Morgunblaðið - 08.12.1959, Blaðsíða 8

8
Moncmsnr.AÐiÐ
Þriðjudagur 8. des. 1959
Bréf
Matthíasar
BRÉF Matthíasar Jochums-
sonar til Hannesar Hafsteins.
188 bls. Kristján Albertsson sá
um útgráfuna. ísafoldarprent-
smiðja h.f. Reykjavík 1959.
Fátt gefur Ijósari og trúverð-
ugri myndir af einstaklingum en
sendibréf sem hripuð eru undir-
búningslaust á bráðfleygum
stundum milli daglegra anna. í
bréfum til náinna vina koma
menn venjulega til dyranna eins
og þeir eru klæddir, ósnurfusaðir,
einlægir, innblásnir, afkáralegir,
sjálfum sér ósamkvæmir, hrygg-
ir eða glaðir, glettnir eða alvöru-
þungir — allt eftir því sem and-
inn býður þeim hverju sinni.
Sendibréf eru ásamt ljóðum næm
ustu sveiflumælar sálarlífsins hjá
höfundum sínum.
Þetta á við um Matthías
Jochumsson flestum öðrum
fremur, og kemur þar bæði til
stíllipurð, örlæti hans á skoðan-
ir sínar og heilabrot, andagift
hans og örir skapsmunir. íslend-
ingar hafa ekki átt marga bréf-
ritara sem sameinuðu til jafns
við Matthías skemmtilegheit,
myndríkt mál og skarplegar at-
hugasemdir um menn og mál-
efni. Bréf hans eru í senn
skemmtilestur og vizkubrunnur,
en þau eru framar öllu blæ-
brigðarík sjálfslýsing: „Ég hef
tekið í mig að segja eins og í
mér liggur og á mér liggur —
í bréfum“ (bls. 30).
Bréf Matthíasar til Hannesar
Hafsteins taka yfir hálfan
fimmta áratug (1883—1918), og
kennir að vonum margra grasa,
því Matthías kom víða við og
var allra manna opnastur fyrir
nýjum áhugamálum og flestum
mönnum ófeimnari við að end-
urmeta eða skipta um skoðanir.
Hann var alla ævi síleitandi og
spyrjandi. 1 bréfi frá 1913 segir
hann: „í 40 ár hefur mig kvalið
óró og eirðarleysi, sem auk ann-
arra áhrifa hefur skift mér í ótal
parta, rekið mig áfram til starfs
og strits, en truflað mig æ og
æ, leitt frá einu til annars. Allt
verið hálfverk, tilþrif, brota-
smíði (bls. 162).
Hann kynnti sér allt sem hann
komst höndum yfir, las heim-
speki, guðfræði, spíritistarit,
skáldskap, sögu, yfirleitt allt sem
verða má-tti til að víkka sjón-
deildarhringinn og gefa fyllri
mynd af mannlífinu og umheim-
inum. Hann var óseðjandi í fróð-
leiksfýsn sinni, kvartar einatt
um bókaskort, ræðir um höf-
unda úti í heimi sem hann hefur
heyrt um og langar til að kynna
sér, og bölvar sinnuleysinu og
vesöldinni á Islandi. Mest kveður
við þennan tón meðan hann var
prestur í Odda á árunum 1880
—87. Árið 1883 skrifar hann t. d.:
„Hér er flest in statu quo fyrri
eymdar alda. Verst hjá oss er
hvað þjóð vor og land er komið
aftur úr; það vekur mér mest
óyndið í sveit, að véra dæmdur
til Síberíu sálarfrostsins, til eski-
móalegrar eymdar og amlóða-
skapar“ (bls. 19). Og ári síðar
kemst hann svo að orði: „Ósköp
er landið á eftir í augum okkar,
sem þekkjum eitthvað betra! Og
skelfing er að dæmast til að lifa
sína seinni daga bundinn við
þvílíkt barbarí, sem þetta mitt
sveitar og félagslíf, þar sem eng-
in civilisation hefur komið, en
öllu farið aftur, síðan á 12. öld!
