Morgunblaðið - 24.12.1960, Side 13

Laugardagur 24. des. 1960
Mnv''T’V'*r4Ðlh
13
mannanna þegar skipið var ekki1
í höfn. Notuðu ýmsir skipstjórar
sér það að losa sig við erfiða
menn á þennan hátt — að skilja
þá eftir á eyjum eða auðri strönd.
★
Hvað, sem sannast er í þessu
efni, þá er það víst, að Sel-
kirk var settur á land á
smáeyjunni „Mas a Tierra“ í
Juan Fernandez eyjaklasanum
undan strönd Chile (í sum-
um heimildum er aðeins
talað um Juan Fernandez-eyju í
þessu sambandi). — Hann fékk
að taka með sér í land byssu og
skotfæri, öxi, nokkrar vístir og
fleira smávegis. Lifði hann fyrst
af veiðum, en brátt þraut skot-
færin, og þá varð einsetumaður-
inn að bjarga sér eins og bezt
gekk. Virðist hann hafa verið úr-
ræðagóður í bezta lagi í þeim
efnum. Hann kom sér tiltölulega
þægilega fyrir í helli einum ná-
lægt ströndinni, og lifði hann
einkum á fiski, sem hann veiddi,
en fiskgengd er mikil á þessum
sióðum. Einu félagar hans voru
geitur, sem hann náði og tamdi
legt, því að segja má, að barátta
hans við náttúruöflin og hvers
konar erfiði og hættur, sem hann
háði „með berum höndunum“,
sé eins og þróunar- og baráttu-
saga alls mannkynsins í hnot-
skurn. — Það er einkennandi
fyrir Defoe — og ein hans sterk-
asta hlið — hve vel honum læt-
ur að klæða auðugt ímyndunar-
afl sitt og frjótt hugarflug klæð-
um raunveruleikans, ef svo
mætti segja.
— ★ —
Jafnvel hin fátækasta ekkja
reyndi gjarna að spara svo
sem eitt penny á dag til þess að
geta keypt hina dásamlegu bók
um Róbínson Krúsó, skrifar rit-
höfundur nokkur, samtimamað-
ur Defoes. — Þetta lýsir glöggt
hinum frábæru viðtökum, sem
bókin fékk, ög maður gæti af
þessu ályktað, að höfundurinn j
hafi grætt á ~t& og fingri og |
orðið forríkur — en svo var þó
ekki. Reyndar mun hann um!
skeið hafa komizt í góðar álnir, |
en ekki virðist hann hafa verið
Þessi teikning, eftir þýzká teiknarann Ludvig Richter, er úr
einni af elztu Campe-útgáfunum. — Faðirinn segir börnum
sínum söguna af Róbínson — og fléttar inn í ýmsum siðalær-
dómum. Þetta þótti skemma sögu Campes og var fellt niður
í síðari útgáfum.
— en einnig gerði hann sér flík-
ur úr geitaskinni. Þannig lifði
hann á eyjunni sinni á fimmta ár,
Það var ekki fyrr ,en í febrúar
árið 1709, þegar enska skipið
„Duke“ leitaði upp að eyjunni
til þess að ná þar í vatn, að
Alexander Selkirk fékk tæki-
færi til að endurnýja minningu
sína um mannlegt samfélag.Hann
var auðvitað tekinn um borð í
skipið og fluttur heim til Eng-
lands. Skipstjórinn á „Duke“,
Woodes Rogers, drap nokkuð á
frelsun Selkirks og líf hans á
eyðieyjunni í ferðabók, sem hann
gaf síðar út. Samkvæmt þeirri
frásögn Og öðrum, sem til eru,
virðist margt, sem Selkirk mátti
þarna reyna, býsna sviplíkt því,
sem skáldsögupersónan Róbínson
Krúsó komst síðar í kast við.
Veruleiki o? Migarflug
Ekki eru menn á eitt sáttir um
það, með hverjum hætti fundum
þeirra Defoes og Selkirks hafi
borið saman — ef þeir hafi þá
Xiokkurn tíma hitzt. Margir
„Róbínson-sérfræðingar“ full-
yrða, að þeir hafi aldrei sézt.
Defoe kunni hins vegar að hafa
heyrt af ævintýrum Selkirks —
lem ekki sé þó sérstök ástæða
til að ætla, þar sem það sé í raun
©g veru mjög fátt í örlögum þess-
ara tveggja manna, Selkirks og
Róbínsons, sem geti talizt hlið-
stætt. Defoe eigi þess vegna all-
en heiðurinn af Róbínson Krúsó.
—- Ekki skal hér neitt um það
dæmt — enda má vel segja, að
það skipti svo sem engu málí,
*. m. k. nú á dögum, hvort Róbín
son á sér raunverulega fýrir-
mynd eða ekki. Aðalatriðið er, að
Defoe „sló í gegn“ með sögu
sinni, þegar í stað, og vann sér
varanlega frægð með henni.
