Morgunblaðið - 03.03.1964, Qupperneq 12

12
MORGUNBLAÐIÐ
Þriðjudagur 3. marz 1964
Jón Þ. Björnsson frá Veðramóti:
Reykingavandamálið
Teikning Balhasars af Val Gíslasyni í hlutverki Pat í „Gísl“.
„Leikhúsmál" nýkomið út
HEITA má að mál þetta sé nú
dagskrármál í blöðum og umræð-
um. Þykir það meira en lítið al-
varlegt ástand að áf börnum,
10 ára sé 10. hver drengur farinn
að reykja og nokkrar stúlknanna
einnig. En af 12 ára Skólabörnum
reyki 7. hver drengur og 16.
hver stúlka. Þessi könnun var
nánast framlhald af rannsókn í
ungmennaskólum 1059. En þar
reyktu þá piltar meira eða minna
frá 13-17 ára: 34%-.54% eða
þriðji hver til annars hvors, og
stúlkur frá 13-19% eða allt að
. fimmta hver stúlknanna. — Sam-
anburður á þessum tveim könn-
unum sýnir ljóslega að reykingar
aukast verulega eftir að börnin
flytjast í framhaldsskólana. Hjá
piltum rúrnl. um helming, en hjá
stúlkum er aukningin nær þre-
föld frá því sem orðið var í barna
skóla.
Þótt könnun þessi gildi nær
eingöngu fyrir Reykjavík og ná-
grenni, má ætla að líkt standi á
í kaupstöðum og verzlunarstöð-
um, eða stefni rakleiðis að því.
Svo er reyndar um margt, ein-
kum það er til aukinna nautna
tekur.
Menn segja, og það með réttu:
Þetta er vandamál, hvað á að
gjöra? En þá á líka að spyrja,
hvernig stendur á þessu?
Bezta ráðið til úrbóta er venju-
lega það að koma auga á orsök-
ina. Afleiðing hverfur ef orsök er
afmáð. — En svo virðist sem
menn bl'íni eingöngu á fyrri
spurninguna, afleiðinguna út af
fyrir sig. Verið er að benda á
ýmislegt til úrbóta:
1. Það verður að auka stórlega
í skólum og heimilum, fræðsluna
um skaðsemi reykinga.
2. Það verður að gjöra fleiri
og áhrifaríkari kvilkmyndir og
auka sýningu þeirra.
3. Það verður að skerpa veru-
lega eftirlit með því að fylgt sé
lagaákvæðum t.d. um bann á
sölu vindlingá til barna innan
16 ára.
4. Banna skal reykingar á ýms
um opinberum stöðum s.s. skóla-
stofnunum, félagSheimilum, skrif
stofum, biðstofum lækna, setu-
sfcofum sjúkrahúsa, í langferða-
bílum o-s.frv.
5. Brýna skal alvarlega fyrir
foreldrum að fylgjast vel með
börnum sínum og unglingum, og
leggja rikt á við þau að forðast
hættuna.
Margt af þessu mun fólgið í
tillögiun landlæknis, sem fram
eru komnar síðan málið kom til
alvarlegra umræðna. En sú hrær
ing öll mun eiga orsök sina bæði
í niðurstöðu bandarískrar rann-
sóknarnefndar um sannanlegt
samband milli reykinga og
krabbameins í lungurn, sem einn-
ig löngum hefir verið sterklega
haldið fram í riti Krabbameins-
félagsins hér. Og einnig mun
hræring þessi statfa frá ofannefnd
um niðurstöðum um vaxandi
vindlareykingar skólaungdóms-
ins. Öll hin fimm ofannefndu at-
riði í tillögum til hindrunar
hættuni af þessu atferli eru
skynsamleg og alvarleg, en ekk-
ert þeirra né heldur þau öll til
samans eru fullnægjandi. Skulu
nokkur rök færð fram í því efni:
1. Fræðsla í skólum og heim-
fkun er sjálfsögð og ætti að vera
miklu meiri og rækilegri en nú
mun almennt vera. Helzt mætti
þó vænta verulegs árangurs hjá
stálpuðum ungmennum, sem
annað hvort ekki eru byrjuð
reykingar, eða fýsnin er ekki
verulega vakin hjá. — En fólk,
sem gengið hefir undir ok fýsnar
innar, er ekki líklegt til áhrifa
með fræðslu sinni um málið, þótt
þekkingu hafi. Eða bvað segja
menn um reykjandi lækna t.d?
Og svo í öðru lagi má segja um
fjöldan allan af reykjandi for-
eldrum og skólakennurum, að
slíkir standa mjög höllum fæti
um fræðsluáhrif í þessu efni.
2. Allt of Mtið hefir kvik-
myndatæknin verið notuð til
áhrifa gegn eiturnautnum og öðr-
um spillingaröflum. Hún er oft
miklu fremur notuð til hins gagn
stæða. Góð, vel gerð og vel leik-
in kvikmynd (ef um afcburði er
að ræða), er sýnir sannleikann
frá ýmsum hliðum er áhrifarík.
Á hið vakandi og frjóa ímynd-
unarafl bernsku og æsku orkar
myndin miklu meira á tilfinn-
ingu og vilja heldur en orðið.
Að ekki sé talað um þau innan-
tómu „aðvörunarorð, sem aðeins
hafa á bak við sig öfugt, tælandi
fordæmi. En er nú kvikmynda-
búsum fulltreystandi til þess að
fullnægja hér hinni brýnu þörf?
