Morgunblaðið - 18.11.1959, Blaðsíða 11

Miðvikudagur 18. nóv. 1959
MOncmsr.LAÐlÐ
11
Berlín, 1 okt. 1959.
FRÁ því um miðjan september-
mánuð hefur Vestur-Berlín hald-
ið hina árlegu fjölbreyttu lista-
hátíð, „Berliner Festwochen",
sem mun standa fram í miðjan
október. Ekkert hefur verið spar
að til þess að gera hátíðina sem
glæsilegasta og eftirminnilegasta.
Á auglýsingaturnum borgarinn-
ar má lesa nöfn heimskunnra
listamanna, sem koma hér og
flytja list sína, eins og t. d. Fried-
rich Gulda, Dietrich Fischer-
Diskau, Leonard Bernstein, Marxa
Callas, Herbert v. Karajan o. fl.
Á öllum sviðum lista og jafnvel
á sumum sviðum, sem margir
mundu ekki kjósa að telja til
'lista, getur eitthvað athyglisvert
að líta og heyra. Væri alltof langt
mál að telja upp allt það, sera
hér er á boðstólum.
Þar mætist gamalt og nýtt.
Enn láta menn einhuga hrífast
af verkum hinna sígildu stór-
meistara, Goethes og Schillers,
Mozarts, Wagners, Brahms og
Beethovens. Jafnvel andi „svans
ins frá Avon“ mun svífa yfir
vötnunum. En í þetta sinn er lík-
legt að menn verði elcki jafn
einhuga um hans háa flug og
sumum finnist söngur hans nokk
uð rámur og hamurinn svartur
í túlkun jasskóngsins Duke EU-
ington, sem mun flytja hér frum
samda Shakespeares-svítu, „Such
Sweet Thunder". Við svítuna
verður dansaður ballett undir
stjórn Frakkans Lacotte, og á
milli þáttanna munu leikarar
lesa og leika kafla úr verkum
meistarans. Þykir mörgum þetta
ganga guðlasti næst, öðrum birt-
ist Ellington sem hinn eini sann-
leikur — og síðan er deilt. Eðli-
lega. Hér mætist gamalt og nýtt.
Nútímalist er hér skipaður hár
sess. Vekur hún að vonum mikla
athygli, — og deilur. Skapendur
nútímalistar, og einkum þeir rót-
tækari, eru kallaðir „avantgard-
istar“ eftir franska orðinu avaut
gards, sem á vandræðalegri ís-
lenzku mætti kalla „framherja".
Hinir allra róttækustu bera hið
virðulega nafn „absúrdistar",
„hinir fjarstæðukenndu". Þessir
báðir hópar ryðja brautina. Þeir
vekja helztu deilurnar. Þetta eru
þeir, sem svo fáir skilja, en eru
dáðir af þeim, sem skilja. Þeir
hafa hér margt nýstárlegt fram
að færa og girnilegt til fróðleiks,
og mun ég reyna að segja frá
nokkru af því.
Þess vegna skorti sannfær-
ingarmáttinn.
Einn helzti hugmyndasmiður
nútímahljómlistar er Paul Hinde
mith. Hér er því mikið
leikið eftir hann, þ. á. m., er
óperan „Matthías málari“. Er hún
talin með beztu verkum Hinde-
miths. Þótti mér hljómlist hans
fremur óáheyrileg. Einkum
fannst mér þó aðfinnsluvert, að
hljómlistin úr hljómlistargryfj-
unni og atburðarásin á sviðinu
virtust alls ekki vera í íamræmi.
Baskett
Þetta voru tvær fjarskyldar sög-
ur, sem báðar höfðu óneitanlega
nokkuð til síns ágætis. En saga,
minna en trúarbrögð manns-
ins, sálarstríð hans O'g ákafa
leit að guðdóminum, þarfnast
sannarlega, þegar hún er túlk-
uð í óperuformi, hljóm-
listarinnar sem dramatísks stuðn
ings, en þolir hana alls ekki sem
keppinaut. Þess vegna skorti hér
sannfæringarmáttinn. Síðasti
þátturinn er beztur. Þar bólaði
á lyrik, sem hljómaði í þreyttum
eyrum eins og englarödd. Þess
vegna klappaði fólkið að lok-
um.
Púað og baulað i hléinu.