Honum tókst að segja hana á svo
trúverðugan hátt — hvort sem
hún er skáldskapur frá rótum
eða ekki — að fólk „trúði á“
Róbínson og ævintýri hans í raun
og veru. Er það ekki svo undar-
sérlega loðinn um lóf ana, er hann
lézt, árið 1731.
Gleymdi stund og stað
Þrátt fyrir framansagt, er þó
algengast að telja að ævintýri
Alexanders Selkirks hafi með
einhverjum hætti orðið kveikjan
að Róbínson Krúsó — og sögu-
sagnir herma, að þeir Selkirk og
Defoe hafi hitzt. Er sú saga þann
ig í fáum orðum:
Um þrem árum eftir lausn sína
frá eyðieyjunni ráfaði Selkirk
um í Lundúnum í atvinnuleit —
en fékk hvergi vinnu. Hann
komst þá í samband við einn af
fyrrverandi félögum sínum á
„Duke“, skipinu sem hafði bjarg
að honum. Náungi þessi dundaði
smávegis við skriftir í frí-
stundum sínum, og hann réð Sel-
kirk til að freista gæfunnar á
ritvellinum, með því að skrifa
um ævintýri sín á eyðieyjunni.
Ráðlagði hann Selkirk einnig að
reyna að fá aðstoð einhvers rit-
höfundar, ef hann treysti sér
ekki til að ganga sjálfur nógu
vel frá handritinu. Rétt um þess-
ar mundir datt sjómaðurinn hins
vegar niður á atvinnu, og þessi
hugmynd gleymdist um nokk-
urra ára skeið. Þar kom þó, að
hann settist niður til að skrifa
minningar sínar frá Mas a Tierra
— og einn góðan veðurdag lall-
aði hann með uppkast sitt á fund
Defoes til þess að biðja hann að
lesa það yfir og gefa sér góð ráð.
Rithöfundurinn sýndi hins veg-
ar ekki sérlega mikinn áhuga,
enda hafði hann öðrum hnöpp-
um að hneppa þá stundina, þar
sem hann hafði rétt einu sinni
komizt í eitthvert klandur vegna
pólitískra skrifa sinna.
Niðurstaðan af heimsókn Sel-
kirks varð sú, að Defoe fékk að
halda eftir handriti hans til þess
að lesa það yfir, þegar tími gæf-
ist. Nú réðst hins vegar þannig,
að sæfarinn lagði á hafið og hafði
langa útivist — fór alla leið
austur til Kína. Leið langur tími,
áður en hann kom aftur heim til
Og hér er enn
ein „útgáfan“ af
Róbínson. Teikn
inguna g e r 3 i
enskur teiknari
við sögu Defoes
— í útgáfu frá
18. öld.
Englands — en þá gekk hann
öðru sinni á fund Defoes. En rit-
höfundurinn afsakaði sig enn —
hann hafði engan tíma haft til
að lesa handrit Selkirks. Sægarp-
inum hitnaði í hamsi, og hann lét
falla nokkur vel valin orð á hinu
kjarnbezta sjómannamáli. Defoe |
fékk nú eins dags frest til að
skila handritinu — satt að segja
hafði hann ekki hugmynd um,
hvar það var niður komið. Um
kvöldið tókst honum þó að finna
blöðin. Hann hóf lesturinn — og
gleymdi stund og stað.
Gott söguefni
Það, sem eftir var nætur, sat
hann yfir handritinu og sknfaði
upp ýmsar athugasemdir og
minnisnótur. — En þegar Sel-
kirk birtist aftur daginn eftir,
tók Defoe á móti honum hálf-
vandræðalegur og áhyggjufullur
á svip og reyndi með vægileg-
um orðum að koma honum í
skilning um, að sér virtist ekki
mikill matur í frásögnum hans
— og varla mundi nokkrum
þykja fengur í að gefa þær út.
— Selkirk tók þessum „dauða-
dómi“ með mestu ró og spekt.
Sannast að segja hafði hann
aldrei gert sér miklar vonir um
hann kryddaði frásögnina með
ýmsu móti — t. d. með ógn-
andi nábýli villimanna við ein-
setumanninn á eyjunni, sem
hann hélt lengi að væri óbyggð.
En eitt sinn uppgötvar hann sér
til skelfingar, að hinum megin
á eyjunni eiga mannætur heima.
Kemst hann síðar í krappan
dans í bardaga við villimennina.
Og svo lætur Defoe hinn trygg-
lynda Frjádag kom til sögunnar
til þess að hún verði ekki of
fábreytt. — Já, höfundurinn
sýndi vissulega, að hann kunni
vel til verks á þessu sviði,
enda rann sagan út eins og heit-
ar lummur, strax þegar hún
fyrst kom út, 1719. Er sennilega
algert einsdæmi, að fyrsta skáld
saga höfundar hljóti jafnskjóta
og jafnvaranlega frægð eins og
Róbínson Krúsó.