Þetta er bókstaflega satt. Menn
lifa í eymd og illúsjónum; fá-
vizka, hjátrú, naiv eigingirni og
ánægja með magann fullan og
von um meira í sig og á\ það er
líf+þjóðlíf-|-hið eilífa (kristilega
og kirkjulega) líf hjá vorri þjóð“
(bls. 28). Og 1885 er svona kom-
ið: „Annars vil ég kveðja þetta
— þetta land; væri ég ekki á
því alinn skyidi ég hrópa það
út sem hundaland og hormera-
patríu. Ég sé ekki betur en allar
skepnur, sem á því draga and-
ann, gangi úr sér og aftur á bak,
nema sú sem fann það fyrst,
Flóki þegar slysaðist hingað í svo
harða vist að hrafninn af því for-
hertist“ (bls. 49).
En tónninn verður léttari þegar
Matthías kemur til Akureyrar,
enda var árferði orðið skárra, en
þá bölsótast hann mest yfir ís-
lenzkri pólitík, sem honum þyk-
ir mikið barbarí.
Mitt í öllu volæðinu austur í
Odda byltist samt skáldæðið í
honum eins og frumkraftur sem
heimtar útrás. í fyrsta bréfinu
til Hannesar er t. d. þetta: „Ann-
ars er ómögulegt að yrkja að
gagni nema — já, nema hvað?
Nema allir geníi, allir lífskraptar,
allir englar, og allur andskotinn
Matthías Jochumsson
gangi og geysi í manni út og
inn — eins og örkin hans Nóa
— já, nema skáldið sé eins og
örkin gamla, byltandisk og berj-
andisk í brimróti veraldarflóðs-
ins, umfaðmandisk og innigeym-
andisk allar skepnur illar og
góðar, hreinar og óhreinar, hrafn
og dúfu, höggorminn slæga og
hundinn trygga, vermandi og
varðveitandi með sömu sympa-
thíu allt gegnum hel og hrun til
nýrrar sögu og nýrrar framtíð-
ar“ (bls. 16).
Bréfin eru flest skrifuð í þess-
um óstýriláta og innblásna stíl,
full að leiftrandi háði og leik-
andi skopi, prakkaralegum at-
hugasemdum og svo háalvarleg-
um vangaveltum um lífið, dauð-
ann, trúarbrögðin og skáldskap-
inn. Fyrir kemur að skáldið miss-
ir alla þolinmæði gagnvart iðju
sinni: „Nei, enga útúrdúra — út
með rimdjöfulinn, þennan gamla
Þorgeirsbola, sem dregur húðina
í hendingum, þessa skáldskapar-
Skottu, sem skellir á lærin með
skothendum! Við þurfum nýtt
form með nýrri tíð. Mín tíð er
bráðum fyrir bý — ég finn ekk-
ert nýtt, og þó ég sé eins and-
ríkur og aðrir menn, liggur fátt
eða ekkert almennilegt eftir mig.
Ó, hvað það er sárt!“ (bls. 51).
Þannig skrifar þjóðskáldið
vini sínum, 24 árum yngri, sem
hann telur einn helzta frumherj-
ann í skáldskap nýja tímans.
Matthías dáði Hannes mest allra
samtíðarskálda til æviloka, þó
hann virðist raunar hafa orðið
fyrir vonbrigðum með fram-
haldið á hipni glæsilegu byrjun.
í bréfi til séra Valdimars Briems
árið 1916 segir hann: „Og víst tel
ég hann fyrstan og fullkomnast-
an þeirra, sem nú yrkja, enda
mikilmenni að staðfestu og mann
kostum", en hálfu ári síðar skrif-
ar hann sama manni: „Bezt orti
Hannes þegar hann hóf fyrst að
kveða 20—25 ára, því þá gekk
ný fjöralda yfir Norðurlönd,
þótt grunn væri og endaslepp“
(bls. 175).
Matthíasi þótti líka mikið til
um Einar Benediktsson, en átti
erfitt með að átta sig á honum
eða sætta sig við umbrot hans:
„Hann djöflast áfram dauðrot-
andi allt lifandi, sem eltir ó-
temju hans; eða getur það finn-
gálkn ávalt heitið Pegasus?"
(bls. 102). „Ég er gegnblaserað-
ur gagnvart flestum þeirra, þó
að hamremi Einars Benediktsson-
ar impóneri mér við og við“ (bls.
106). „Einar Benediktsson er —
eða hefur gáfur til að vera okk-
ar mesti poet — ef hans ofsi og
sjálfbyrgingsgassi riði ekki Músu
hans slig. Þýffu og blíffu vantar
gersamlega hans kvæði“ (bls.
171).
