Morgunblaðið - 02.02.1964, Blaðsíða 9

Sunnudagur 2. febrúar 1964
MQRGUNBLADIO
r II.
Viðhorf Kristjáns Albertssonar
til sjálfstæðisbaráttunnar
Viðhorf Kristjáns Albertssonar
til þj óðfrelsisbaráttu íslendinga
er einfalt og auðskilið: íslending-
ar eiga bágt. Þeir eru fátækir,
það gerir erfið náttúra landsins
og þeirra sjálfra. Þeir eru fram-
takslausir, drykkfelldir ónytjung
Dr. Valtýr Guðmundsson.
X
ar, í rauninni aumingjar. Þeir
eru með hávaðasaman gorgeir og
lifa í rómantík liðinna alda. Þeir
eru sínir eigin óvinir. í stjórn-
málum eru þeir ráðlausir, sundur
þykkir og fullir af óvitaskap. —
Danska stjórnin vill þeim vel, sér
staklega konungarnir. En hvað
getur hún gert? Hún vill varð-
veita einingu danska ríkisins, og
hver getur ekki skilið það? Og
hvernig á hún að hjálpa íslend-
ingum, sem vantar allt framtak?
Hér er ýmislegt á ferðinni,
sem ég mun koma að smám sam-
an. Þar sem stjórnmálaskilningur
K. A. er mjög lítill, að minu áliti,
er nauðsynlegt að byrja sem næst
byrjuninni. Stjórnmálaviðskipti
milli þjóða og ríkja eru ekki
spurning um góða menn og
vonda, þótt spurningin um gott
og illt sé þar líka, eins og alls-
staðar þar sem menn eru á ferð
í lífinu. Það er um að ræða við-
skipti heilda, mannfélaga, þjóða,
ríkja. Þegar einstaklingurinn seg-
ir já við heilbrigðri ósk annars
manns, gerir hann gott. Hann er
góður. En segi hann já í nafni
heillar þjóðar, eða jafnvel að-
eins lítillar klíku, án þess þjóðin
eða klíkan játi, gerir hann illt.
Hann villir um hið sanna fyrir
þeim sem kom með óskina. „Góð-
mennskan" er þá illmennska.
íslendingum hefir án efa oft
sést yfir það, að danska stjórnin
var tíðum lítið betri Dönum en
íslendingum, og að danska þjóðin
vill íslendingum áreiðanlega
langtum betur en danska stjórn-
in. Enda kom þetta greinilega 1
ljós eftir að þingræði komst á í
Danmörku. Þá fyrst fór að rofa
til.
Sem stjórnmálasaga er bókin
því miður allt of litiis virði, einit-
um fyrra bindið. Höfundurinn
virðist ekki gera sér grein fyrir
því að hann rangtúlkar viðhorf
þjóðarinnar og þar með störf og
baráttu íslenzku stjórnmálafor-
ingjanna. Viðhorf, tilfinningar og
skoðanir íslenzku þjóðarinnar
koma margsinnis skýrt og greini-
lega í Ijós í skrifum, á mannfund-
um og á alþingi. Einkum er af-
staðan skýr frá 1865 fram að
Valtýskunni. Hins vegar gera ís-
lendingar oft samþykktir, sem á
engan hátt eru réttar túlkanir á
grundvallarviðhorfinu: þjóðin
vildi frelsi og sjálfstæði. Heldur
eru langtum linari samþykktir
gerðar, oftast með skýru fororði
um það, að þetta sé gert til þess
»ð þóknast (dönsku) stjórninni.
Alþingi samþykkir aftur og aftur
hluti sem þingmennirnir eru
flestir ef ekki aliir á móti, í því
skyni a» fá stjórnina til þess að
fallast á eitthvert hjartans mál
þeirra i leiðinni, eða hreinlega
til þess að fá umræðugrundvöll
við stjórnina. Tugir binda alþing-
istíðinda, svo og blöðin, bera
óvefengjanlegt vitni um þetta
ástand. En aðferð K. A. er þessi:
hann gerir sér hægt um hönd og
túlkar slíkar samþykktir Islend-
inga sem skoðanir og óskir, sem
vilja og stefnu íslenzku þjóðar-
innar í sjálfstæðismálinu. Þessi
aðferð falsar söguna. Þegar svo
þjóðin er kölluð til dyranna, og
kemur eins og hún er klædd,
verður K. A. fyrir miklvim von-
brigðum.
