Morgunblaðið - 13.10.1963, Síða 1

Sunnud. 13. okt. 1963
Friðjón Þórðarson, sýslumaður
Bjurni Jónsson frá Vogi
Aldarminning 13. október
Bjami Jónsson aliþingisimaður
tfrá Vogi var fæddur 13. okt. 1863
í Miðmönk undir Eyjafjöllum. Þá
bjuggu þar foreldrar hans,_ síra
Jón Bjarnason og Helga Árna-
dóttir. Síra Jón vaor fæddur í
Finnstungu í Blöndudal í Húna-
þingi. Voru foreldrar hans
Bjarni bóndi Jónsson og kona
tians Elín Helgadóttir. Að öðru
aevti er fátt vitað um ætt síra
Jóns, en þó ætla sumir hann
lcominn ai Bólstaðarhlíðarætt
norðuir þar. Helga, kona síra
Jóns, var ættuð úr Skaftafelils-
þingi, og átti til ma.rgra merkra
manna að telja. Forfaðir hennar
eð langfeðratali er sagður Hún-
bogá Þorgilsson á Skarði á
Skarðaströnd (um 1100).
Síra Jón tók við Skarðsþingum
érið 1873 og bjó fyrst á Nýp á
Skarðsströnd til 1882, að hann
tfluttist að Vogi á Fellsströnd og
bjó þar til 1803. Síra Jón Bjarna
eon var sérkennilegur gáfumað-
ur, en enginn fésýslumaðúr og
bjó við fátækt mikla. Hann lét
sér þó einkar annt um að
mennta börn sín, og urðu 3 sýn-
ir hans kandidatar. Hafði hann
sjálfur kennt þeim undir skóla
og sumum þeirra neðribekkjar-
íræði Lærðaskólans.
Bjarni Jónsson var fullt tví-
tugur að aldri, er hann hóf skóla
göngu syðra. Hafði hann frá
barnæsku unnið alla algenga
vinnu á sjó og landi og þekkti
því vel tíl allra verka. Náð hafði
hann þá þegar góðum ^roska til
líkama og sálar. Fylgdi faðir
hans honum ti>l Reykjavílkur
til þess að greiða fyrir honum,
en fararefni voru harla lítil.
Jón rektor Þorkelsson brást
direngilega við og bauð Bjarna
ókeypis dyöl hjá sér. en Magnús,
bróðir Bjarna, og aðrir skólapilt
ar lásu með honum. Gekik Bjarni
inn í 3. bekk Latínuskólans 1884.
Á sumrurn var hann lengstum
heima £ Vogi með föður sínum.
Skólanámið sóttist honum greið
lega, enda var hann orðlagður
• námsmaður. Hannes Þorsteins-
con, fyrrv. fitstjóri og skjala-
vörður, segir svo í endurminn-
ingum sínum: „Þá er ég var í
3. og 4. bekk kenndi ég 2 fátæk-
uim piltum nokkrar námsgreinar
undir skóla. Annar þeirra Guð-
mundur Guðmundsson, síðar
prestur í Gufudal, en hinn var
Bjarni Jónsson frá Vogi, er gektk
upp í 3. bekk vorið 1884. Báðir
voru piltar þessir bráðgáfaðir
og því létt yerk og skemmitiilegt
eð kenna þeim.“
í Minningum úr Menntaskóla
»egir dr. Helgi Péturs á einum
etað: „Dúx í 4. bekk var Bjarni
frá Vogi, mesti námsnfaður skól-
»ns, jafnvígur á allt.“
Bjarni lauk stúdentsprófi
vori 5 1888 með ágætum vitnis-
burði, Og saimsumars sigldi hann
ti’l háskólans í Kaupmannahöfn.
Tók hann próf í heimsspeki vorið
eftir með ágætiseinkunn. Til lær
dómisprófs lagði hann stund á
málifræði, grísk.u, latnesku og
þýsku. Lauk hann kennaraprófi
1894. Jafnframt námi sínu í há-
skólanum lagði Bjarni stund á
*ká.klskap og ýmsar Jræðigreinir.
Að prófi loknu dvaldist hann um
hríð í Þýzkalandi til þess að
kynnast sem bezt þýzkri tungu
Og menningu.