Enn meiri eyðimörk var þó
ópera Arnolds Schönbergs,
„Móses og Aron“, sem var hér
sýnd í fyrsta sinn í Þýzkalandi. —
Þar otar höfundinn, sem er Gyð-
ingur, saman bræðrunum Móses
og Aron og í þeim hinni einlægu
skilyrðislausu trú gegn efagirn-
inni og efnishyggjunni, bljúgri,
innri trú gegn. hlutlægri, sem
þarf að sjá og þreifa á, gefur
lýðnum gullkálfinn til þess að
dansa í kringum, en hlýtur sinn
dóm áður en lýkur. Höfundur
hefur boðskap að flyta, sem hon-
um er hjartfólginn og dýrmætur,
en hann hefði líklega átt að boða
hann með öðru en tólftónasmíð.
Á frumsýningunni var byrjað að
púa og baula í hléinu. Ófært var
að halda sýningunni, sem var út-
varpað, áfram. En þá hrópaði
hljómsveitarstjórinn, Hermann
Schercher, til áhorfenda og bað
þá, fyrst blíðlega og síðan hvass-
lega að hafa sig hæga eða yfir
gefa leikhúsið að öðrum kosti:
„Annars get ég talið ólátaseggina
til þeirra, sem hafa hótað mér í
síma að kasta framan í mig vitríól
sýru, ef ég léti verða af því að
flytja þetta verk.“ — Loks fékk
hann frið til að ljúka verkinu.
Blaðadómar voru ekki óvingjarn-
legir. Það er ekki siður lengur
að vera andvígur verkum. Allt
nýtt er heilagt, og sá, sem skamm
ar, skilur ekki. Þess vegna lofa
allir nýu fötin keisarans. í verki
þessu talar skaparinn til Mósesar
í sexföldum talkór, englar syngja
í kór, Móses talar, Aron syngur
og hljómsveitin hamast í gryfj-
unni — allt saman í einu í einni
risatólftónakombínasjón. Þá hugs
aði ég með mér, að auðvitað væri
þetta ekki fyrir slíka aftaníossa
eins og mig, heldur opinberaðist
öll snilldin aðeins þeim, sem
þekkti öll völundargöng tónfræð-
innar, svo að ég spurði einn
þeirra. Hann var þá bara ekkert
hrifinn. Honum fannst það þreyt-
andi að hlusta á heila óperu með
röð af laukréttum stærðfræðiút-.
komum, sem hrópuðu alltaf til
hans gegnum hávaðann, jafnvel
þótt sumar hefðu fengizt með
skínandi sniðugum aðferðum.
ljós í „Zyklus fúr einen Schlagz-
Sömu hljómar, sama flatneskjan.
Tónskáldið Karlheinz Stock-
hausen er varla hægt að telja
framherja. Helzt má líkja hon-
nm við skriðdreka. Hann er löngu
búinn að henda tólftónahljómlist
og slíku gamaldags fikti í rusla-
körfuna. Tónhæð, tónlengd og
tónstyrkleiki, allt verður þetta nú
sameiginlega að hafa sínar á-
kveðnu útkomur. Það kom bezt í
ljós í Zyklus fúr einen Schlagz-
euger", sem krefst ótrúlegrar
leikni af bambusslagaranum og ég
heyrði á Stockhausen-tónleikum,
þar sem hann stjórnaði verkum
sínum sjálfum. Síðasta verkið á
dagskránni var „Refrain fúr 3
Spieler", og var það nú flutt í
fyrsta sinn (píanó, cembaló),
Það var átakanlega líkt hinu
fyrsta, sem hann hafði samið fyr-
Arnold Szhönberg
ir 9 árum, sömu hljómar, sama
flatneskan, e. t. v. aðeins vísinda-
legar fram sett. Jafnvel eitt dag-
blaðanna hafði manndóm til þess
að kveða upp úr um föt Stock-
hausens, sem tekið hafði 9 ár að
sauma: Já, en hann er ekki í
neinu.
Fleiri tónverk framherja, sem
varla voru þornuð á pappírnum,
voru frumleikin hér um þessar
mundir. Má nefna kórverk Vog-
els, Arpiade, eftir Ijóðum eftir
Hans Arp, og „Söngva sjóræn-
ingjans O’ Rourcke og unnustu
hans Sally Brown“ eftir Blacher.
Tilraunaleikhús.
