Morgunblaðið - 14.11.1959, Síða 13

Laugardagur 14. nóv. 1959
MORCUNfíLAÐIÐ
13
BókmerLritirnar eft
í GREINARKORNI um íslenzka 1
bókaútgáfu á árinu 1958, sem
Kristján Karlsson ritstjóri Helga-
fells skrifaði í tímarit sitt fyrir
ári, komst hann meðal annars
svo að orði: „Ég verð að játa,
að ég fann fátt sem mér virtist
benda á mikla grósku í íslenzk-
um bókmenntum, fremur en raun
ar undanfarín ár og enn síður
margt, sem sannfærði mig um, að
íslenzkar bókmenntir stæðu í dag
Halldór K. Laxnes
eins sterkum rótum og við vilj-
um gjarnan trúa. Mér hefur ein-
mitt virzt ýmislegt benda til
nokkuð óhugnanlegrar útþynn-
ingarstefnu í íslenzkum bók-
menntum síðari árin. Og mér er
ekki grunlaust um, að ástæðuna
sé að finna í eins konar næringar-
efnaskorti í andlegu lífi okkar
og bókmenntalegri hefð, þrátt
fyrir hin mörgu og merkilegu af-
rek íslendinga í bókmenntum á
síðari öldum eigi síður en í forn-
öld. Við eigum í dag einkum
tvenns konar lifandi hefð: Ljóð-
ræna hefð og frásagnarhefð, en
okkur skortir tvímælalaust heim-
spekilega og andlega undirstöðu
í bókmenntir okkar, og þess
vegna er svo mikil hætta á, að
þær, sem eru að miklu leyti leik-
mannslist, tómstundalist, leysist
upp i lýriska mærð eða enda-
lausar frásagnir af fátæklegum
atburðum úr þjóðlífinu, þar sem
sneitt er auðveldlega hjá öllum
átökum við tilverunnar rök. Allt-
of mikið af þeim bókum, sem við
gefum út árlega, eru einungis
einnar víddar, ef svo rr.á til orða
taka, þær eru allar á lengdina,
en skortir bæði dýpt og breidd“.
Mér komu þessi orð Kristjáns
í hug þegar ég fór að hugsa um
íslenzkar bókmenntir eftir stríð
í sambandi við fyrirlestur um
efnið fyrir norræna stúdenta,
sem sóttu nýskeð námskeið við
Háskóla íslands.
Hvað hefur gerzt í bókmennt-
um okkar síðustu 15 árin, síðan
stofnað var lýðveldi á íslandi og
við lentum á alfaravegi heimsins
í fleiri en einum skilningi?
Áður en reynt er að svara
þeirri spurningu, er rétt að horfa
sem snöggvast lengra til baka. Sé
litið yfir íslenzkar bókmenntir í
heild sinni, má í mjög stórum
dráttum segja, að gegnum þær
gangi einn rauður þráður, hinn
epíski þráður eða frásagnarhefð-
in. Þetta á jafnt við um bundið
mál sem óbundið, en í fyrra til-
vikinu er jafnframt fyrir hendi
rík ljóðræn hefð, sem einkum
birtist í náttúrulýrik og ástar-
tjáningum. Helztu undantekning-
ar frá hinni epísku hefð eru satír
an eins og hún kemur fram t.d.
í Bandamannasögu, nokkrum
eddukvæðum og verkum þeirra
Jóns Thoroddsens, Benedikts
Gröndals og Þórbergs Þórðarson-
ar; heimspeki- og trúarljóð Hall-
grims Péturssonar, Matthíasar
5 . i
i Fyrri grein \
Jochumssonar og Einars Bene-
diktssonar; og loks nokkur verk
Halldórs Laxness, einkanlega
„Vefarinn mikli frá Kasmír“ og
„Brekkukotsannáll".
Ég veit ekki hvort reynt hefur
verið að skýra fátækt okkar að
annars konar bókmenntum en
epískum, og ég geri mér engar
vonir um að skýra hana, en það
er kannski leyfilegt að kasta
fram getgátum, sem kynnu að
varpa einhverju ljósi yfir málið
eða a. m. k. vekja til nánari um-
þenkingar um það.
