Morgunblaðið - 14.06.1959, Qupperneq 6

c
MORGUNBLAÐIÐ
Sunnudagur 14. júni 1959
Borgarnes.
Ásgeir Pétursson:
Cóðar samgöngur eru grundvöllúr
framfara og velmegunar
Rœtt v/ð Magnús
Jónsson, Borgarnesi
EG HEF um dagana fengið ræki
lega sönnun fyrir því að grund-
völlur að bættum lífskjörum okk
ar Islendinga er fyrst og fremst
fólginn í því að koma á samgöng
um, þar sem áður var veglaust og
bæta þær, sem fyrir eru, segir
Magnús Jónsson.
Og hann bætir við:
Ég hef orðið vitni að því hvern
ig betri afkoma fylgdi í kjölfar
samgöngubóta á sjó og landi.
í fljótu bragði kann mörgum að
virðast að hér sé aðeins um hvers
dagslega fullyrðingu að ræða,
sjálfsagðan hlut. Mér er þó nær
að halda að fjöldi manna geri
sér ekki nægilega ljósa grein fyr-
ir þýðingu samgangna. En það er
dýpri sannleikur í þessu en marg-
ir gera sér í rauninni grein fyr-
ir, Það verður að vísu enginn
hissa þótt hann heyri því haldið
fram að í kjölfar bættra sam-
gangna fylgi framfarir og betri
afkoma.
í hverju er það þá fólgið að
framfarir fylgja samgöngubót-
um?
Magnús hugsar sig um dálitla
stund, en segir síðan:
■ Já, það er sannarlega þess
vert að gera sér grein fyrir þvi.
Að minni hyggju er skýringin m.
a. sú, að hin beinu áhrif sam-
göngubótanna eru einkum í því
fólgin, að verkaskipting kemst á
milli dreifbýlis og þéttbýlis. Áður
urðu sveitaheimilin að búa sem
mest að sínu. Hér er að vísu ekki
unnt að fara langt út í þá sálma,
en þess er vert að minnast, að
ótrúlegt basl og erfiði fór í það að
afla eða smíða ýmislegt, sem til
búsins þurfti. En með bættum
samgöngum koma bændur afurð-
um sínum á markað og fá aftur
ýmsar vörur úr kaupstað, eink-
um innfluttar vörur. Búsáhöld,
verkfæri og tæki ýmiskonar, svo
sem jarðræktartæki, er fást nú
flutt heim á bæina. Vegir og brýr
verða eins og æðakerfi sem flytur
næringuna með sér. Bættar sam-
göngur gera mönnum kleift að
koma ýmsum afurðum t.d, mjólk
inni í verð.
Viðskiptin aukazt er kauptún
og kaupstaðir fara að myndast.
Það þýðir, að því fólki fjölgar,
sem ekki framleiðir sjálft nauð-
synjar, svo sem landbúnaðarafurð
ir. Við það vex markaðurinn.
Fæðuöflunin verður almennt fyr
irhafnarminni. Sjávarafurðir
flytjast meira til sveitanna en
áður og kaupstaðarfólk kaupir
meiri landbúnaðarafurðir. Það er
mikill munur í þeim efnum, seg-
ir Magnús, frá því er allt var
flutt í klyfjum.
— En hvað er þá um hin óbeinu
áhrif samgöngubótanna að segja?
Áðan talaðir þú um hin beinu
áhrif.
Já, ég er nú þeirrar skoðunar
að þau séu í rauninni ekki þýð-
ingarminni. í fáum orðum sagt, er
leyndardómur hinna óbeinu á-
hrifa samgöngubóta fólgin í þeim
menningarstraumum, sem sam-
göngunum fylgja. Það verða öll
samskipti manna auðveldari.
Menn geta frekar komizt að
heiman. Nú fara þeir í kaupstað-
inn eða í aðrar sveitir og lands-
hluta. Þar sjá þeir nýjungar, kynn
ast mönnum og málefnum og síð-
ast en ekki sízt nýjum tíðaranda.
Þeir sjá ný tæki og verða fyrir
áhrifum af framfaraanda. Eins
og ég sagði: Nýir straumar íara
um byggðir landsins.
Þjóðlega menningu höfðu sveit-
irnar álltaf varðveit.t, en mikið
skorti á verklegar framkvæmdir.
Þetta breyttist allt með bættum
samgöngum, — breyttist í raun-
inni órúlega fljótt, og það er
gæfumunurinn.
En hvernig varð þessi þróun
hér í héraðinu? Hvenær hófst
hún?
Ég held að það gerði ekkert
til þó áð við ræddum lítið eitt
um samgöngur um Borgarfjörð
almennt, áður en ég'svara spurn-
ingunni í einstökum atriðum.