Leiksviðið er ekki sízt vettvang
ur framherja. Hið glæsilega leik-
hús, Schillertheater, opnaði smá-
útibú, tilraunaleikhús, fyrir ný
leikhúsverk og verk ungra leik-
ritaskálda. Er tilraunaleikhúsið
kallað „werkstatt", verkstæði, og
er það réttnefni. Það er útbúið
eins og hvert annað leikhúsverk-
stæði eða æfingasvið: kalkaðir
múrveggir, ljóskastarar hanga á
slám út um allan áhorfendasal,
bekkja- og sætanúmer eru hripað
á gólfið með krít, og fortjaldið
er ómerkilegt léreftstjald, sem
næstum sést í gegnum. Allt er
þetta með ráðum gert til þess að
skapa senr óþvingaðasta og inni-
legasta stemningu milli leikara
og hinna 150 áhorfenda.
Tvítal einnar sálar.
„Werkstattleikhúsið" var opn-
að með tveimur einþáttungum.
Fjalla þeir báðir um einmana-
leik mannskepnunnar og um-
komuleysi í hinum stóra heimi og
hina langdregnu bið eftir dauð-
anum. Þó eru þessi verk næsta
ólík. Annað líður áfram í hæg-
látum tómleika, þar sem þagnirn-
ar tala, hitt rennur áfram í ólgu-
straumi. Hið fyrra er eftir kemp-
una Samúel Beckett, „miðfram-
vörðinn" í hópi leikritaskálda,
nýjasta verk hans „Das letzte
Band“ (Krapp’s Last Tape). Er
það nú flutt í fyrsta skipti í
Þýzkalandi í mjög góðri þýðingu,
að því er ég bezt fæ séð, eítir
Tophoven. Sviðið: borð, stóll, stór
lampi. Leikendur: hinn gamli, ein
mana Krapp og segulbandið hans.
Þögn. Átómatiskar hfeyfingar,
litið á úrið, etinn banani, litið á
úrið. Engin hugsun. Vani. Beckett
er sannarlega í essinu sínu. Aftur
er litið á úrið, nú má spila á
segulbandið. Krapp hlustar á
spólu, sem hann hafði talað inn
á fyrir 30 árum. Þá hafði hann
lifað smáævintýri, sem hann treg
aði. Hann var þá einmana, en
hann var ungur og leit vonglöð-
um augum á frarhtíðina. Hann
vonaði, að hann myndi yfirvinna
tómið og finna lausn og tilgang
í lífinu. Nú vildi hann, að ævin-
týrið væri komið aftur. Þetta er
tvítal einnar sálar. Spólan ljóstar
upp um hann .... Loks talar
hann inn á nýja spólu: „Ég var
að hlusta á, hvaða reginfífl ég var
fyrir 30 árum ....“, en hann hef-
ur ekkert breytst, er jafnumkomu
laus, lífið honum eins snautt.
Hann setur fyrri spóluna á og
hlustar enn á forna ævintýrið —
og bíður, bíður í rænuleysi og
vonleysi eftir, að rænulaust og
vonlaust líf taki einhvern tíma
enda. Spólan rennur út. Þögn.
Öllu er lokið. En aðeins eitt hand-
tak nægir, og spólan hrópar snn
á ný veruleikann inn í þögnina ..
hið sama mottó Becketts: tóm-
leiki, trúleysi og engin lausn.
Þátturinn er býsna áhrifaríkur,
og leikur Walthers Francks í hlut
verki Krapps afbragðsgóður. En
nú er kominn tími til að Beckett
slái nýja strengi. „Síðasta tón-
bandið“ var alls ekki eins gott og
fyrsta leikrit hans, „Beðið eftir
Godot“, og tæpast eins gott og hið
næsta „Endatafl".
Unglingurinn
í gallabuxunum.
Hinn leikþátturinn var eftir
ungan Bandaríkjamann, Edward
Albee. Er þetta fyrsta verk hans
og hefur aldrei verið flutt áður.
Það nefnist „Die Zoo-Geschichte
(„A Zoo Story“) og gerist í lysti-
garði í New York: Tveir bekkir,
í baksýn voldugur skýjakljúfi:
mergðin. Reglusamur borgári
sezt á bekk, leggur frá sér pípu,
tóbak og eldspýtur, allt í röð og
reglu, tekur upp bók og byrjar
að lesa, skrifstofumaður, sem á
konu og tvö börn, borgar skattinn
sinn, er alltaf vel greiddur og
líður vel. Þá kemur vandamál nú
tímans, ungi, hirðulausi maður-
inn í gallabuxunum og skræp-
óttu skyrtunni, rokkfíflið. Hann
er að koma úr dýragarðinum.