Endursagnirjo^stælingar
ritverk sitt — og svo var hann
einmitt rétt búinn að ráða sig
í starf, sem hann vænti sér
mikils af.
Hins vegar leit Defoe alls
ekki jafndökkum augum á mál-
ið og hann hafði látið í veðri
vaka við Selkirk. Honum var
þvert á móti vel ljóst, að í hin-
um klaufalega skrifuðu „nótum“
þessa sæfara og ævintýramanns,
var ógrynni af góðu lesefni, ef
um það var fjallað af kunnáttu.
— Og skömmu síðar tók Daniel
Defoe að skrifa fyrstu skáldsögu
sína.
— ★ —
Til þess að setja undir þann
leka, að hann yrði sakaður
um ritstuld, lét Defoe ævmtýri
söguhetju sinnar gerast á allt
öðrum stað og öðrum tíma (á
17. öld) og bera að með öðrum
hætti en ævintýri Selkirks. Og
Oft má ekki hvað sízt marka
vinsældir verks á því, hve mik-
ið er gert að því að stæla það
og endursemja — og beinar og
óbeinar eftirlíkingar Róbínsons
Krúsós eru legíó. Hefir þetta
jafnvel gengið svo langt, að ein-
stakar eftirlíkingar hafa náð
enn meiri útbreiðslu sums stað-
ar en sjálft frumverk Defoes. —
Þannig var það t. d. lengi í
Danmörku — og má víst raunar
segja, að svo sé enn — að end-
ursögn þýzka prestsins og kenn-
arans, Joachims Heinrichs Cam-
pes, á sögunni um Róbínson átti
mestri hylli og frægð að fagna,
þótt hún þyki raunar standa
nokkuð að baki frumsögunni að
flestu leyti. Var Campe, í hin-
um fyrstu útgáfum, sífellt með
einhverjar siðferðilegar vanga-
veltur, sem mjög trufluðu gang
sögunnar og spilltu henni sem
heild. Síðar voru þessi innskot
þó felld niður.
— ★ —
Við höfum einnig kynnzt „Ró-
bínson“ Canipes hér á landi
— og er ekki ýkjalangt síðan
sú bók kom út, svo að margir
munu við hana kannast. — Rób-
Framh. á bls. 15
Selkirk
• Á þeirri efri sést hvar Selkirk
situr við munna hellis síns og
drcpur tímann með því að dútla
við „hannyrðir". Þarna sjást einn-
ig einu félagar Sclkirks í útlegð-
inni — geitur, sem honum tókst að
ná á eyjunni og temja. Sjálfur er
hann klæddur geitaskinnsfeldi.
Inni í hellinum logar glatt í hlóð-
um.
• Neðri myndin sýnir lausn Sel-
kirks árið 1709, þegar skips-
menn á enska skipinu „Duke“
fundu hann, en þeir fluttu hann að
sjálfsögðu með sér heim til Eng-
lands. — Þá hafði Selkirk ekki séð
neina mannlega veru í 4 ár og 4
mánuði — og hafði nær því týnt
niður móðurmálinu.
• Þegar grein þessi var í smíðum,
minntist ég þess, að er ég var
ungur drengur, áskotnuðust mér
nokkur litprentuð kort, þar sem
stuttlega var lýst í máli og mynd-
um dvöl skozka sæfarans Alex-
anders Selkirks á eyðieyjunni und-
an Chileströnd.
ó eyðieyjunni
• Hafði ég mjög gaman af kort-
um þessum og skoðaði þau oft
mér til dundurs enda var það, sem
þau lýstu, svo framandi og nýstár-
legt, að það hlaut að vekja og örva
ungt ímyndunarafl drengsins, svo
að ævintýrið varð óþrjótandi og
spannst í huganum í sífellt nýjum
og nýjum myndum, í hvert skipti
sem kortin voru skoðuð.
• Það varð því fagnaðarfundur,
er ég fann þessa gömlu ,,vini“
mína aftur — eftir talsverða leit —
Selkirk-kortin lúð og snjáð eftir
ótal snertingar ungra fingra. — Og
þar sem myndir þeirra falla vel
inn í „ramma" þess, sem fjallað
er um í grein þeirri, sem hér birt-
ist, fannst mér tilvalið að birta
eftirmyndir af einhverjum þeirra.
— Og hér koma þá tvær af þessum
Selkirk-myndum.
• Þótt umrædd Selkirk-kort hafi
eflaust orðið einhverjum fleir-
um en undirrituðum til nokkurs
fróðleiks og ánægju á ungaaldri,
mun aðaltilgangurinn með útgáfu
þeirra ekki hafa verið slíkur. —
Þau hafa greinilega fyrst og fremst
átt að gegna hlutverki auglýsing-
ar, því að á hverju þeirra má lesa
nokkur vel valin orð um einstakt
ágæti — Ludvig Davids kaffibæt-
is.....
H. E.