Alþýðublaðið - 24.12.1929, Qupperneq 3

ALÞÝÐUBLAÐIÐ
9
Erfðaskrá Gottskálks grimma.
Ekki óskemlí'.eg sága írá óskemíiiegri öld.
Elíir Guðbrand Jónsson.
Þeir voru margir útlendingarn-
Sr á íslenzku biskupsstólunum
iram ab siðaskiftum, og allra
landa lits og blands. Þar höfðu
setið Danir, Norðmenn, Þjóðverj-
ar, Italir, Hollendingar og Bretar.
Fæstir höfðu peir látið gott af'
sér stafa bg flestir verið yfir-
gangsmenn. Sumir 'þeirra höfðu
verið sæmilegir, flestir vand-
ræðamenn um eitthvaö, og ein-
stöku veriö óþvegin fúlmenni, en
sumir þeirra aldrei til landsins
komið, og höfðu þeir af skiljah-
legum ástæðum reynst bezt. Og
þó að tilviljunin hefði geit það
að gamni sinu að hafa þá jafn-
xnarga, þrettán talsins, á hvor-
sim stólanna Skálholti og Hólum,
hafði hún sett þá er skaðminst-
ir voru á Hólastól, en eins og
mokað hinum saman í syðra
biskupsdæminu.
Tilviljunin hafði þó verið gam-
ansöm um fleira en þetta. For-
sjónin og sparsöm kirkjuyfírvöld
faafa eins og allir vita lagt þá
krassbyrði á hold káþólskra
klerka að þeir skuli lifa í ó-
kyæni, og hefir þetta haldist
fram á þenna dag, þrátt fyrir
það að hátterni klerka alveg til
þessa nefir sýnt það mjög vel,
að þessi fyrirskipan aldrei hefii
verið þeim að skapi. Hvað sem
klerkunum þykir, megum vér,
sem nú lifum fagna þessari ráð-
stöfun, því ef hún hefði ekki ver-
ið, hefði hvert biskupsdæmi vafa-
llaust gengið að erfðum frá föður
til sonar, og fær engmn séð yfir
þær afleiðingar, sem það hefði
getað haft í bráð og lengd. Þó
»ð biskupserfðir væru engar, af
fjví að synina í orði kvieðnu vant-
*ði, lék forsjónin sér stundum að
þvi að láta biskupsdóminh ganga
riddaragang í sömu ætt stöku
sinnum. Og svo vor uro skeið á
Sfólum i Hjaltadal, þvi frá miðri
15- öld og nokkuð fram á 16. sáty
þxír frændur norskir, hver eftir
annan, á stóli þar.
Fyrstur þeirra var Gottskálk
Kájnikason, sem talinn var gæf-
lir maður og guðhræddur. Eru
|>eir kostir lítt líklegir til frægð-
jar, enda vita merin fátt um hann
annað en þaö, að hánn andaðist í
blómagai’ðinum ó Hólurn, og
sagði deyjandi: „Drottinn minn,
tórkjan mín." Annar þeirrg
frænda var Ólafur biskup Rögn-
vaidsson, mikill maður og íastur,
og eiris réttlátur og frekast var
íhægt í þá daga, ef bann átti kost
é' að vera það ókeypis. Hinn
þriðji í röðinni þeirra frænda var
Gottskálk biskun Nikulásson, og
af honum er þessi saga.
Biskup var hniginn á efri ár,
jmu 4r ‘þegar menn ekki framar
aeekja kraft og framtak ! það,
mm fmmundan er. eða sækjast
eftir því, sem við muni bera með
græðgi. Hann var á þeim árum
þegar hrörnaður bústaður ándans
leitar sér hinstu stoðar í því, sero
á dagana hefir drifið, og þegar
menn eru að ganga frá því, sem
þeir hafa afrekaö, svo að það
verði sem frambærilegast á efsta
dómi. Sá undirbúnirgur manna
vill verða ærið misjafn eftir þvi
hvernig mennirnir eru gerðir.
Sumir sjá vel hvað miður fór
og reyna að fegra það, svo að
það verði ekki eins ferlegt á-
sýndum, en aðrir bíta á jaxlinn
með því, sem þar til hlýðir, og
hafa það eins og góður guð 3
sjötta degi skCpunarinnar, —
þeir líta yfir alt og segja: „Það
var harla gott.“ í tölu hinna síð-
arnefndu var virðulegur faðir
biskup Gottskálk.
Herra Gottskálk hafði á yngri
árum verið karlmenni mikið til
líkamsburða, og ekki hafði karl-
menskan til andarinnar verið
minni, enda hafði hann að laun-
um hlotið viðurnefni, og var kall-
aður hinn grimmi. Hann hafði
eins og menn voru allir i þá
daga, verið trúaður. Ekki af því
að hann hefði komist að þeirri
niðurstöðu að kenningarnar væru
sannar, heldur af hinu, að þá
efaðist tíðarandinn ekki. Fæstir
nú á dögum gera sér neina grein
fyrir því, hvers vegna tveir og
tveir eru fjórir, eða hugsa frekar
út í það; það eru sannindi 20.
aldarinnar, sem allir trúa, og
flestir án þess að staðreyna það,
íivað sem seinni aldir kunna að
segja. Eins var kirkjutrú mið-
aldanna og herra Gottskálks, svo
að ekki var nema eðlilegt að
hugur hans snérist að því sem
áþreifanlegra, en þó jafnframt
fallvaltara var — kirkjuvaldinu.
Þaö var að vonum að hann
reyndi að auka það, þvi við það
óx vald sjálfs hans, og hann
skildi þau afgömlu, og þó enn
barnungu sannindi, að peningar
séu afl þeirra hluta, sem gera
skal. Það voru sannindi, sem
kirkjan hafði verið fljót að læra
eftir að hún var farin að ganga
fjrrir afli vanans.
