Morgunblaðið - 16.08.1961, Blaðsíða 11

Miðvik'udagur 16. ágúst 1961
MORGUNBLAÐIÐ
11
Jörgen Bukdahl
rír baráttumenn
Handritamálið og áhrif
*
Islendingasagna .
DANSKA þjóðþingið hefir nú
omeð miklum meirihluta sam-
jþykkt að afhenda íslenzku hand-
iritin. í>ar með er málið í raun-
inni leyst. Ef til vill dregst það
(þó enn á langinn, ef þriðjungur
þingmanna fsest til að kalla þetta
eignarnám. En það breytir ekki
því, sem þegar hefir gerzt.
Hér er þá lokið fimmtán ára
ibaráttu hinnar frjálslyndu alþýð-
'legu hreyfingar gegn samfylk-
ingu svo að segja allra vísinda-
xnanna. Þessi barátta fór stöð-
iugt harðnandi, en henni lauk
imeð sigri hins alþýðlega skiln-
ings á þjóðlegu og norrænu rétt-
læti, skilningi á því, að þrátt
fyrir tvíræðan lagastaf hafi ís-
■lenzku handritin verið og sé enn
islenzkur menningararfur. Þessi
var líka ætíð skilningur Árna
'Magnússonar, þegar hann á nið-
urlægingartíma íslenzku þjóðar
innar flutti íslenzku handritin til
Kaupmannahafnar og afhenti
fþau síðan hinum dansk-íslenzka
liáskóla þar. Hitt gat hann tæp-
(lega grunað, að ísland mundi
eiga fyrir höndum að verða
sjálfstætt ríki með eigin háskóla
og fleiri fræðimenn heldur en
danski háskólinn hefir á að skipa
til þess að rannsaka mál og
efni handritanna. En nú hefir
(þetta skeð, og þess vðgna er það
alveg í hans anda og í samrætni
við sögulegt réttlæti, að hand-
ritin sé nú aftur afhent föður-
landi hans og haskóla þess.
Eg ætla ekki að ræða um frum-
varpið, þar sem íslenzka stjórnin
er því samþykk, sérstök nefnd
íhefir fallizt á það og danska þjóð
þingið samþykkt það. Eg ætla
ekki heldur að ræða um hinar
(hvössu deilur út af þessu nú að
undanförnu. En á hitt vil eg
minna, að það er hinum fjöl-
anörgu lærisveinum Grundtvigs
hér í landi að þakka, að þessi
sigur hefir unnizt. Hann er að
Iþakka sögulegum og norrænum
skilningi þeirra á þjóðlegum
verðmætum annarra, sem eigi að
fá að dafna á grundvelli eigin
tungu frjálsra þjóða. Þetta víð-
feðmi frjálsrar hugsunar náði
eigi sízt til Færeyja, íslands og
Noregs, sem einu sinni var und-
ir Danmörku gefinn; það náði
einnig til Finnlands, þar sem
gænsk yfirmenning var ráðandi.
Það var- vegna þessa viðhorfs
að mönnum skildist hverja þýð-
ingu handritin höfðu fyrir ís-
lenzku þjóðina, eigi aðeins frá
vísindalegu sjónarmiði, heldur
einnig frá menningarlegu og þjóð
legu sjónarmiði. Þeir, sem höfðu
þennan skilning hófu baráttu
fyrir því að handritunum væri
gkilað, og það er þeirra sjónar-
mið, sem nú hefir sigrað í þjóð-
þinginu. Þeir fylltu báðir þenn-
an hóp, Jörgensen menntamála-
ráðherra, og foringi stjórnarand-
Stöðunnar, Erik Eriksen fyrver-
®ndi forsætisráðherra. Og með
hlýjum orðum studdi Erik Erik-
sen drengilega frumvarp stjórn
tnálaandstæðings síns um afhend
ingu handritanna.
En þótt margir væri þeir, er
fylgdu frumvarpinu af góðum
hug, er á hinn bóginn hægt að
telja á fingrum sér nöfn þeirra
manna, sem börðust fyrir fram-
gangi málsins um 15 ára skeið.
Eg ætla aðeins að nefna þrjá
þeirra.
Og þá kemur fyrstur C. P. O.
Christiansen lýðháskólastjóri,
sem nú er látinn. Árið 1947 átti
Ihann frumkvæðið að því, að
flestallir lýðháskólastjórar í
Danmörk sendu þingi og stjórn
áskorun um að afhenda íslending
um gömlu handritin. Þegar í
stað risu þá upp 100 vísinda-
menn og mótmæltu þessu. Og
þar með var hafin sú deila. sem
síðan hefir staðið milli þessara
tveggja aðilja. Margir menn
koma þar við sögu, en Bjarni
Gíslason gekk þar fram fyrir
skjöldu meðal hinna frjálslyndu.
