Morgunblaðið - 24.12.1959, Síða 8

32
MORCVNBLAÐIÐ
Timmtudagur 24. des. 1959
★ ★ ★
Í>AFAEL hljómlistarinnar
hefur hann verið nefndur.
:js;. Eins og málaralistin á að-
s eins einn Rafael, á hljóm-
= listin ekki nema einn Moz-
= art. Nær hvert verk, sem
= hann lét frá sér fara, hvort
1 heldur það er í stærra eða
|j smærra „broti“, ber svo
H ótvíræð merki hins fágæta
jg snillings, að Haydn sagði
§j eitt sinn við Mozart eldri:
gj „Ég segi yður satt, að ég
H tel son yðar mesta tón-
= skáld, sem ég hef nokkru
§j sinni heyrt“. — Og margir
Í munu vissulega af einlægni
s taka undir þessi orð hins
= gamla meistara.
Mozart fæddist í Salzburg í
Austurríki hinn 27. janúar árið
1756. Drengurinn var mjög veik-
burða við fæðingu, og þótti því
vissara að draga ekki að gefa
honum nafn. Morguninn eftir
var reifastranginn borinn í kaf-
aldshríð gegnum snjóstaflana til
dómkirkjunnar við Domplatz, og
þar þuldi sóknarpresturinn nafna
þuluna, um leið og hann jós
drenginn ísköldu, vígðu vatni:
Johannes Chrysostomus Wolf-
gangus Þeofilus. — Síðasta nafn
ið var síðar þýtt á þýzku — Gott-
lieb, og eftir frægðarförina til
Ítalíu (1769—1771) kaus hinn
ungi Mozart að taka upp hina
ítölsku mynd nafnsins, Amadeus
— og skrifaði sig ætíð síðan
Wolfgang Amadeus (eða Amadé
— franska orðmyndin). Allt
þýðir þetta hið sama: „sá, sem
Faðir Wolfgangs, Leopold Mozart.
Myndin máluð um líkt leyti og
drengurinn fæddist.
guðirnir elska“ — og geta menn
sjálfsagt deilt um, hvort það hafi
sannazt á Mozart eða ekki — en
ungur dó hann a. m. k.
• Undrabarnið
Nokkuð er það, að æskuárin
mörkuðust fyrst og fremst af
lífsgleði, frægð og frama, því
að Wolfgang var eitthvert mesta
undrabarn í heimi listarinnar,
sem uppi hefur verið. Hann fór
að apa píanóæfingarnar eftir
systur sinni, Nannerl, þegar
hann var á fjórða ári, og faðir
hans, Leopold Mozart, sem var
fær maður á ýmsurn sviðum tón-
listarinnar, tók þegar til óspilltra
hver dýrasta perla, sem Mozart
hefur gefið heiminum — og er
þá mikið sagt.
• Kall dauðans
Það var um mitt sumar sama
árið sem Mozart andaðist, að til
hans kom ók-unnur maður, þung
búinn og fálátur, dökkklæddur
frá hvirfli til ilja. Fékk hann
Mozart bréf, en var síðan horf-
inn að vörmu spori. Þessi stutt-
aralega heimsókn fyllti Mozart
þegar óljósum kvíða og óhug,
enda var hann ekki sterkur fyr-
ir — sjúkur og þjakaður af of-
reynslu. Og ekki varð honum
rórra, þegar hann hafði lesið
bréfið. Það var nafnlaust, og
ekkert benti til, hvaðan það kom,
en sendandinn bað Mozart
semja fyrir sig sálumessu. — Tón
skáldið var sem höggdofa —
reyndi þó í fyrstu að líta á þetta
sem hverja aðra pöntun, en er
texta við þrjár óperur hans,
Brúðkaup Fígarós, Don Giovanni
og Cosi fan tutte. — í bréfinu
segir Mozart m. a.: — Fg er .sem
í leiðslu. Ég á erfitt með að
semja — og ég get ekki bægt frá
mér mynd ókunna mannsins.
Hann stendur mér sífellt fyrir
hugskotssjónum, horfir á mig
skipandi augnaráði, rekur á eft-
ir mér og heimtar af mér verkið
með óþolinmæði. — Ég reyni
líka að halda áfram að skrifa —
það þreytir mig minna en hvíld-
in. Annars óttast ég ekkert fram-
ar. Ég veit, hvað að mér amar
— stundin er komin. Ég sténd
við dyr dauðans -— er kominn á
leiðarenda, áður en ég gat notið
hæfileika minna til fulls......
Enginn getur stjórnað örlögun-
um — enginn getur skammtað
sér ævidaga. Allt er í hendi for-
★ ★
málanna að
glæða hina aug-
ljósu sérgáfu son
arins. Ogkennsla
hans bar fljótt
undraverðan ár.
angur. Wolfgang
var aðeins sex
ára, þegar hann
byrjaði að semja
fyrstu smálögin
sín — en ári síð-
ar voru fyrstu
tónsmíðar hans
prentaðar, fjög-
ur verk fyrir
fiðlu og píanó —
eins konar són-
ötur.