Danska stjórnin birtir auglýs-
ingar á þá leið að þó íslendingar
samþykki breytingar á stjórnar-
skránni muni hún hafa þær sam-
þykktir að engu. „Engin von er
til að stjórnin láti undan“, segir
K. A. (I, 130). íslendingar halda
áfram að gera samþykktir utan
þings og innan um stjórnar-
skrána. Stjórnin neitar og neitar.
En íslendingar berja hofðinu við
steininn — ár eftir ár, áratug eft-
ir áratug. — Nú myndu margir
höfundar, aðrir en K. A., spyrja
sem svo: Hvaða áhrif hafði þessi
reynsla á íslendinga og hugsun-
arhátt þeirra? K. A. virðist helzt
halda að 1908 hafi íslendingar
verið pólitískir hvítvoðungar,
þegar þeir í raun og veru voru
sárir og beizkir af langvinnu von-
litlu stríði gegn erlendri yfir-
drottnun, sem veitt hafði þeim
óskemmtilega reynslu. Þeir vildu
eitthvað undirstöðumeira en fög-
ur orð heflaðra manna. í meira
en hálfa öld höfðu þeir fengið
fátt annað en nei, og margvís-
lega auðmýkingu í við'bót. „Eng
in von var til að stjórnin léti und
an........“ (I. 130—139). Hvergi
finnst í bókum K. A. nein at-
hugasemd á þá leið, að orð
dönsku stjórnarinnar, skuli ekki
takast sem endanleg. Honum
virðist afstaða dönsku stjórnar-
innar sjálfgefin og sjálfsögð.
Valtýr
Við skulum færa okkur fram
í tímann. Samúð K. A. er öll með
Heimastjórnarmönnum, gegn
Valtýiingum. Þetta litar alla frá-
sögnina af atburðum þess tíma.
Þeim mun merkilegri er augljós
skortur hans á samúð með B. Sv.
En hér sjáum við lykilinn að
viðhorfi K. A.: tilfinningar hans
eru með Dönum. Kætur tilfinn-
inga hans gagnvart H. H. virðast
vera þær, að föðurafi og föður-
amma H. H. eru bæði dönsk og
öll framkoma H. H. gagnvart
Dönum vingjarnleg. Hannes Haf-
stein er sem ungur maður alls
ekki með stefnu B. Sv., heldur
yrkir skop um þess háttar menn,
og það á sjálfum Þingvöllum.
Hann skrifar móður sinni um
humbugsandann heima, dagblöð-
in og föðurlandssjálfshólið. Hann
talar gegn B. Sv. á Þingvalla-
fundinum 1888 og virðist þá aðal
andstæðingur hans. Er allur með
landshöfðingja. Hann greiðir
einn atkvæði gegn viljayfirlýs-
ingu fundarins og fær landritara-
stöðu hjá landshöfðingjanum
strax árið eftir. En hann átti eftir
að þroskast og læra og hann
hafði hálfan annan áratug til
'tefnu.
Fátt sýnir átakanlegar pólitískt
reynsluleyst íslendinga eins og
atburðirnir fyrrihluta ágústmán
aðar 1901, þegar Valtýingar
berja í gegn frumvarp sdtt, aug-
ljóslega gegn eigin sannfæringu.
En má K.A. reiða eins hátt til
höggs og hann gerir? Valtýingar
þora ekki að treysta því að hin
nýja stjórn í Danmörku muni
til viðtals um mál, sem engin
dönsk stjórn hafði nokkuirntáma
verið til viðtals um. En hvað
gerðist 1908. aðeins 7 árum
seinna? Þá þorðu Heimastjórnar-
menn ekki heldur að taka í mál
neinar breytingar á Uppkast-
inu, og höfðu þó þeirra menn
almennari reynslu af viðræðum
við dönsku stjórnmálaforingj-
ana en veslings Valtýingamir,
«em að bessu leytá voru heima-
linvar. nema Valtýr.