Hann hefur sögu að segja, og
hann neyðir góðborgarann til að
hlýða á hana, truflar lestrarfrið-
inn. Þetta er lítil saga í stórri
umgjörð og jafnframt stór saga i
lítilli umgjörð. Hann var einn.
Aleinn. Líka innan um félaga.
Aldrei fann hann neinn, sem
mætti honum á miðri leið, skildi
hann og hann gæti gefið allt.
ALLT. Jafnvel hundur húsfreyj-
unnar urraði að honum og stökk
á hann. Hann reyndi að vingast
við hundinn og tók að gefa hon-
um kjötbita. Hundurinn þáði bit-
ana og stökk svo á hann. Þá lagði
hann fæð á hundinn og tók mestu
ákvörðun lífs síns. Hann eitraði
kjötbita og gaf hundinum, ætlaði
að drepa hann. En hundurinn
þoldi eitrið, og nú stökk hana
aldrei framar á hann. Hann forS-
aðist að snerta hann og horfði að-
eins köldu augnaráði á hann.
Hann skildi. í augnaráði þeirra
skapaðist kaldur, gagnkvæmur
skilningur, sem hann hafði hlotið
til þessa. Andlegt, kalt samband
við hund var það, sem hann hafði
uppskorið í lífinu. Nú var hann
að koma úr dýragarðinum. Hann
varð að segja sögu sína áður en
lyki og hafði ákveðið að segja
hana þeim fyrsta, sem hann hitti.
Sögunni um einmana sál innan
um skýjakljúfana og mergðina
var lokið. Hún var vel sögð, ekki
sízt af hinum unga Thomas Holtz-
mann, sem lék hið erfiða hlut-
verk sögumannsins, þótt einstaka
sinnum yfirdrifi hann. Enn betur
hlustaði Kurt Buechler í hlut-
verki góðborgarans. Þrátt fyrir
mikinn fögnuð áheyrenda, lét höf
undur, sem var viðstaddur frum-
sýninguna, ekki sjá sig að sýn-
ingu lokinni, en hann mun áreið-
anlega þurfa að standa á stærri
sviðum áður en langt um líður.
Upp á gamla mátann. '
Hinn frönskuskrifandi Rússi,
Adamov, sem talinn hefur verið
í hópi helztu „absúrdista" með
Beckett og Rúmenanum Ionescu,
hefur nú í bili snúið baki við
„absúrdismanum", telur hann
ófullnægjandi tjáningarform, þeg
ar til lengdar lætur, og hefur nú
skrifað 4 tíma leikrit upp á gamla
mátann: „Paolo Paoli“. Jókst
hróður hans raunar ekki við það.
Þótti leikritið langdregið og á-
deila þess þróttlaus.
Loks má geta þess, að hinn bál-
vondi John Osborne er enn ofar-
lega á lista, en heldur er stjarna
hans farin að lækka á Berlínar-
himninum. „Epitaph fúr George
Dillon“ samdi hann áður“ en
„Look Back in Anger“ hafði
hreiðrað um sig í kolli hans, og
hefði aldrei fengið jafnþokkalega
dóma nú, ef hann hefði ekki urr-
að hressilega og litið reiður um
öxl, svo miklu stendur það hinu
að baki. Miklu betra er „Die
Glanznummer" (The Entertain-
er) sem einnig er verið að sýna
hér og vekur nokkra athygli.
Listdans hefur ekki sízt mótazt
af áhrifum nútímasjónarmiða.
Það sýndi listdansflokkur einn
frá Bandaríkjunum, „Balletts
U. S. A.“ undir stjórn Jerome
Robbins. Það voru góðir gestir, —
„die reine Freude", sögðu Ber-
línarbúar. „Moves“ hreyfingar,
fyrsta verkið á leikskránni, list-
dans án hljómlistar, var eins og
bæheimskur kristall, skínandi í
ótal litum. Hljómlist hefði brotið
hann. Hvort sem var í hópdansi
eða sólodansi, þá var myndin á-
vallt augnayndi, allar hreyfingar
mjúkar og hnitmiðaðar og listin
Framh. á bls. 17.