Er til íslands kom, gerðist
Bjarni kennari í Latínuskólan-
um, og hatfði það starf á hendi
frá 1895-1904. Kenndi hann að
Btaðaildri þýzku, en jafnframt
latínu og dönsku eftir atvikum,
Og stundum grísku og stærð-
fræði. Hann var ágætur kenn-
ari. Páll Sveinsson, fyrrv. yfir-
kennari segir svo, er hann
minnist kennara sinna úr
Lærða skólanum:
Bjarni Jónsson (frá Vogi)
var almennt talinn með gáfuð-
ustu mönnum landsins og varð
síðan þjóðkunnur - maður.
Kennslugrein hans var þýzka og
um skeið latína (í 1. bekk). Hann
mun hafa verið fyrsti þýzku-
lærði kennarinn, og þótti fram-
burðuir hans ágætur. Hann tók
upp þá nýbreytni í skólanum að
halda uppi ta'læfingum á þýzku,
en svo hafði ekki varið í tungu-
máXum yfirleítt. Fannst nemend-
um mikið til um skýrleiksgnótt
hans, og mun hann hafa orðið
einna vinsælastur aillra kennar-
anna“.
Enda þótt Bjarni hefði yndi
atf kennslu, færisí hún úr hendi
með slíkum ágætum og kysi
helzt að hatfa hana að lífsstarfi,
fór þó svo ililu heilli, að honum
var vikið frá skólanum eftir 10
ára starf Olli þvP tortryggni
skólayfirvalda og fjandskapur,
er reis af blaðamennsku og
stjórnmála-afskiptum Bjarna hin
síðustu kennsluár við skólann.
Þótti morgum frávikning Bjarna
ærið ranglát og ómakleg, en
skólapil'tar sýndu honum alla
þá virðingu og hluttekningu, er
þeir máttu, héldu honum sam-
sæti og færðu honum veglega
gjöf í vináttu skyni og viður-
kenningax.
Næstu ár var hagur Bjarna
mjög þröngur. Hann hafði enga
fasta atvinnu, en fékkst við
tímakennslu og þýðingar úr er-
lendum málum. Einnig ræddi
hanrj og ritaði um stjórnmál.
Árið 1909 var hann settur við-
skiptaxáðunaiutur íslands og hélt
því starfi, unz það var lagt niður
í árslok 1913. — Samkvæmt lög-
um um stofnun docentsembættis
í grísku og latínu var hann skip-
aður docent við háskólann 31.
marz' 1915 og hélt því starfi til
æviloka. —
Snemma miun sk ól abræðrum
Bjarna hafa litizt hann vel til
foringja fallinn. Bar það til, að
hann þótti allra manna vænleg-
astur fyrir sakir vitsmuna, ein-
urðar og atgervis. Var og vin-
sæll atf skólabræðrum sínum. Á
hinn bóginn mun Bjarni ekki
hafa sótzt eftir metorðum
né völdurn á þeim vettvangi,
en jafnan verið góður félagi.
Hann beitti sér fyrir því,
að stofnáð var Félag
íslenzkra stúdenta í Kaup
mannahöfn — í árslok 1892, og
var fyrsti formaður þ^ss.
Um þessar mundir birtist eitt
'hið fyrsta kvæði Bjarna, og var
það sungið á íslendingafundi.
Þar er hið alkunna viðlag:
„Meðan blóð er í æð,
ættjörð hrein og köld
fyrir þig vér berum brand
og brynj-u og skjöld“
Þegar Bjarni kom til Reykja-
að loknu námi, tók hann þegar
virkan þátt í störfum Stúdenta-
félags Reykjavíkur. Formaður
þess var hann tvívegis: Frá
1900- 1903 og 1906- 1907 og oft
ella í stjórn félagsins. Lét hann
mjög til stín taka mál þau, er þá
voru etfst á baugi. M.a. hafði
hann á hendi fprustu um fjár-
öflun til að reisa Jónasi skáldi
Hallgrímssyni minnisvarða, er
aflhjúpaður var á aldarafmæli
skáldsins, 16. nóv. 1907, gerður
af Einari Jónsyni myndhögg-
vara.
Annað mál, sem stúdentafélag
ið tók á artma sína á þessu skeiði,
var alfþýðufræðslan. Fékk félag-
ið ýmsa menntamenn til að
flytja almenningi fyrirlestra um
margvíslegan fróðleik við vægú
gjaldi. Sjálfur flq,tti Bjarni
fjölda slíkra fyrirlestra, bæði í
Reykjavík og víðar um land, og
var aðal driffjöðrin í þessari
starfsemi.