í bréfum Matthíasar úir og
grúir af athugasemdum og dóm-
um um höfunda og stefnur, bæði
heima og erlendis, og þykja mér
þeir kaflar langverðmætastir,
því Matthías var gæddur mikilli
skarpskyggni, þó hann hefði
sjaldan þolinmæði til að kryfja
nokkra stefnu eða höfund til
mergjar. Af erlendum höfundum
hefur hann mest dálæti á Fröding
og Shakespeare, en aðdáun hans
á Brandes er blandin beiskju.
Dómar hans um ýmsa íslenzka
...allar
húsmæður
þekkja
Pillsburys BEST
hveiti
Pillsbury’s Best
er efnabætt hveiti
í endurbættum pakka
og gæðunum er alltaf hægt
að treysta.
i
höfunda eru óheflaðir, en jafnan
skemmtilega orðaðir: „Sand-
gvendur er einkum óumræðileg-
ur og ætti að fá 5 aura, en pen-
inga þarf hann ekki fremur en
Sölvi Helgason heimspeki, og á
hann nú allan val á Akureyri; er
það og mest fyrir þá sök að ég
flý land, að það rúmar okkur
ekki báða!“ (bls. 104). „Þó Þ.
Erl. (Þorsteinn Erlingsson) kveði
slétt — sléttara á sinn hátt en
nokkur annar, finnst mér hann
ekki veigamikill og nokkuð
nærsýnn. Hann vantar bæði víð-
ari sýn og meira menntalíf. Þar
af einræni hans og einhver am-
lóðaskapur annað veifið. Nú,
greyið er fæddur í kreppu og
kvalinn upp á kotbæ — eins og
í rauninni við allir eða flestir,
og svo er hann heilsulítill og
hörkulaus“ (bls. 72).
í bréfum Matthíasar er mikill
Hannes Hafstein
landi fyrir aldamót. Hann var
löngu orðinn þjóðskáld þegar
hann loks kom fyrstu ljóðabók
sinni út árið 1884, á fimmtug-
asta aldursári. Stríðið sem hann
átti í við útgefanda, prófarkales-
ara og póstsamgöngur er með ó-
líkindum, og eftir ársþóf kemur
bókin loks út hálfköruð og mor-
andi í prentvillum!
Bréf Matthíasar flytja með sér
óróleik hins efagjarna manns,
sem sætti sig aldrei við neina
lausn, en gaf samt aldrei upp
vonina um að finna lausn á lífs-
vandanum. Það var þessi óróleiki
sem gerði Matthías síungan.
Hann átti við vanheilsu að stríða
á miðjum aldri og það er ein-
kennileg dauðakennd í bréfum
hans, ótti við hið ókomna sem
hann reynir stöðugt að bæla nið-
ur. Svo merkilegt sem það má
virðast um jafnafkastamikinn
mann, sýnist hann alltaf hafa ef-
ast um skáldskapargildi verka
sinna, eins og fram kemur í til-
vitnun hér að framan. Hann var
einatt óánægður, en knúinn
áfram af óviðráðanlegri sköpun-
arþörf. Bréfin gefa í heild sér-
lega ljósa hugmynd um sam-
band þessara tveggja ólíku vina,
þjóðskáldsins og ráðherrans, sem
Kristján Albertsson telur „tvo
af dásamlegustu mönnum sem
ísland hefur alið“.
Kristján hefur tengt bréfin
saman með ljósum frásögnum og
glefsum úr greinum og öðrum
bréfum, þannig að bókin er sam-
felld og mjög læsileg. Hún
dregur í rauninni upp nærmynd
af aldarhættinum á árunum, sem
bréfin taka yfir, en sú mynd er
skiljanlega langt frá því að vera
hlutlaus. Matthías var öf örgeðja
og persónulegur í skoðunum til
að geta lagt hlutlægt mat á sam-
tíð sína, enda er það sennilega
flestum dauðlegum mönnum um
megn.
Frágangi bókarinnar er að
ýmsu leyti mjög ábótavant, próf-
arkalestur er afleitur og margs
konar misræmi lýtir útgáfuna.
A kápu er t. d. sleppt eignarfalls-
essinu í ættarnafni Hannesar, en
því haldið á titilblaði og ann-
ars staðar, eins og rétt er. Þá
segir á kápu ,að bréfin taki yfir
árin 1885—1920, en þau eru frá
árunum 1883—1918. Þetta eru
óhæf vinnubrögð, þó slíkar vill-
ur skipti engu meginmáli. Þá
koma fyrir ýmsar leiðar villur í
Framh. á bls. 17.