Það er enginn háskóli á fs-
landi, enginn prófessor í sá'l-
fræði. Af brjóstviti sínu einu
saman vita þingmeiui Valtýinga
að þegair vinstrimennimir séu
loksáns komnir til valda eftir
margra áratuga harðvituga bar-
áttu, þá hljóti þeir ólimir að
vilja halda fast við stefnu fyr-
rennana sinna, breyta sem
minnstu, a.m.k. að því er varð-
ar Island. Enn einu sir.ni er
reynsluleysið óvinurinn.
K.A. kallar Valtý „litinn valda
braskara“. Þetta er óverðug nafn
gift. Við sem erum svo vel sett
að vera vitur núna eftir á, get-
um öll sagt að það hefði verið
stórlega misráðið að flytja vís-
inn að innlendri stjórn út úr
landi iu, eins og Va.ltýr vildi
(fallast á). En ekki finnst mér
hægt þa.r fyrir að kalla Valtý
lítinn. Þvert á móti: hann gnæfir
hátt í hæíileikafátæktinni, mennt
unarleysinu, reynsluleysinu já
allsleysinu á sviði hagnýtu mál-
anna. Það er enginn vafi að
hann plægði þann akur sem
verið afstaða H. H. til stjórnar-
skrármálsins, og að hann situr
í fyrsta sinn á alþingi 1901, þá
er svona dórmur ems og hann er
settur fram .móðgun við les-
Björn Jónsson.
Hinn 27. desember s.l. birti
Tíminn alllangan kafla úr ræðu
eftir Björn Jónsson er hann hélt
1908. Ræðan er með allt öðrum
andann. Allir* alþingismennirmr blæ en hinar sundurlausu tilvitn
(jafvel Valtýr annað veifið) anir K.Á. Hún ber með sér að
voru fylgandi innlendri stjórn. það er ekki hann sem hefst
handa um að æsr upp fólkið:
hann beygir sig fyrir vilja þess.
Hann skrifar eins og fólkið vill
heyra, þegar hann hefir sann-
færst um hvað það sé. Því fer
hann alltaf hægt af stnð. Það lak-
Allir höfðu barizt fyrir henni í
einu eða öðru formi, flestir ára-
tugum saman. nema nýir Valtý-
ingar og Hannes Hafstein. Sig-
urinn 1901 má vissulega kalla
sigur Heimastjórnarflokksins, í
þessari þröngu merkingu. En það . asta sem segja má um tilvitnan-
er hlægilegt að heimfæra sigur- ir K.A. í bréf B.J. er að þær sýni
inn í einni setningu og þá á önnum kafinn ákafamann, sem
hinn síðtilkomna foringja, þótt brýzt um sem fyrirliði umkorhu-
bar mikinn ávöxt næstu tvo j ágætur sé. Sjálfur segir hann: | lítils fólks, fátæks fólks, með ris-
áratugma, en sennilega varð sá 1 ..Mér dettur ekki í hug að til- j lágar hugmyndir. Þær sýna að
ávöxtu minni en ef hann hefði j einka mér neinn heiður fyrir ' dægurþrasið smækkar Bjorn. Til
ráðið meiru eftir að stjórnin sendiför mína. Atvikin ollu þvi finningarnar hlaupa með hann í
að ég várð fyrir því kjörj — 1 gönur. Hann er góður gáfaður,
einhver varð að fara.“ Hann tal- ! duglegur og heiðarlegur maður,
ar um „flokksbræður mina er þrátt fyrir ýkjur sínar. Vér sjá-
sendu mig. — erindi sem mér ; um áhugamál hans: frelsi, sjálf-
var í hendur falið.“ Heima- ' stæði og framfarir fyrir þjóðina.
stjórnarmenn höfðu ætlað að , Trú og bindindi boðar hann á tím
senda Klemens Jónsson, en hann um drykkjuskapar og vaxandi
átti ekki heimangengt vegna trúleysis. Örlögin draga þennan
veikinda konu sinnar. alvörugefna tilfinningamann út í
Þegar Þjóðólfur fer að leysa ' stjórnmálabaráttu með þjóð sem
frá skjóðunni, íslendingar eigi vantar alla reynslu af pr.entfrelsi
að fá alinnlenda stjórn, komast og áróðri, fjöldasamtöílcuin og
Valtýingar í bobba. En þeir t stjórnmálastarfsemi. Hann er
rétta við og sýna sig að vera fyrst og fremst góður maður með
var flutt inn í landið.