Ætla mætti, að Bjarni frá
Vogi hetfði þegar á námsárum
sínum tekið þátt í stjórnmála-
eða sjálfstæðisbarátitunni, en
svo var ekki. Hann fylgdist að
vísu vel með öllu, sem fram fór,
og aðhyliltist þær kröfur í sjáltf-
stæðismálinu, er lengst gengu,
en það var stefna Benedikts
Sveinssonar, sýslumanns. Var
Bjarni jafnan andvígur Val-
týzkunni, meðan hún var og hét,
enda kom nú upp sterk hreyfing
meðal stúdenta og skólapilta um
frelsismá'l þjóðarinnar.
Landvarnaflokkurinn hóf
göngu sína síðla árs 1902 og lifði
og starfaði næstu 10 árin eða
fram um 1912. Á þessu tímabili
gerast margir og merkir atburðir
sem gnæfa hótt og sagan geymir,
en of langt yrði að rekj"a nú.
Landvarnarmenn sækja fast
fram í sjálfstæðisbaráttu þjóð-
arinnar, fáliðaðir í fyrstu, en
er tímar líða, verða þeir stöðugt
fleiri, sem fylkja sér undir
merki þeirra. Bjarni frá Vogi
gekk snemma á hönd þessari
hreyfingu, var jatfnan framar-
lega í fylkingunni og ber ósjald
an við himin á brekkubrún,
þegar snörp hildi er háð eða
áfanga náð. Saga ' Bjarna á
þessu tímabili er samofin sögu
þjóðarinnar og barátbu henhar
tfyrir frelsi og sjálfstæði. — Aðal
blað Landvarnarmanna, Ingólfur
kom út í Reykjavík 1902-1909.
Hafði Bjarni á hendi ritstjórn
blaðsins fyrstu tvö árin, en ritaði
jafnan í það síðan, meðan það
var í höndum Landvarnarmanna
og Sjálifstæðismanna. Um stefnu
og markmið Landvarnarmanna
ritar Bjarni m.a. á þessa leið :
„Vér trúum því fastilega, að
fslendingar hafi þor og þrótt til
þess að verða og vera sjálfstæð
þjóð í stjórn og list og visindum.
En öirþrá og löngun þjóðarinnar
verður þá að stefna að þessu og
allt starf hennar að hníga að
því.“ — Þá heitir hann því og í
natfni Landvarnarmanha að
skiljast eigi við þetta mál, fyrr
en yfir lýkur og ísland er orðið
frjáJsit og óháð sambandsland
Danmerkúr. —
Stúdentatfélagið fylgdi Land-
varnarstefnunni og var höfuð-
vígi hennar ásamt Ingólfi og
fleiri blöðum, sem út voru gefin.
Eitt þeirra mála, sem félagið tók
upp á arma sina, fyrst árið 1906,
var fánamálið. Út af því háðu
Landvarnarmenn marga orra-
hríð við Heimastjórnarmenrf og
barðist Bjarni þar jafnan í
fremstu viglínu. Hinn 17. júní
1907, á fæðingardegi Jóns Sig-
urðssonar, voru 65 íslenzkir fán-
ar dregnir á stöng í Reykjavík.
Þann dag flutti Bjarni snjalla
ræðu af svölum Alþingishússins
fyrir minni íslands.
Bjarni Jónsson var einn af
fulltrúum Landvarnarmanna á
Þjóðfundarmenn snemma úr
júní 1907. Segir Ari Arnalds,
fyrrv. sýslumaður, svo í Endur-
minningum sínum um upphaf
þjóðfundar:
„Morguninn 29. júní 1907 risu
Þjóðfundarmenn semma úr
rekkjum. Múgur og margmenni
dreif að árla dags úr öllum átt-
um, ríðandi og gangandi. Veður
var hið fegursta, sóltfar mikið,
norðankul. Vorgangan jarðar á
á völlunum og vorhugur í mönn
um. Lögbergsgangan var hatfin
um dagmólaskeið. Stúdentar
með fánann í fararbroddi. Lúðra
sveit lék göngulög. Gengið var
ti'l Lögbergs hins forna og var
þar islenzki fáninn dreginn að
hún á flaggstöng mikilli Menn
settust niður alilt um kring ■ ^ða
l'ögðust í grasið og nutu ilms gró
andans. Bjarni Jónsson frá Vogi,
formaður Stúdentafélagsins,
gekk á bergið, drap fyrst á
minningar þær, er yfir vellinum
svifi, minntist lögsögumanna og
mælti svo:
„Þeir tímar eru nú löngu liðn-
ir, og þótt ég gangi nú á bergið,
þá er það eigi fyrir þá sök, að
óg þykist sjálfkjörinnn lögsögu-,
maður þessa lands. Hitt ber til,
að mér er það heimilt sem
hverjum öðrum Íslendingi að
gerast löglestrarmaður. Mun ég
því lesa framitíðarlög þessa
lands, þau er rituð eru í Hug
yjfltfarn og minn.“ Siðar í ávarp-
inu segir Bjarni svo: „Eigi und-
rar það mig, þótt nú sé gleði-
svipur og sóiarbros yfir Þing-
velli, því að nú renna hér saman “
sólminningar gullaldarinnar og
vorvonir framtíðarinnar.“
Þannig vag- íslenzki fáninn
löghelgaður.
