Morgunblaðið - 03.12.1959, Síða 8

8
M ORClliy HJ.AÐIÐ
Fimmtudagur 3. des. 1959
Bókmenntasamhengið er þann-
ig tálmi, sérstaða Islendingasagna
í senn styrkur þeirra og veik-
leiki. En vitanlega er það ekk-
ert sáluhjálparatriði að fljóta
með í heimsbókmenntasögum, og
getum við hrósað happi að hafa
sögurnar í þeirri mynd, sem þær
eru, óháðar lágkúrum erlendra
samtímabókmennta.
Fyrrgreindar heimsbókmennta-
sögur gefa því alls ekki raun-
sæja mynd á þann hátt, að blað-
síðutalið sé í réttu hlutfalli við
listagildið. Þetta blasir oft við
lesendum. Ég skal nefna tvö
Island í heims-
bdkmenntum
HVER er staða íslenzkra forn-
bókmennta í heimsbókmennta-
aögum?
Sennilega má fá nokkuð góða
hugmynd um þetta atriði með
því að athuga meðhöndlun ís-
lenzkra fombókmennta í heims-
bókmenntasögum þessarar aldar
og þá sér í lagi þeim, sem komið
hafa út á Norðurlöndum. Má
ljóst vera, að hlutur íslendinga
ætti síður að vera fyrir borð bor-
inn af grannþjóðunum á Norður-
löndum — vegna uppruna, skyld-
leika og nálægðar — en af fjar-
lægari og framandi þjóðum.
Þeir J. Bing og F. Bull hafa
ritað norskar heimsbókmennta-
sögur, N. Möller danska og loks
H. Schiick sænska. Allar hafa
þær það sameiginlegt, að hlutur
íslenzkra fornbókmennta er væg-
ast sagt rýr. Bing og Bull minn-
ast ekki einu sinni á íslenzka
sagnaritun. Við skulum athuga
Schiick nánar, því að hann er
ágætur fulltrúi þessara fræða og
líklega kunnastur þessara vís-
indamanna.
Hjá Schúck — Nordal Sví-
anna að kenniveldi — eru eddu-
kvæðin og dróttkvæðin (5 bls.)
talin sameign Norðurlanda; þátt-
ur íslendinga í eddukvæðunum
er talin varðveizlan. Schúck ger-
ir þessum kveðskapargreinum
fyllri skil í hinni sérstöku sænsku
bókmenntasögu sinni, og telur
þær sænskar fornbókmenntir
Sven B. F.
Jansson
samkvæmt téðri skoðun. Schúck
ritar um 8 bls. um íslenzk sagna-
rit, Islendingasögur, konunga-
sögur og fornaldarsögur. Þrjár
Islendingasögur, Njála, Egla og
Gunnlaugssaga eru nefndar og
fer mest mál í að endursegja
Gunnlaugssögu. Eru skoðanir
Schúcks (og Möllers) á uppruna
íslendingasagna, ritunartíma o. s.
frv. svo úreltar, að það væru
ekki miklar ýkjur að segja, að
frásögn hans er annaðhvort
misskilningur eða hálfsannleikur,
ef frá eru skilin mannanöfn, ár-
töl og endursagnir. Bók Schúcks
hefur til skamms tíma verið lesin
við sænska háskóla, og þarf varla
að fara í grafgötur um það, að
þekkingu stúdenta í íslenzkum
fornbókmenntum hafi stundum
verið ábótavant. Úr þessum galla
hefur þó verið bætt með því
að láta nemendur hin síðari ár
lesa kafla í bókmenntasögu Jóns
Helgasonar og Sigurðar Nordals
í Nordisk Kultur. En hún hefur
þótt of ítarleg og er nú stuðzt
við — a. m. k. í Uppsölum —
bók P. Hallbergs: Den islandska
sagan.
í örstuttu máli má segja, að
eddukvæði og dróttkvæði eru
ekki talin sérstaklega til ís-
lenzkra bókmennta og það litla,
sem hermt er frá sagnarituninni,
að mestu rangt.