Bjami er gæddur þeir tveimur
eiginleikum, sem einkenna svo
marga íslendinga: skáldskapar-
gáfu og fræðimennsku.
Hér verður þá fyrst að geta
bókar hans, „Island under be-
sættelsen og unionssagen“. sem
kom út 1946. Af raunsæj skýrir
hann þar frá því hverjar voru
hinar knýjandi ástæður til þess,
að íslendingar sögðu einhliða
upp sambandssamningnum við
Danmörk. Þessi uppsögn hafði
vakið gremju í Danmörk, vegna
þess, að þar höfðu menn engan
skilning á því, að íslendingar
voru nauðbeygðir til þess að taka
öll utanríkismál sín í eigin hend
ur sem fullvalda þjóð, vegna
heimsstyrjaldarinnar og hernáms
ins. Bók Bjarna og fyrirlestrar,
er hann flutti víðsvegar um land
ið, urðu til þess að draga mjög
úr þessari gremju. Bókin hafði
því mjög þörfu hlutverki að
gegna, og Danir skildu hana bet-
ur vegna þess að þeir höfðu
sjálfir átt við hernám að búa.
í seinasta kafla bókarinnar
drepur Bjarni á handritamálið
frá almennu og vísindalegu sjón
armiði. Síðan var handritamálið
aðalviðfangsefni hans. Hann rit-
aði ógrynní blaðagreina um það.
En aðalframlag hans til málsins
var bókin „De islandske hánd-
skrifter stadig aktuelle", sem út
kom 1954. Bók þessi var rituð af
skarpskyggni, og vel rökstutt svar
við áliti dönsku handritanefndar
innar 1951. Bjarni sýnir hér
fram á einhæfni nefndarinnar og
sérstaklega hvernig hún snið-
gekk algjörlega þann þátt, sem
íslendingar hafa átt í handrita-
rannsóknunum i Danmörk. Að
þeim Bask og Kálund undan-
skildum, hefði mestur hluti rann
sóknanna hvílt á herðum fslend-
inga, einkum þó undirbúnings-
starfið að lesa handritin og af-
rita þau. Miklu moldviðri var
þyrlað upp út af þessari bók. en
enginn gat hrakið röksemdir
Bjarna.
Sem framhald af þessari bók
er seinasta bókin hans, „Dan-
mark-Island. Historisk mellem-
værende og hándskriftsagen".
Hún kom út einmitt nógu
snemma til þess að halda á rétti
íslendinga á lokastigi málsins.
Úrslit þess í þinginu urðu því
sigur fyrir hann, eftir áralanga
og skelegga baráttu fyrir mesta
menningarmálefni íslands.
Og að lokum er svo að minnast
á Bent A. Koch ritstjóra, sem
látlaust hefir barizt fyrir málinu,
eigi aðeins með ritgerðum og í
blaði sínu „Kristeligt Dagblad",
heldur einnig á „diplomatiskan"
hátt bæðf í ráðuneytum og í
þjóðþinginu, þegar á þurfti að
halda. Hann þekkir flesta ráð-
andi menn, og það hefir varla
liðið svo dagur seinasta árið, að
hann hafi ekki beitt sínum al-
kunna sannfæringarkrafti í síma
samtölum og einkasamtölum.
Mörg sporin hefir hann gengið
vegna málefnis íslands, margt
Bjarni Gíslason
hefir hann lagfært bak við tjöld
in þannig að það yrði lausn hand
ritamálsins til framdráttar er það
kæmi fram á sviðið; óteljandi eru
þau bréf, sem hann hefir skrif-
að til þess að sannfæra menn,
hvetja þá til déða og samræma
baráttuna. Altaf hefir hann verið
þar sem orustan var hörðust,
fylgzt stöðugt með gangi máls-
ins og gripið í taumana ef hon-
um sýndist sem það mundi daga
uppi á hinu háa pólitiska sviði.
Úrslit mólsins í þjóðþinginu urðu
því sigur fyrir hann og blað
hans eftir fimmtán ára skelegga
og drengilega baráttu.
Úrslit málsins hafa vakið mikla
gleði hjá frjálslyndum mönnum
í Danmörk, þó finnst þeim
þar skyggja á afstaða mennta-
mannanna, að vilja vísa málinu
til hæstaréttar, og reyna að fá
því skotið á frest ef 60 þing-
menn fást til þess. Það er ekki
verið að áfellast vísindamenn
fyrir það, þótt þeim sárni að
meginhluti Árnasafns skuli flutt-
ur til Reykjavíkur og miðstöð
handritarannsóknanna verði þar,
en hitt er talið ámælisvert hvað
málfærsla þeirra hefir verið ein
hæf og hve algjörlega þá hefir
skort skilning á því hverja þýð-
ingu það hefir fyrir ísland að
endurheimta handritin.