Þegar hann var á sjöunda ári,
fór faðir hans með hann í fyrstu,
miklu hljómleikaförina — til
sjálfrar háborgar listanna, Vín-
arborgar. Og „publikum" Wolf-
gangs litla þar var ekki af verri
endanum. Snáðinn lék sem sé
fyrir sjálf keisarahjónin, Franz
I. og Maríu Theresíu. Og hafi
nokkur nokkum tíma „komið,
séð og sigrað", þá var það þessi
sjö ára drenghnokki, sem var
„eins og heima hjá sér“ í keis-
arahöllinni og lék á hið stóra
hljóðfæri af ótrúlegu öryggi
og feimnislaust — eins og
hann vissi ekki af hinum tignu
áheyrendum sínum. — Sögurn-
ar um snilld þessa undrabarns
bárust frá Vínarborg eins og ör-
skot vítt um lönd — og næstu
árin ferðaðist hinn ungi Mozart
um Evrópu þvera og endilanga
og hélt tónleika, og hvarvetna
voru áheyrendur furðu lostnir
yfir ótrúlegri færni og tónlistar-
þroska þessa skemmtilega, hisp-
urslausa barns.
• Dökkir skuggar
Þannig leið æska tónsnillings-
ins. Yfir henni hvílir óvenjuleg-
ur Ijómi, þótt vafalaust hafi oft
verið fullmikið lagt á drenginn,
sem aldrei var sterkbyggður lík-
amlega. — Yfir hinum fáu full-
orðinsórum Mozarts hvíla aftur
á móti löngum dökkir skuggar —
skuggar fátæktar og heilsuleysis,
skuggar öfundar og skilnings-
Ieysis samtíðarinnar. — Þótt
hann nyti frægðar sem af-
burðasnjallt tónskáld, féllu ávext
ir þeirrar frægðar fremur öðr-
um í skaut en honum sjálfum.
Leikhússtjórar, útgefendur og
textahöfundar auðguðust af verk
um hans, en sjálfur bar hann oft-
ast minnst úr býtum. Og aldrei
komst hann í neina lífvænlega
stöðu um dagana.
Árið 1782 kvæntist Mozart
ungri stúlku frá Mannheim,
Constanze Weber. Bjuggu þau
lengst af við þröngan kost, og
bar þar ýmislegt til. Þau eign-
uðust mörg börn, tekjurnar
Gömul, óhugnanleg
saga segir, að Mozart
hafi verið byrlað eit-
ur — en var ekki
,eitur umhverfisins',
ill aðbúð, öfundsýki
og skilningsleysi, hið
versta — og jafnvel
banvænt — hinum
næma og viðkvæma
snillingi?
v o r u ótryggar,
þótt þær væru
stundum nokkr-
ar að vöxtum —
og síðast, en ekki
sízt, var Mozart
ávallt lítill fjár-
málamaður, eins
og raunar er títt
um listamenn —
gætti lítt fengins
fjár. —
Mozart var sí-
semjandi allt sitt
skamma líf —
frá því hann sex
ára gamall setti
saman sín
fyrstu, barns-
legu stef. En síðustu ár æv-
innar var starfsákafinn slíkur, að
með ólíkindum má teljast. Það
var því líkast, að hann væri í
stöðugu kapphlaupi við tímann
á þessum árum — eins og hann
hefði hugboð um, að dauðinn
mundi vitja hans snemma. Og
hann hlýddi kalli sköpunargáfu
sinnar fram á síðustu stund.
Hann var fársjúkur maður, et
hann lauk við eitt af síðustu og
jafnframt mestu snilldarverkum
sínum, óperuna Töfraflautuna —
og síðasta verki sínu, hinni und-
urfögru Sálumessu (Requiem),
náði hann ekki að ljúka. — Þó
hann las niðurlag hins stutta
bréfs, þar sem lögð var áherzla
á það, að tilgangslaust væri að
reyna að grafast fyrir, hver
sendandinn væri — þá varð hon-
um ekki um sel. Og brátt varð
hann sannfærður um það, að hið
dularfulla bréf væri kall frá
öðrum heimi — kall dauðans.
Hann skyldi semja sitt eigið
grafljóð.
Svo virðist sem hann hafi trú-
að þessu fram í andlátið, en at-
vife þetta átti sér einfalda skýr-
ingu, þótt Mozart kæmi slíkt
ekki til hugar. — Greifi nokkur
frá Bæheimi, sem bjó í Vínar-
borg, von Walseeg að nafni, bar
í brjósti ákafa löngun til þess
að verða þekkt tónskáld — en
skorti alla hæfileika til þess, þó
að hann væri raunar músíkalsk-
ur maður. Hann tók því upp
þann hátt, að hann sendi tón-
skáldum, sem hann vissi, að
börðust í bökkum, nafnlaus bréf
og bað um hin og þessi tónverk.