Af þessu má sjá, að viður-
kenndur hlutur íslenzkra forn-
bókmennta í heimsbókmenntun-
um hefur verið harla lítilfjör-
legur, en er þetta mat sérfræð-
inganna réttmætt? Torvelt er,
fyrir íslending að svara þessu,
en þó fer ekki hjá því, að hér
sé um stórfellt vanmat að ræða.
En við nánari athugun er þetta
eðlilegt og liggja til þess ýmsar
orsakir. Þessar virðast helztar:
1) Frændur vorir á Norðurlönd-
um og Þjóðverjar, þjakaðir af
skorti miðaldabókmennta hafa
gengið á íslenzkar fjörur til að
hreppa rekann. Þess vegna telj-
ast eddukvæðin og jafnvel drótt-
kvæðin engu fremur íslenzk en
sænsk, eins og fyrr segir. Meðal
Svía á þessi skoðun rætur að
rekja allar götur fram til stór-
veldisdaganna og gauzku stefn-
unnar. — 2) íslenzk bókmennta-
saga er tiltöjulega ung að árum
og nú á þremur eða fjórum síð-
ustu áratugum eftir að nefndar
bókmenntasögur birtust hefur
skilningur manna á íslenzkum
bókmenntum tekið miklum
stakkaskiptum. Á þetta einkum
við Islendingasögurnar, sem eru
Antonio da Budrio heldur fyrirlestur við háskólann í Bologna um 1400.
(íslenzki skólinn) og má þá gera
ráð fyrir, að bókmenntafræðing-
ar geri þeim hærra undir höfði.
3) Um margra alda skeið var
heimsbókmenntasagan fyrst og
fremst saga klassískra fræða; á
þessu hafa að sjálfsögðu orðið
breytingar, en stofninn er alténd
sá sami og bókmenntir annarra
þjóða hafa. verið eins konar af-
leggjarar. Þetta er eðlilegt. En
af þessu hefur leitt, að það er
erfitt að ryðja sér til rúms eink-
um fyrir fámenna útkjálkaþjóð
eins og íslendinga, sem búa á
hjara vestrænnar menningar og
hafa ekki tök á að halda uppi
áróðursherferðum um ágæti og
gildi eigin menningar og bók-
mennta eins og hinar fjölmennu
þjóðir hins vestræna heims:
Frakkar, Þjóðverjar, Englend-
ingar o. fl.
4) Heimsbókmenntasaga er
hleypidómar, því að að baki sög-
unum liggur þróunarsaga, sem á
öðrum þræði upphaf sitt í latn-
eskum samtímabókmenntum. Og
fátt er forvitnilegra en einmitt
sú þróunarsaga. En þetta hefur
leitt til bókmenntasögulegrar ein-
angrunar. A hinn bóginn eru
tengsl íslenzkra bókmennta og
áhrif á seinni tíma bókmenntir
miklu Ijósari — eða liggur a.m.k.
nær í tíma og rúmi. Forvígis-
menn rómantísku stefnunnar á
Norðurlöndum Oehlenschláger,
Tegnér, Björnsson og Ibsen o. fl.
sóttu í þær hugmyndir, yrkis-
efni og form, svo að eitthvað sé
nefnt. En frændur vorir hafa
einnig hlotið útkjálkahlutskiptið
í arf litlu síður en við. Hlutur
íslenzkra bókmennta mundi auð-
vitað vaxa geysilega, ef þær
væru skoðaðar einvörðungu frá
norrænu sjónarmiði.
Hugljúf
dstaisaga
eftir
Ingábjörgu SigurÖardáttur jj^j
Hér er íslenzk ástarsaga, sem gerist í í"i"
sveit og í sjávarþorpi, eftir hinn vinsæla
framhaldssöguhöfund „HEIMA ER
BEZT“. Þessi saga er líkleg til að ná
miklum vinsældum.