Afstaða mín í þessu máli mun
vera kunn. Og eg fagna því að
hinu langa stríði er nú lokið.
Og þá sækja mig heim bernsku-
minningar frá grundtvigsku
heimili. Þar voru einnig kvöld-
vökur og þar las faðir minn ljóð
Runebergs fyrir mig, en mamma
las íslenzkar sögur. Minnisstæð-
ust er mér Fóstbræðrasaga, enda
varð hún allt að því jafn vin-
sæl meðal danskrar alþýðu eins
og hún hafði verið meðal islenzkr
ar alþýðu um aldir. Hún og Heið-
arvígasaga er elztu íslendingasög
urnar, skráðar á öndverðri 13.
öld og hafa því ekki jafn list-
rænan búning sem sögur þær,
er seinna voru skráðar. En fólk
ið dáði Fóstbræðrasögu, senni-
lega vegna bess að hún var tengd
sögu Ólafs helga, því að píslar-
vættissaga hans varð ógleyman-
leg norrænum þjóðum, og þá
eigi síst ísendingum vegna þess
að Snorri hafði nóð hámarki rit-
snildar sinnar með ævisögu Ólafs
í Heimskringlu, og hefir þar ef-
laust scuðst við Fóstbræðrasögu
Fram úr töfraljóma frásagnar
Jörgen Bukdahl
hans stígur mynd Ólafs, hetjunn
ar og dýrlingsins. Ekkert hefii
fremur hrifið hina íslenzku þjóð.
Þess vegna hefir hún líka tekið
tryggð við Þormóð, eins og hann
kemur fram í Fóstbræðrasögu,
ævintýr hans á íslandi, för hans
til Grænlands og síðan til Noregs
og Stiklarstaðar, þar sem hann
ásamt Ólafi helga hvarf til him-
ins og ódauðleikans. Skáld og
hetja. Fáir hafa sem hann heill-
að æsku Norðurlanda. Geymdar
voru minningarnar um hann *
Hauksbók, Flateyjarbók og Möðru
vallabók, sem nú koma heim aft
ur. Ljóslifandi steig hann fram
af hinum gulnuðu blöðum við
yzta sjónhring sögunnar, þai
sem raunveruleiki og hugsýnii
mætast.
Og þannig kom hann inn á
bernskuheimili mitt og inn í
barnshjarta mitt. Af hrifningu
fylgdi eg honum á æviskeiði
hans fram til hinstu örlagastund
ar. Einn þáttur sögunnar. varð
mér ógleymanlegur, frásögnin af
því þegar honum leiddist heima
á Laugabóli og lagði af stað út
í Bolungárvík til þess að sækja
fisk. Þegar hann kom að Amar-
dal var komið andviðri og hann
fór þar í land, sló landtjaldi og ætl
aði að bíða byrjar. Skammt það-
an bjó ekkjan Katla og hjá henni
var Þorbjörg dóttir hennar. Hún
var kurteis kona, en eigi fögur.
Hún hafði svart hár og svartar
brýr og því var hún kölluð Kol-
brún. Þormóður vandi þangað
komur sínar. Og síðan lét hann
húskarla fara á bátnum eftir
fiskinum, en var sjálfur í Arnar-
dal hálfan mánuð. Hann kvað þá
til Þorbjargar þær vísur, sem
kallaðar eru Kolbrúnarvísur.
Þegar hann hafði flutt kvæðið,
dró Katla gullhring af hendi sér
og mælti: „Þetta fingurgull vil
eg gefa þér að kvæðislaunum
og nafnfesti, því að eg gef þér
það nafn, að þú skalt heita Þor-
móður Kolbrúnarskáld".
Eg kannaðist eitthvað við
þetta, þótt ungur væri, og því
varð mér þetta lifandi fyrir hug-
arsjónum. Eg náði í íslandskort
og fann norður við ísafjarðar-
djúp Arnardal .... þarna hafði
það skeð .... sumarnótt, dögg-
vott gras, niðandi á, Þorbjörg
og Þormóður .... Og eg óskaði
þess heitt að fá að sjá þennan
stað.