Það er augljóst að umhverfi og
félagslegar aðstæður setja skáld-
skap hverrar þjóðar ákveðin tak-
mörk og gefa honum sérstakan
svip. Þetta kemur berlega í ljós
þegar gerður er samanburður á
bókmenntum tveggja eða fleiri
þjóða, t.d. á frönskum og rúss-
neskum bókmenntum eða brezk-
um og bandarískum. ísland er á
margan hátt ólíkt öðrum menn-
ingarlöndum á norðurhveli jarð-
ar: það er mjög strjálbýlt, hrjóstr
ugt, fjöllótt og nakið og víðernin
mikil. Slíkt umhverfi örvar ekki
til ígrundunar eða sjálfsskoðunar.
Hugurinn leitar ósjálfrátt út á
við, til hinna miklu víðerra. Það
verða háttúran og maðurinn í
náttúrunni sem mestu máli
skipta. Skáldskapurinn hneigist
til ytri lýsinga, náttúrulýsinga og
frásagna af athæfi manna (sem
að vísu gefa oft til kynna hug-
renningar þeirra). En það er
sjaldan horft inn í sálina eða
sjálfan sig.
Fólksfæðin í landinu veldur
einnig miklu hér um. í strjálbýl-
um löndum, eins og t.d. Ástralíu
eða Kanada, geta stórir hópar
hnappazt saman á ákveðna staði
og myndað þar stórar heildir, t.d.
stórborgir. Á íslandi er þessu
ekki til að dreifa. Hér hafa lands-
menn til skamms tíma búið afar-
dreift og í smáum hópum. Hér
hafa ekki skapazt þau mörgu og
flóknu vandamál, sem jafnan
koma upp í borgum og þéttbýl-
um byggðum. Lífið er í stórum
dráttum einfalt frá félagslegu
sjónarmiði, vandamálin eru helzt
bundin við samskipti tveggja eða
þriggja einstaklinga, baráttu við
fátækt, óáran eða náttúruöfl, en
ekki að sama skapi við þjóðfélag-1
ið eða máttarvöldin. Eitt af helztu j
vandamálum í erlendum nútíma-
skáldskap er staða einstaklings-
ins í mannfélaginu og leit hans
að sjálfum sér í myrkviði fjöld-
ans. Slík vandamál eru fágæt í
íslenzkum bókmenntum- Hjá okk
ur virðast vandamálin snúast um
árekstra gamla og nýja tímans,
togstreituna milli bæja og sveita,
og svo auðvitað ástaraunir sem
alls staðar fylgja mannkindinni.
Á síðustu hundrað árum hafa
verið mikil félagsleg umbrot á
fslandi. Þjóðin hefur breytzt úr
bændaþjóðfélagi í bæjaþjóðfélag,
hún hefur háð langa og harða
sjálfstæðisbaráttu, og jafnframt
hafa tækniframfarir fleytt henni
frá miðöldum inn í nútímann.
Öll þessi umbrot hafa verið and-
stæð hugsanlegum tilhneigingum
til hugleiðinga um hlutskipti
mannsins á jörðinni, stöðu hans
í alheiminum. Hin daglegu vanda
mál kölluðu mest að. Það var
alltaf verið að berjast fyrir ein-
hverju eða gegn einhverju, sífellt
verið að bæta eða endurbæta, og
skáldskapurinn var tæki í bar-
áttunni, sjálfstæðisbaráttunni,
hugsjónabaráttunni, verkalýðs-
baráttunni.
Ef það kom fyrir að menn
hvíldu sig frá dægurmálunum,
fóru þeir ekki að íhuga, heldur
rifjuðu þeir upp fortíðina, forn
afrek, ættartölur forfeðranna,
skrýtnar sagnir og annað þvium-
líkt. Þessi þjóðlegu fræði eru í
rauninni að binda íslenzkum
bókmenntum drápsklyfjar.