Má þá fyrst geta þess að í fom-
sögunum er sagt frá því að þeir,
sem voru í kaupferðum til ann-
arra landa, oftast frá Noregi,
tóku land í Borgarfirði. Sigldu
þeir alla leið inn í Hvítá og
höfðu kaupstefnur á Hvítárvöll-
um. Hélst sá háttur frameftir öld
um. Ekki er þess þó getið, svo að
ég viti til, að slíkar kaupstefnur
hafi verið haldnar í Borgarnesi
á söguöld.
Helzt er að sjá, að skip hafi
sjaldan tekið þar land til verzlun-
ar. Það gerðist ekki fyrr en löngu
síðar eða ekki fyrr en verzlunar-
staður var löggiltur á Brákarpolli
árið 1867.
Skipunum var lagt við festar
í Brákarsundi eða fyrir utan eyj-
ar, ef fleiri en eitt voru sam-
tímis. Bátar voru hafðir viðbún-
ir til að flytja viðskiptamenn og
varning milli skips og lands. Þeir
sem stunduðu þessa verzlun voru
kallaðir lausakaupmenn eða
„spekúlantar". Stóðu þeir sjald-
an við nema nokkrar vikur, frá
vertíðarlokum til sláttar. Þessi
verzlun, ullarkauptíðin, mun
hafa verið einna líflegust síðari
hluta júnímánaðar, þegar ull
bændanna var tilbúin til sölu.
Hún var auðvitað mjög þýðingar
mikill verzlunarvarningur. Var
verzlað með ullina í lausakaup-
um um land allt, þó um fasta-
verzlanir væri ella að ræða.
Ekki hePur öll verzlun farið
fram að vorlagi?
Nei, það var einnig haustkaup
tíð. Hófst sú verzlun eftir réttir.
Þá fóru bændur með sláturfé til
sölu á kauptíðinni. Heim fluttu
þeir svo vetrarforða, það er að
segja þann hluta hans, sem feng-
inn var úr kaupstað. svo sem
korn o. fl.
Það hefur verið lifsnatuðsyn
fyrir fólkið í sveitunum, að hafa
nægan matarforða frá hausti til
vors?
Já, meðan vegleysur voru um
öll héruð var óhjákvæmilegt að
hafa þann hátt á. Væri það ekki
gert, eða þess ekki kostur, kvaddi
neyðin dyra. Einkum gerðist það
þegar harðindi voru. Sú rauna-
saga var því miður fjarskalega
algeng og er enn í minnum þeirra,
sem voru á barnsaldri síðari
hluta nítjándu aldar, og jafnvel
yngri manna en það. Þannig hafði
lífið verið í þessu landi um alda
raðir.
Samgönguleysið var sannkall-
aður herfjötur á íbúum Borgar-
fjarðarhéraðs, beggja vegna Hvít-
ár. Réðist engin bót á þessu að
ráði fyrr en vegabætur hófust
innan héraðs, í byrjun 20.
aldarinnar. Samgöngur á landi
við Vestur- og Norðurland, svo
og til Akraness og Reykjavíkur,
komust ekki á fyrr en á fjórða
tug aldarinnar, nema póstferðir.
En var ekki notazt við opna
báta?
Jú, undir lok 19. aldar voru
jafnan einhverjar samgöngur við
Mýra- og Borgarfjarðarsýslur sjó
leiðina um Borgarfjörð. Það var
nærri eingöngu að kalla, með
j opnum skipum. Þær sjóferðir
; hafa sjálfsagt tíðastar verið um
i vertíðarlok að vori, enda munu
I ýmsir Borgfirðingar hafa átt skip,
sem róið var á vetrarvertíð frá
verstöðum við Faxaflóa. Bændur
notfærðu sér þá þessi tækifæri
til flutnings á vörum keyptum í
Reykjavík og öðrum verzlunar-
stöðum við Faxaflóa, og til að-
drátta á sjávarafurðum til búsí-
lags. Sjálfsagt hafa menn líka
flutt byggingarefni með vertíðar-
skipunum.
En hvar lögðu þessi skip varn-
inginn á land?
Það gerðu þau beggja megin
fjarðarins, allt inn í ármynni
Andakílsár, Hvítár, Norðurár svo
og í Gufuárós. Oft munu líka
norskar skútur hafa komið inn í
Borgarfjörð, með timburfarma.
Seldu Norðmenn bændum timbur
við skipshlið. Ef farmurinn seld-
ist ekki allur var afgangnum skip
að upp í Borgarnesi og einhverj-
um falið að selja hann.
Vissurðu deili á einhverjum
þessara norsku timbursala?
Um aldamótin var einna þekkt-
astur þeirra maður er Vaardahl
nefndist. Hann kom hér fyrst
laust fyrir aldamótin og dvaldi
hér nokkurn tíma árlega, eftir
því sem ég bezt veit. En um
timbrið er það að segja að það var
oftast flutt þannig, þegar um
nokkurt magn var að ræða, að því
er fleytt inn fjörðinn á flekum,
sem skip drógu. Með aðfalli var
þeim svo fleytt allt inn í árósa
eða þá til þeirra staða annarra,
sem bezt þóttu henta.