Bókin er 137 bls. — Verð kr. 68.00
■i
Systir
lœknisins
BÓKAFORLAG
ODDS BJÖRNSSONAR
dæmi. I bókmenntasögunum eru
taldir upp ýmsir grískir og róm-
verskir sagnfræðingar og mælsku
menn, þótt lítið eða ekkert sé
eftir þá varðveitt — á meðan
Snorri Sturluson er ekki nefnd-
ur eða aðeins nefndur með nafni.
Slíkt er ofurvald klassiskra
fræða enn í dag. Þjóðverjar eru
máttug þjóð í vestrænni menn-
ingu, en bókmenntir þeirra á
miðöldum á móðurmálinu rýrar.
En allt verður hey í harðindum.
Eru þá gjarnan nefndar fornhá-
þýzkar þýðingar á latneskum
klerkaritum. Gildi slíkra þýð-
inga er miklu fremur málsögu-
legt og menningarsögulegt en
bókmenntalegt, þótt vissulega
séu þær vísir bókmennta á móð-
urmálinu. En hvar er vinur vor,
Ari fróði?
Nýlega hafa gerzt þau tíðindi
í Svíþjóð, sem er orsök þessara
sundurlausu hugleiðinga. Birzt
hefur ný heimsbókmenntasaga:
Bonniers allmánna litteratur-
historia. Hafa komið út tvö bindi
af sex; er ætlunin að öll liggi
frammi í bókabúðum á næsta ári.
Fyrra bindið hermir frá bók-
menntastraumum þeim, er renna
frá Israel, Hellas og Róm. Ber
að hafa í huga, að með heims-
bókmenntasögu er átt við bók-
menntasögu vestrænna þjóða og
sjaldan greint frá indverskum,
kínverskum, egypzkum og persn-
eskum bókmenntum. Er í raun
og veru eðlilegt, að ekki sé seilzt
lengra aftur í tímann eða til fjar-
lægari menningarsvæða, því að
hér ræður uppruni vestrænnar
menningar. Síðara bindið er tví-
skipt að efni; annars vegar segir
frá germönskum og forníslenzk-
um (fornnorskum) bókmennt-
um, hins vegar frá miðaldabók-
menntum á þjóðtungum.
Þessi tvískipting vekur strax
athygli. Hún er auðsæilega ekki
rökrétt, því að forníslenzkar bók-
menntir ættu auðvitað að heyra
undir miðaldabókmenntir á móð-
urmálinu. Það hefur þótt hlíta,
að germanskar og forníslenzkar
(fornnorskar) bókmenntir yrðu
dregnar úr og fjallar um þær
sérslaklega; sýnir þetta, að þeim
er gert mjög hátt undir höfðL
Framh. a bts. 12
fyrst og fremst tilraun til að fá
yfirsýn yfir vestræna bókmennta
sögu, rekja rótarþræði hennar í
allar áttir, fylgja flutningi efnis
og forms milli menningarsvæða.
Bókmenntasamhengið verður
gjarna aðalatriðið, þótt vitaskuld
megi rita bókmenntasögu, þar
sem lögð er megináherzla á aðra
þætti hennar. En íslenzk sagna-
ritun verður þá að nokkru utan-
gátta, þar sem torvelt hefur
reynzt að tengja hana við sam-
tíða erlendar miðaldabókmennt-
ir. Á þetta einkum við Islend-
ingasögur. En þetta eru gamlir
merkasta framlag íslenzkra bók-
mennta til heimsbókmenntanna.
Telja má að um algera byltingu
sé að ræða og hlýtur hún að
sjálfsögðu að leiða af sér endur-
mat. Áður töldu bókmennta-
fræðingar Islendingasögurnar að
mestu sagnrit og gildi þeirra
fremur sagnfræðilegt og menn-
ingarsögulegt en bókmen'ntasögu-
legt. Nú eru íslendingasögurnar
taldar fyrst og fremst skáldrit