ísland var fátækt að mönnum
með hæfi.leika á hans sviði. Og
það er hluti af óhamingju ís-
lands, að Valtýr skyldi ekki fá
þá aðstöðu sem bonum réttilega
bar til þess að hrinda fram marg
víslegum á'hugamálum sinum.
Það hefði verið eðlilegt og
með öliu heilbrigt að Hannes
og Valtýr hefðu skipst á að fara
með völd í byrjun þessarar aldar.
Margir sem staðið hafa Valtý
langt að baki hafa farið með
ráðherravald á Islandi. K. A.
skrifar rétt eins og Valtýr sé
eitthvert einkamál. En hann var
það sannarlega ekki. Miðalda-
líf íslendinga í upphafi 20. ald-
mikla nútímamenn. Þjóðviljinn
skrifar: ráðgjafinn „verður skrif
aður til heimilis í Reykjavik“.
ísafold telur ekkert unnið við
„líkamlega návist ráðgjafans“.
siðrænt viðhorf til liífsins.
Sr. Ólafur Ólafsson.
Það er erfitt að þekkja aftur
suma forystumenn þjóðarinnar
væntan sannleika, svona á milli-
skyrtunni, óþveginn og órakað-
an.
Benedikt Sveinsson, sýslumaður.
arinnar var orðið mönnum óþol-
andi. Hér varð eitthvað að ske,
hvað sem það kostaði. Það er
þetta viðhorf sem ber Valtýsk-
una uppi. Ófarir Valtýs voru
Isafold. Stjórnin gerir það að á það að þjóðin yrði gjaldþrota.
skilyrði fyrir staðfestingu að Og af danskri verzlunareinokun
hafði hann fengið meira en nóg.
Hann vildi augljóslega hætta við
Þetta minnir hreint ekki lítið á t þegar þeir stiga fram á spjöldum
skrifin um efnahagsmálin und- k.A. Séra Ólafur Ólafsson er þar
anfarin ár. Það er augljóst mál heldur hjákátlegur. Það má
að það þarf stáltaugar til þess ^ gamt með fullri vissu segja að
að horfa framan í nýjan og ó- hann er einn af mestu merkis-
mönnum þjóðarinnar um alda-
mótin. í málum sem aðrir máttu
ekki vera að að sinna, eða töldu
K. A. skopast að því að 1902 sér ekki samboðin, var hann
þafcka Valtýingar sér heima- i brennandi í andanum. Hann
stjórnina væntanlegu. En viljum j reyndi að vekja áhuga manna á
við líta h'leypidómalaust á málið, j félagsmálum Hann flufcti fyrir-
þá verðum við að viðurkenna | lestra og skrifaði um menntun,
að það er mikið satt í þessu. í uppeldi, kvenfrelsi, bindindi og
hjarta sínu vildu þeir allir fleira. Hann var hinsvegar ekki
heimastjórn nema Valtýr, og j vísindamaður og kunni ekki
hann þó stundum. Og Heima- glögga grein á þeim mun sem er
stjórnarmennirnir höfðu líka á fréttaþræði og þráðlausri firð-
verið reiðubúnir að fallast á ráð ritun, né hvernig þessar tvær að-
gjafa í Höfn, ef annar yrði í ferðir myndu þróast með tíman-
Reykjavík. Tæpum mánuðu eftir ( um. Hugmyndir þessar hafa
kosningar (1902) birtist stjórnar- varla verið skýrari en þegar
skrárfrumvarp Albertis og er . Hannes Hafstein var að tala um
því sem næst samhljóða frum- | steinolíuhreyfivélarnar. Ólafur
varpi alþingis (Valtýinga), með ( var heldur ekki dómbær á þróun
þeirri breytinu, ag ákveðið er, . efnahagsmála og fjármála. Virð-
að stjónarráð íslands skuli flytj- j ist, ef satt skal segja, hafa haft
ast ti-1 Reykjavíkur. Öll blöð meiri áhuga á öðru en peninga-
því miður ekki ófarir Valtýs , fagna frumvarpinu, ekki sízt málum. Þó vildi hann ekki hætta
eins. Banka hans var bjargað
með naumindum. — En efcki er
nokkur vafi á því að sumt glat-
aðist alveg. Hlutdrægni K. A.
kemur mjög greinlega í ljós í
þvi sem hann segir um íslands
banka. Það eru Valtýingar sem
knýja framvarpið í gegn. Og um
Landsbanka þess tíma er það að
segja að hann var nánast spari-
sjóður, og í öllufallí ekki þjóð-
banki. Mistök Valtýs urðu til
þess að þjóðin fékk ekki hinn
hagsýna framkvæmdamann Val-
tý og með honum danskt fram-
tak, heldur skáldið Hannes Haf-
stein.