Tókst þú þátt i að koma timb-
urflekum frá Borgainesi inn
fjörðinn?
Já, ég gerði það. Þó aðeins inn
að Hvanneyri. Haustið 1903 brann
íbúðar- og skólahúsið þar og
kirkjan hafði fokið skömmu áð-
ur. Var hús og kirkja endur-
byggt 1904. Þurfti því að flytja
þangað mikið timbur. Oftast var
það neglt saman og bundið í
fleka við hlið timburskipsins, þar
sem það lá úti á skiplegunni.
Varð að ljúka því verki áður en
sjór féll. Það var oft erfiður róð-
ur að koma flekunum upp ána,
því þeir voru margir stórir og-
lágu djúpt í. Svo þurfti að koma
timbrinu á land. Það var auðvit-
að erfitt verk og seinlegt, þegar
um verulegt magn var að ræða.
Vandað timbur var flutt á bátum.
skrifar úr
daglegq lifinu
Segulbandstæki og kvik-
myndavélar i varðskipum.
MAÐUR nokkur, sem nýlega
hafði átt tal við einn af
varðskipsmönnunum okkar, hef-
ur það eftir honum, að ekki séu
nokkur segulbandstæki eða kvik
myndatökutæki um borð í varð-
skipunum. Þeir höfðu sjallað um
málið og taldi varðskipsmaðurinn
að slík tæki gætu oft komið að
miklu gagni. Enda virðist það
augljóst mál.
Þegar kallað er til skipa eða
talazt við í loftskeytatækjum
getur heyrzt ógreinilega, ekki
sízt þegar um erlend mál er að
ræða, þannig að menn átta sig
ekki undir eins á merkingu þess
sem þeir heyra. f slíkum tilfeil-
um er t. d. ekki ónýtt að geta
tekið upp segulband og leikið það
aftur og aftur. Ekki veit ég hve
mikið sönnunargildi það hefur,
sem sýnt er fram á með endur-
flutningi af segulbandi. en upp-
lýsingargildi hlýtur það þó að
minnsta kosti að hafa.
Sama er að segja um kvik-
myndir. Hugsum okkur að
árekstur milli varðskips og her-
skips væri kvikmyndaður frá
varðskipinu. Væri þá hægt að
rengja þann framburð? Varla,
ef t. d. einhver af herskipsmönn-
um þekktist á myndinni, og þar
með sannað að að ekki gæti ver-
ið um fölsun að ræða. Ég er alls
ókunnugur því, hvernig á slíkt
er litið lögum samkvæmt, en frá
leikmanns sjónarmiði gæti það
haft þýðingu.
Ekki veit ég hvers vegna varð-
skipin hafa ekki þennan útbúnað.
Mér hefur verið sagt að óskað
hafi verið eftir honum. Ef sparn-
aður er ástæðan fyrir því, virð-
ist hann ganga nokkuð langt, þó
við séum auralítil þjóð, sem verð
ur að horfa í hvern eyri. Þessi
fáu varðskip okkar verða blátt
áfram að hafa allan þí.nn út-
búnað, sem að gagni ma koma.
Vonandi eru spólurnar
enn til.
Iþessu sambandi rifjast það
upp fyrir mér, að Stefán
Jónsson fréttamaður útvarpsins
tók upp á segulband ýmsar
skemmtilegar og fróðlegar sam-
ræður frá fyrstu dögum deil-
unnar, eins og t. d. samtalið milli
Eiríks Kristóferssonar og And-
ersons skipherra, þegar Eiríkur
neitaði að taka við handteknum
vaðskipsmönnum. Skyldu þessar
segulbandsspólur ekki vera til
enn, þó þess væri eingöngu aflað
sem fréttaefnis? Ég tel það alveg
víst að það sé geymt í safni út-
varpsins. Ef þetta er það eina,
sem til er frá fyrstu dögum deil-
unnar er það mikils virði.
Hvað segja börnin
við foreldrana?
AÐUR hefur verið rætt um reið
hjólstuld barna og ungiir.ga
hér í þessum dálkum. Eftir að
sumarið er komið með góðu /eðri
verður freistingin e. t. v. ennþá
meiri hjá unglingunum að ná sé
í slíkan dýrgrip með einhverju
móti og sumir falla fyrir freist-
ingunni. En hvað segja þessi börn
svo við foreldra sína, þegar þau
koma heim með ný reiðhjól?
Þurfa þau enga grein að gera
fyrir þeim? Eða getur það farið
fram hjá foreldrunum að börnin
þeirra eru allt í einu farin að
þjóta um á reiðhjólum? Þessa
hlið málsins er erfitt að skilja.