Nú skilji enginn orð mín svo
að epískur skáldskapur sé út af
fyrir sig ómerkilegri en annars
konar skáldskapur. Því fer víðs
fjarri. íslendingasögur og skáld-
sögur margra mætra höfunda,
ekki sízt Jóns Trausta, og Hall-
dórs Laxness, eru stórbrotinn
skáldskapur. Ég hef einungis leit-
azt við að benda á ýmsar tak-
markanir, sem íslenzkum skáld-
skap virðast vera settar, með
þeim afleiðingum að hann er fá-
breyttari en skáldskapur margra
annarra þjóða.
— ★ —
Hefur þetta þá ekki breytzt á
síðustu árum? Jú og nei. Heims-
styrjöldin kastaði fslandi út í
hringiðu alþjóðamála og rauf ein-
angrun þjóðarinnar fyrir fullt og
allt. íslenzkir höfundar komust í
nánari snertingu við umheiminn
Guðmundur Daníelsson
og lærðu margt af erlendum
skáldbræðrum. En það er eins
og við séum ekki enn búnir að
jafna okkur eftir umskiptin. Við
höfum ekki lært að beizla þá
orku sem losnaði úr læðingi þeg-
ar við urðum sjálfstæð þjóð og
fundum nútímann flæða inn yfir
okkur. Fáum íslenzkum prósa-
höfundum hefur tekizt að hand-
sama nútímann í verkum sín-
um. Þetta stafar sennilega með
fram af því, að allt er á fljúgandi
ferð ennþá: þróunin er svo ör að
menn verða að hafa sig alla við
til að halda í við hana. Það vant-
ar ef svo má segja þyngdarpunkt-
inn í tilveruna, þjóðfélagið er í
sífelldri breytingu, og slíkt er
mjög erfitt viðfangs fyrir alvar-
lega þenkjandi höfunda, nema þá
helzt satíruhöfunda, enda er satir
an sérlega áberandi í bókmennt-
um okkar á þessari öl.d
Hvað hefur þá gerzt í bók-
menntunum eftir stríð?
Fyrst er að nefna það að með
hernámi landsins komu ný vanda
mál til sögunnar. Samskipti ís-
lendinga við erlent setulið var
nýtt yrkisefni, sem margir. eldri
höfundar spreyttu sig á, en eng-
um þeirra tókst að lyfta því i
skáldlega hæð nema kannski Hall
dóri Laxness í „Atómstöðinni",
sem er hugsuð sem satíra, en er
stórskemmd af skrækróma for-
dæmingu höfundarins og póli-
tískri einsýni.
Síðan komu yngri höfundar og
fjölluðu um vandamálið. Elías
Mar skrifaði tveggja binda skáld-
söguna „Sóleyjarsaga", sem er til
þrifalaus langloka. Indriði G.
Þorsteinsson og Jón Dan fjölluðu
óbeint um það í skáldsögunum
„79 af stöðinni" og „Sjávarföll"
og tókst betur, en náðu samt ekki
tökum á efninu. Stæling Indriða
á Hemingway gerði margar lýs-
ingar hans á persónum og atburð-
um framandi íslenzkum lesend-
um, og Jóni tókst ekki að ljá
vandamálinu raunverulega merk-
ingu í sögu sinni, hann er of
veikur fyrir ýkjum.
Vandamál listamannsins í þjóð-
félaginu er eitt af höfuðyrkisefn-
um erlendra skáldsagnahöfunda,
en því hafa verið gerð fátækleg
skil á fslandi. Halldór Laxness
fjallaði um það af mikilli snilld
í „Heimsjósi" fyrir stríð og aft-
ur í „Brekkukotsannáli", sem er
að mínum dómi langbezta skáld-
saga okkar eftir stríð. Þetta verk
tekur til meðferðar margar spurn
ingar um lífið, listina og sannleik-
ann, það býr yfir miklum blæ-
brigðum og heillandi margræði.
Guðmundur Böðvarsson fjallaði
um svipað efni í fyrstu skáldsögu
sinni, „Dyr í vegginn", í fyrra, en
höfundurinn ræður ekki við form
ið sem hann velur sögunni, þann-
ig að vandamálið rennur út úr
höndunum á honum í sögulok,
þó margt sé vel um bókina að
öðru leyti.