Mat K. A. á Valtý bendir til
þess að mælistikan sé þessi:
mynd ég greiðá þessum stjórn-
máilaforingj atkvæði eða ekki?
Ef svarið er já, þá er hann góður.
Annars getur hann átt þag á
hættu að heita „lítill valda-
braskari“.
Stundum finnst mér Valtýr
vera líkastur prakkara, sem fer
að pilla steina utan úr grjót-
garði til þess að bæta ofan á
garðinn. f stað þess að hækka
hrynur garðurinn yfir hann.
Á bak við hann stóðu Danir og
danskar fyrirætlanir, en mér
virðist hann muni hafa verið
maður aligjörlega fær um að
standa á eigin fótum.
Stundum verkar oflofið um
H. H. næstum sem háð. Þegar
konungur og stjórn í Danmörku
hafa ákveðið að gefa islenzku
þjóðinni kost á innlendri stjórn
1901, segir K. A. stutt og lag-
gott: Hannes Hafstein hefir
unnið aJgeran sigur. — Þegar
þess er gætt, hver hafði áður
frumvarpið verði samiþykkt ó
breytt.
Valtýingar kjósa andstæðinga
sína í forsetastóla á alþingi 1901,
til þess að svipta þá atkvæðum,
qg ná sjálfir þannig yfirhöndinni.
Þau firn hafa náttúrlega ekki
gerzt síðan, að þingmenn bralli
það að gera samtök um að ráða
málum þjóðarinnar verandi raun
verulega í minnihluta. Nei, og
aftur nei, og aftur nei, verður
maður að endurtaka eins og
draugarnir, og með K. A„ auð-
vitað ekki. Eða hafa þau gerzt?
Nú getum við gert samanburð
á foringjunum Benedikt Sveins-
syni, Valtý og Hannesi. Valtýr og
Hannes byggja á afstöðu dönsku
stjórnarinnar og orðum danskra
ráðherra. Þeir vilja miða við
vilja dönsku stjórnarinnar —
hvað fáanlegt sé hverju sinni.
Þeir bíða ósigur að lokum —
báðir. ósigurinn stafar af röngu
mati þeirra sem stjórnmálafor-
inigja. Gæfumunur þeirra stafar
aftur á móti af misgóðri mann-
þefckingu og missterkri trú á,- , .. ,
þjóðinni. Benedikt grundvallar Þ^m hefur senmlega fundizt ems
Einar Benediktsson.
Valtýskuna 1901, og hefði allt far
ið gæfulegar hjá Valtýingum ef
þeir hefðu tekið ráð hans. En
allt sitt á íslenzkv þjóðinni.
Hann virðist ekki einu sinni tala
við Danina, sem hefði þó þurft
að gera. Gengisleysi hans stafar
samt fyrst og fremst af veik-
leika þjóðarinnar. Laun eins em-
bættismanns eru rök á alþingi
með eða móti — ákveðinni lausn
á stjórnarskrármálinu, með eða
móti innlendri stjórn. En hans
stefna sigrar. Eftir því sem þjóð-
inni vex fiskur um hrygg, eftir
því eflist stefna hans. Hún hefrr
sigrað gersamlega
og K.A., að hann væri ekki nógu
veraldlegur raunsæismaður.
Einar Benediktsson.
Einar Benediktsson er enn ann
ar sem fær fyrir ferðina hjá K.A.
Hann er sá íslendangur sem við
vitum öruigglega að einn lyfti
andlegum sjóndeildarhring ís-
lendinga það ríflega, að síðari
tíma menn mega teljast fullgild-
ir, ef þeir geta hlaðið í skörðin.
Á spjökhim K.A. tekur hann sig
Framh. á bls. 31