Síðan lét hann leika verkin á
heimili sínu — sem sín eigin. —
Sálumessuna ætlaði hann að lát-
ast hafa samið til minningar um
konu sína, sem var nýlátin.
Þótt Mozart yrði hverft við
þetta „kall frá öðrum heimi“ í
fyrstu, sætti hann sig brátt við
vissuna um það, að dauðinn væri
mátti segja, að hann ynni að
messunni, þar til hann lokaði
augunum fyrir fullt og allt. Hann
var enn að skrifa eftir að hann
lagðist á banabeð — og þegar
hann gat ekki lengur haldið á
pennanum sjálfur, gaf hann eft-
irlætisnemanda sínum, Franz
Siissmayer, síðustu fyrirmæli um
það, hvernig ganga skyldi frá
tónverkinu, rétt áður en hann
gaf upp öndina, hinn 5. desember
árið 1791. — Sússmayer fyllti síð
an upp í eyður þessa hálfkaraða
verks, sem þykir á köflum ein-
MOZART 1 LEIKHÚSINU.
— Myndin birtist á sínum tíma
í blaði í Ziirich og á að sýna,
er Mozart birtist óvænt, þar
sem vtfrið var að sýna „Brott-
námið úr kvennabúrinu“ í
Berlín árið 1789.
á næstu grösum. — Til þess að
gefa hugmynd um sálarástand
hans um þetta leyti skulu hér
tilfærð nokkur orð úr bréfi, sem
hann skrifaði vini sínum, Lor-
enzo da Ponte, er hafði samið
sjónarinnar. — Nú verð ég að
ljúka þessu. Grafljóðið mitt bíð-
ur — ég má ekki hverfa frá því
ófullgerðu“.
• Orðrómur
Sá kvittur kom upp þegar
skömmu eftir lát Mozarts, að
ekki hefði allt verið með felldu í
sambandi við dauða hans — að
honum hefði verið byrlað eitur.
Gekk þessi saga víða manna á
milli og jafnvel í blöðum á þess-
um tíma — og töldu ýmsir, að
samtíðarmaður Mozarts, ítalska
tónskáldið Antonio Salieri (1750
—1825), sem um langt skeið var í
þjónustu keisarahirðarinnar í
Vín, hefði þjáðst af svo brjálæð-
iskenndri öfund vegna snillt
Mozarts, að hann hefði loks
ákveðið að koma keppinaut sín-
um fyrir kattarnef. — Þessi orð-
rómur fékk þó aldrei fullnægj-
andi staðfestingu og hefur á síð-
ari árum yfirleitt verið talinn
uppspuni einn. — Þó hafa oftast
verið til menn, sem lagt hafa
trúnað á sögusögnina — og reynt
að færa rök að sannleiksgildi
hennar.
Það er nú nýjast af þessu að
segja, að læknir einn norskur
upplýsti fyrir skömmu, að hann
hefði um skeið fengizt við að
rannsaka öll atvik í sambandi við
andlát Mozarts og komizt að
þeirri niðurstöðu, að frá læknis-
fræðilegu sjónarmiði séð virðist
áugljóst, að dauða Mozarts á svo
ungum aldri — hafi ekki getað
borið að með eðlilegum hætti.
Allt virðist benda til þess, að dán
arorsökin hafi verið einhvers
konar eitrun. — Læknirinn skýr
greinir þetta ekki nánar — og
ekki er kunnugt, að hann hafi
lagt fram neina skýrslu um rann
sóknir sínar, eða sönnun fyrir
þessari staðhæfingu.
Ekki skal neitt um það sagt
hér, hvað hinn ónafngreindi,
norski læknir hefur fyrir sér í
þessum efnum, en þetta mun
vera í fyrsta skipti, a. m. k. nú
um mjög langt skeið, sem hin
gamla sögusögn fær byr í seglin
af læknisfræðilegum vettvangi.
• Salieri
Antonio Salieri er ekki meðal
hinna stóru „músiknafna" sög-
unnar, en naut hins vegar tals-
verðrar hylli um sína daga, eins
og sjá má af því, að hann var
gerður að hirðmúsíkstjóra í Vín.
Nú þekkja fáir verk hans leng-
ur — en tónlist Mozarts nýtur
sívaxandi hylli. — Þótt hlutur
Salieris væri betri en Mozarts á
veraldarvísu, er þeir báðir störf
uðu í Vínarborg, mun þó Salieri
hafa gert sér nokkurn veginn
fulla grein fyrir því, að hann
stóð hinum smávaxna Austurrík
ismanni langt að baki sem tón-
skáld — og það mun rétt, að öf-
und gróf um sig í huga hans í