„Blindingsleikur" Guðmundar
Daníelssonar, sem kom út 1955,
er nýstárlegt skáldverk í íslenzk-
um bókmenntUm, táknrænt og
margrætt. Þar er tekin til með-
ferðar leit mannsins að sjálfum
sér og sínu sanna eðli. Sagan
vekur margar spurningar og svar
ar þeim ekki öllum, en 'nún er
mjög fagmannlega samin og knýr
lesandann til ihugunar um marg-
slungna þætti mannlegs eðlis.
„Hrafnhetta" Guðmundar, sem
kom út í fyrra, er góð söguleg
skáldsaga um heitar ástríður og
tragísk örlög, en ég ræði ekki
hinn sögulega þátt íslenzkra bók-
mennta í þessu greinarkorni.
Loftur Guðmundsson reyndi að
semja satíru á heinismælikvarða
með „Jónsmessunæturmartröð á
fjallinu helga“ (1957), en hann
skorti bæði hæfileika tii sam-
þjöppunar og hnitmiðunar þó hug
myndin í verkinu væri út af fyr-
ir sig góð. Seinni skáldsaga hans,
„Gangrimlahjólið", er tilraur. til
táknrænnar túlkunar á vélamenn
ingu nútímans, en fer út um þúf-
ur vegna takmarkaðrar kunnáttu
höfundar í meðferð mjög erfiðs
forms. En báðar eiga þessar til-
raunir lof skilið, því með þeim
var reynt að brjóta nýtt land í
íslenzkum nútimabókmenntum.
Þá er komið að fjórum „ung-
um“ höfundum sem gert hafa
virðingarverðar tilraunir til að
skapa frumleg skáldverk, og ár-
angurinn er vonum betri, þó ekki
sé um að ræða nein meiriháttar
afrek.
Fyrst þessara verka var skáld-
sagan „Vögguvísa" eftir Elías
Mar, sem kom út 1950. Hún bregð
ur upp svipmynd af nútímalífi
í Reykjavík, nokkrum ungling-
um sem lent hafa á glapstigum
og tíðarandanum í höfuðborginni
upp úr stríðinu. Bókin var fyrst
og fremst nýjung að því er stílinix
snerti, þó víða sé í henni berg-
mál úr „Atómstöðinni". Höfund-
urinn er vel heima í götumáli
Reykjavíkuræskunnar og beitir
því fimlega. Bygging sögunnar er
líka góð og hún tekur á alvar-
legum nútímavandamálum, en
maður hefði kosið meiri dýpt í
hana.
Næst kom „Strandið" eftir
Hannes Sigfússon árið 1955. Sú
saga er bæði breiðari og dýpri
en „Vögguvísa", en hinn tákn-
ræni atburður sem hún greinir
frá rís tæpast undir þeirri ætlun
höfundar að búa yfir heimssögu-
legri merkingu. í sögunni er dreg
in upp mynd af erlendu olíu-
skipi sem hrekst stjórnlaust að
klettaströnd, af áhöfninni, Kín-
verjum, Evrópubúum og Banda-
ríkjamanni, og afdrifum hennar.
Jafnframt skyggnumst við í hug
arfylgsni vitavarðar, sem er að
reyna að lemja saman skáldsögu
og verður sjónarvottur slyssins.
Framh. á bls. 14.
Þœr
I ét u
lífið
Claude Kogan og Claudine Van
de Stratten komust aldrei upp á
hinn 8103 m. háa Demantsgyðju-
tind í Himalayafjöllunum, eða
sjötta hæsta tind í heimi. Þær
fórust báðar aðeins 600 m. frá
tindinum í októberbyrjun, þegar
kvennleiðangur reyndi að klífa
fjallið.
Claude Kogan, fertug frönsk
kona, var fyrirliði flokksins. Þó
. hún væri ekki nema 140 sm. á
hæð var hún alltaf kölluð hæsta
kona í heimi, eftir að hún kleif
með Raymond Lambert 7700 m.
hátt fjall. Hinar komust til
byggða heilar á húfi. Myndin var
tekin af konunum tveimur, er
þær voru að búa sig út í þessa
svaðilför.