Svo leið mannsaldur. Að lok-
um kom eg til íslands, og sein-
asta ferð mín þar lá til fs'afjarð-
ar og til Arnardals. Það var fagr-
an septemberdag. Hérna var þá
draumaland æsku minnar. Þarna
er ströndin þar sem hann hafði
tjaldað. Kvöldsólin skín. þar á
grænt gras. Framundan er Djúp-
ið og handan við það Snæfjalla-
strönd. Aldir hafa horfið í tím-
ans djúp, en sagan hefir varð-
veitt þessar tvær vikur, sem Þor-
móður var hjá Þorbjörgu; hérna
hafa þau gengið meðfram ánni,
þegar gráleit sumarnóttin breidd
ist yfir þögul fjöll og voga; áin
hefir niðað við steinana þá, eins
og hún gerir nú. Þau hittust af
hendingu eins og þúsundir ann-
arra, sem löngu eru gleymdar;
æskuástir, fáein orð, sem rjúfa
þögnina, gullhringur .... Engan
grunaði á því kveldi, að um þús-
und ár myndi Norðurlönd geyma
söguna um fund þeirra í Arn-
____________________<r
er horfin bak við fjöllin, vindur
strýkur grasið og áin niðar eirð-
arlaus. Þormóður fór og sá Þor-
björgu aldrei framar, gleymdi
henni vegna hinnar bláeygu Þór
dísar í Ögri og margra annarra
seinna; hann vildi ekki binda
sig. Hann leitaði hetjunnar, sem
gæti leyst hin fegurstu ljóð hans
úr læðingi. Hann fann hetjuna
að lokum, og ásamt henni dauð-
ann og ódauðleikann.
Þessi septemberdagur í Arnar-
dal. Hann stendur mér fyrir hug-
arsjónum i dag og eins kvöld-
vaka í fjarlægu dönsku sveitar-
þorpi, er eg sem drengur hlýddi
í fvrsta sinn á söguna af Þor-
móði.
Nú koma handritin heim, með
söguna af Þormóði letraða á
gulnuð skinnblöð. Nú er vor og
grasið grær í Arnardal. Örlög
manna fyrnast og gleymast, en
náttúran er söm og jöfn. Og and
inn er samur og jafn, þegar hann
sigrar náttúruna, og verður oss
samtíða. Þá bráðna aldirnar sam
an í eina nútíð, og ungur stígur
Þormóður fram af spjöldum sög
unnar; ungur hefir hann verið
í hvert sinn er menn lásu um
ha.nn á kvöldvökunum í hinum
afskekktu bæjum á íslandi; um
aldir hefir hann ungur verið.
Augu hafa tindrað og hjörtu hafa
slegið en eru nú fyrir löngu orð
in að mold í mold, En meðal
nýrra kynslóða hittir Þormóður
alltaf Þorbjörgu í Arnardal, og
Katla dregur fingurgullið af
hendi sér og segir: Þetta vil eg
gefa þér að kvæðislaunum og
nafnfesti, því að þú skalt he'ta
Kolbrúnarskáld.
Kolkrabba -
vaða í
Önundafirði
FLATEYRI, 14. ág. — Aðfara
nótt laugardags kom mikil
kolkrabbavaða á land hér á
eyrinni, en slíkt hefur ekki
komið fyrir hér í ein tuttugu
ár. Menn eni nú að veiða
hann á færi undan bryggj-
uum, liggja yfir honum á bát
um úti á legunni. Fjórir bátar
voru komnir út um miðjan
dag, en þeim fjölgar áreiðan-
lega með kvöldinu. Þessi kol-
krabbavaða er óvenju snemma
á ferðinni, því að vanalega
verður ekki vart við krabb-
ann fyrr en undir næstu
mánaðamót. — Kristján.
„Hypjaðu þig,
rauði fjandi44
Tokyo, 14. ágúst (Reuter) —-
LÖGREGLAN hér lenti í höggi
við andkommúnista á flugvell-
inum hér, þegar Aanastas Mik-
oyan, varaforsætisráðherra Sov-
étríkjanna, kom hingað í dag í
9 daga heimsókn. Reyndi lög-
reglan að halda aftur af hópn-
um, sem bar borða með áletr-
uninni „Hypjaðu þig heim,
Mikoyan, þú rauði fjandi!“ —.
Þúsundir kommúnista og ann-
arra vinstisinna voru einnig á
flugvellinum, til þess að fagna
gestinum.
Flugvél
ferst í Laos
Vientiane, 14. ágúst - (Reuter).
ALLIR 5 mennúnir í áhöfn
bandarískrar C-46 flutninga-
flugvélar létu lífið, er fiugvél
þeirra fórst um 125 km norð-
ardal, né að nafnið, sem hann j austur af Vieirtiane í g-ssr. Flug-
fekk þar ætti eftir að V3rpa j vélin var i leiguflugi fyrir
ljóma á Stiklarstaðaorustu, þ«r
sem hann vígðist ódauðleikan-
um ásamt Ólafi helga.
Það líður að kveldi. Haustsólin
hægrisinnastjórnina í Laos og
flutti hrísgi-jón og eldsneyti.
Ekkert þykir benda til þess,
að hún hafi verifí skotin niður.