Þvi. er þessa getið hér, að
þjóðfundinn má ótvírætt telja
einn af hátindum þessa tímaþils.
Hinn annar er alþingiskosning-
arnar 1908, þá er kosið var um
uppkastið svo nefn'da. Landfleygt
varð á svipstundu hið fræga sim
skeyti, er Bjarni sendi frá Dan-
mörku þefta vor, er honum þótti
illa horfa í sjálfstæðismólinu:
„Upp með fánann. Ótíðincli.“
Og er hann náði sjálfur til lands-
ins nokkru síðar, hófst bamn
hvarvetna handa um andstöðu *
gegn uppkaStinu. Var þá sagt
um hann í gamni, „að hvarvetna
sæi reykinn upp af, þar sem
Bjarni kæmi, og lysti eldi í
byggðina.“
Kosningarnar sumarið 1908
efu sagðar einhverjar þær snörp
ustu, sem háðar hafa verið hér
á landi. Var barizt af kappi
landshorna í milli um æðstu-mól
þjóðarinnar. Bjarni bauð sig þá
fram í Dölum í fyrsta sinn og
sigraði við mikinn atkvæðamun
eftir harða hríð. Hann var þing-
maður Dalamanna þaðan í frá
til æviloka, um 18 ára skeið. Otft
bar hann sigur úr býtum etftir
válynd kosningaveður og harða
baráttu.
Á Alþingi lét Bjarni sjálfstæðis
mál landsins mjög tiil sín taka og
fylgdi þeim fast fram. Hann var
í samninganefnd 1909 og stóð
þar að áliti meiri hlutans. Var
það samþykkt á Alþingi, en rik-
isþing Dana tók það eigi ti'l með _
ferðar. Hann átti sæti í fuliveld-
isnefndinni 1917 og samninga-
nefndinni 1918, er undirbjó sam
bandslögin, er gehgu í gildi 1.
des. það ár, en þar var ísland
viðurkennt frjálst og fullvalda
ríki í konungssambandi við Dan
mörku. Þótt Bjarni fyl.gdi því
máli fast fram, var hann þó eigi
alls kostar ánægður með öll ait-
riði laganna, enda skrifar hann
svo á einum stað:
„Vér verðum einmitt að vaka
yfir framkvæmd sáttmálans í
öllum atriðum, og sérstakiega í
þessu efni, og missa aldrei sjónar
á því titl 1940, og lóta þess þó
engan kost að endurnýja þennan
sátt>mála.“ —
Fjölmörg mól önnur, er til
heilla hortfðu fyrir land og þjóð,
studdi Bjarni og barðist fyrir
innan þings og útan. Hann var
mikill vinur mennta, vísinda og
tista. Formaður var hann í netfnd
er fjallaði um undirbúning að
stofnun háskóla, á íslandi, og
einn aðal hvatamaður að stotfn'un
'hans vorið 1911. Var hann á-
vallt sterkur stuðningsmaður há-
skólans á þingi En jafnframt
vildi hann eflla og aul.a heimilis-
kennslu og taldi nauðsynlegt, að
hver sýsla ætti sinn unglinga-
skóla. Gerði hann einkum ræki-
lega grein fyrir skoðunum sinum
í þessurn efnum á Alþingi 1925.
Bjarni var stórhuga og vildi
veita fé til bættra samgangna og
eflingar atvinnuveganna. Var *
þvi af sumum talinn óhagsýnn
og eyðslusamur á fé. Reyndist
hann þó mörgum fjármólamönn-
um framsýnni, er hann lagði til
grundvalilar greiðslum og gjöld-
um landsmanna. Sjálfur bjó
hann lengstum Við þröngan fjór-
hag.
Unnandi íslenzks máls og
menningar var Bjarni. Fasitheld-
inn á fornar venjur og þjóð
háttu, rammíslenzkur, mannvin-
ur og mannréttinda. „Að hugsí
Framh. á bls. 8