Miöaldakirkjan hafði valið sér
annað starf en það, sem beinast
virðlst við hafa legið, nefnilega
að gerast leiðtogi mannanna,
mildur og þýður, á yeginum, sero
liggur íil góðs. Hún gerðist stirð-
ur 0g ólaginn hirtari manna til
þess að reka þá með vendi ótt-
ans inn í kvíar sínar. Það voru
nokkurs konar andleg lögreglu-
störf, sem kirkjan vann, og það
mátti segja að hún lifði á sekt-
um fyrir brot á ærið nærskorinni
andlegri lögreglusamþykt. En fá-
ír höfðu gengið eins ríkt éftir
þvl, að hún, ef svo mætti segja,
Einar Jónsson
væri brotin, eins og biskup Gott-
skálk. Á hans dögum var gengið
ríkar eftir þvi að menn gyldu
fyrir brot sín en nokkru sinni
áður; það var öll sú handieiðsla,
sem kirkjan þá hafði að bjóða.
Það var á Allra heilagra messu
1519, sem var á þriðjudegi, að
biskup Gottskálk sat í parlorn-
um á Hólum ásamt klerlri sín-
um og söng prímalestur, og gekk
það óliðlega. Biskup, sem annars
var allra manna fastastur við sitt
verk, hvert sem það var, virtist
að þessu sinni vera annars hug-
ar, því í hvert sinn er klerkur
andstefjaði honum leit herra
biskup upp úr breferinu og tók
ekki til aftur fyrri en klerkur
var biiinn að ræskja sig nokkr-
um sinnum.
Biskup sat gneipur í bekk sin-
um. Andlitið var með arnarsvip,
og eins og meitlað í stein. En
augun, sem að jafnaði voru snör
og sem logandi eldur, voru nú
eins og dregin móðu. Biskup var
hniginn á efri ár, og það hafði
-Jarið fyrir honum eins og mörg-
um rosknum mönnum, að hann
hafði enga eftirtekt veitt því að
hann eltist. En í dag í hámess-
unni hafði sett að honum' undar-
lega deyfð, honum hafði verið
eifltt um sönginn og röddin hafði
titrað, og er hann hélt upp guðs
líkama hafði hugurinn verið á
alt öðrum stað. Það hafði alt S
einu opnast sjónum hans að
'iann var orðinn gamall maður,
og honum, hafði fyrst orðið litið
niður fyrir sig ofan af grafar-
baklranum, sem hann stóð á, og
þó.tt þar, eins og flestum, fát*
fýsilegt að sjá. Þá hafði hann
tii þess að gleyma þvi litið und-
an og um öxl á það, sem liðið
■ var. Og þegar hann leit á mann-
dómsskeiðið létti aftúr, er hann
hugsaði til þess, sem hann þá
hafði afiað heilgari kirkju. Það
var með stolti að biskupinn lifðj
upp aftur í huganum þá stund,
er hann á prestastefnunni á Víðd-
völlum 1510 taldi það upp fyrir
klerkum sínum, að hann hefði
autóð eignir Hólakirkju um 9
: Refsinornin
9 hundruð hundraða í lausafé um
sína biskupstíð. En gleðin dvin-
aði aftur er hann leit yfir þap
9 ár, sem síðan voru liðin. Kirkj-
unni hafði ekki fénast mjög mik-
ið ó þeim órum. Það voru elli-
mörkin. Hann fann nú að harro
/ar orðinn gamall, og að hann
hafði verið það lengi, þó að hann
hefði ekki af þvi vitað. Og hugs-
unin fanst honum ætla að sliga
sig, sig Gottskálk — grimma —
já, þvi varð ekki neitað, að hann
hefði fengið þetta viðumefni,
sem andaði 'heldur kalt. Og það
var satt að hann hafði við fáuro
mönnum brosað og engum hleg-
ið. En hvernig átti réttlætið —
réttlæti guðs, sem hafði tekið ó
sig hans mynd — biskups Gott-
skálks —- að geta brosað með
léttúðgu fasi veraldarmanna. Rétt
á litið væri viðurnefnið líklega
loísamlegt, vottur þess að hann
hefði haldið á ósveigjanlegu rétt-
læti guðs eins og vera átti. Hann
hafði ait af samið sig að dæmi-
sögunni um pundin og líkt eftir
herranum stranga, sem tók það
út, sem hann ekki haföi selt á
geymslu, og uppskar það, sem
hann ekki hafði sáð. Og hann
hafði hvorki falið það pund,
sem hann fékk með Hóladóm-
kirkju, i jörðu eða í sveitadúk.
og gat þvi búist við að sagt yrðj
við sig á efsta degi: „Gakk inn
til fagnaðar herra þíns," ef ekkl
hefðu verið seinustu 9 árin. Or
þtó þurfti að bæta, og það skyldj
aldrei verða að ellin gerði hann
að mannleysu; hann vildi deyja
standandi eins og Gottskálk bisk-
up Kænikason frændi hans, lof-
ligrar minningar.
Það voru þessar hugsanir, og
kviðinn fyr'r því að sér myndl
ekki ganga betur en Þór í við-
ureigninni við kerlingu Elli, sem
gerðu hann viðutan undir tíða-
lestrinum. Og þegar biskup
heyrði sjálfan sig ljúka tíðinni
og segja: „Drottinn blessi oss
og verndi oss af öllu illu og
leiði oss, til eifífs lífs, og andir
framliðinna hvílist fyrir guðj
miskun í friði,“ heyrðist honum
sín eigin Tödd koma iangt, langl