Draga ekki annarskonar myndir
miklu meira að sér? Vissulega,
því að krónan er máttug enn,
þótt lítil sé hún orðin. Stjórnar-
völd og uppeldisfræðingar eiga
að gangast fyrir gerð og aukn-
ingu slíkra mynda, er sýna skulu
skaðvænleg áhrif eiturnautna á
Mkama og sál.
En skólar og aðrar uppeldis-
stofnanir annist rækilega fram-
kvæmd slíkra sýninga. Æskileg-
ast er að íslenzkt tal fylgi hverri
mynd.
3. Skerping á eftirliti vernd-
unarlagaákvæða, er hér að lúta
væri vissulega nauðsyn. En það
er erfitt verk og kraftafrekt. —
Verður aldrei unnið svo rækilega
sem skyldi. Hversu margar sölu-
búðir stærri og smærri í Reykja-
vík og um land allt hafa t. d.
komizt þráfaldlega upp með það
að selja börnum og unglingum
vindlingapákka, er þau hafa ver-
ið send eftir af vinum sínum.
jaifnvel foreldrum. Og hver byrj
ar hér í sljóleika sínum að þver-
brjóta nauðsynleg verndarlög?
Sá er sízt skyldi. — Lítill en vel
vakandi lögregluþjónn þarf að
búa í brjósti hvers manns, konu
sem karls, hvers heimilis-stjórn-
anda, skóla- og sölubúðir o. s.
frv. — Þá yrði mikið verndar-
og uppeldisstarf unnjð. En eftir-
liti um slíka dyggð verður yfir-
leitt eigi við komið nema með
yfirsýn. — Þess vegna hefir í
fjórða lagi verið bent á að
4. banna skuli reykingar á
ýmsum opinberum stöðum. s.s.
í skólum (kennarastofum), félags
heimilum, biðstofum (lækna- og
sjúkrahúsa) almenningsbílum,
langferða (nú þegar bannað í
strætisvögnum), þar sem bílveikt
fólk jafnvel börn og margt
óreykjandi fólk ferðast. Ástand-
ið í því efni nú er áberandi iU-
andi, og reyndar óþolandi. Sá, er
þetta ritar gæti sagt frá um það
ýmsum siðlitlum atvikum og lítt
þolandi. Og þótt sú hefð eigi að
ríkja að ein umkvörtun skuli
næg til þess að eigi sé reykt í
langferðabíl, þá mun oft reyndin
sú að mann með „bein í nefi“
þurfi í margan bílinn til þess að
halda uppi rétti farþega, og því
fremur, þar sem hinn sjálfkjörni
lögregluþjónn þar, bílstjórinn
sjálfur, sem oftast er annars
ágætur, hefir ei ætíð svo „hreint
mjöl í poka“, að hann geti gert
sig digran i þessu efni. — Um
þetta mætti skrifa langt mál og
rökstutt og verður án efa gjört.
Þetta ástand hlýtur að hverfa
og við að komast á svipað stig
og nágrannaþjóðirnar, sem hafa
t. d. sérstaka vagnklefa í járn-
brautarlestum fyrir reykjendur.
— í biðstofum lækna þar sem
oft sitja margir og lengi, og jafn
vel böm, ýmsir krankir, og eins
í setustofum sjúkrahúsa, ætti
skýlaust bann við siíkum óþvera
og óhollustu að ríkja. Öll slík
ákveðin tök gefa lika æskunni
góða bendingu og ýtir við vit-
und almennings um ábyrgð
•hans.
5. Um hið fimmta framan-
nefnda er reyndar margt alvar-
legt að segja. En í stuttu máli
það að fjöldi foreldra hefir eigi
það áhrifavald yfir börnum sín-
um að á þeim megi bygigja. —
Mjög margir þeirra svo háðir
tóbaksnotkun í þessari mynd, að
þeir eru beinlínis afvega-
leiðendur fyrir börnin. Og þarna
erum vér komnir að hinni spurn
ingunni: Hver er orsökin? Hún
liggur hjá oss sjálfum, hinni
fullorðnu og hinni öldnu kyn-
slóð, voru framferði og fordæmi.
Könnumst hreinlega við
það. Þarna er undirrót ófarnað-
arins. Það þýðir ekkert að aka
sér yfir hinu uggvænlega óslandi
og setja umvöndunarsvip á and-
litið. Vér ætlum heldur að Mta
niður og blikna. Það sæmdi
miklu betur. „Maður líttu þér
nær, liggur í götunni steinn“,
götunni, sem hinn eldri á að leið
beina hinum yngri eftir. Sá
steinn, vort eigið fordæmi, er
orðið hinum ungu sú hneykslun-
arhella, sem þeir falla nú um í
hópum. Vér hneykslum þá, þeir
falla. Hneykslun er það að gefa
tilefni til falls. Og „vei þeim
sem hneykslun veldur .... “I
Hér ber allt að sama brunni.
Af fraunanrituðu verður séð að
öll góð ráð, er ýmsir gefa til úr-
bóta á hættulegu ástandi ungl-
inga vegna reykinga tóbaks eru
ýmsum annmörkum bundin til
framkvæmda, af því að orsökin
er ekki tekin- með til úrlausnar
dæminu. Börn og ungmenni
hljóta að taka hinö eldri til fyrir
myndar,, og þau vilja gjöra það.
Þau þrá að verða fullorðin eins
og þeir og þær. Sé um heilbrigt
hjartasamband við foreldra að
ræða, vilja þau gjarnast líkjast
þeim. En einnig öðrum, einkum
þeim, sem eru glæsilegt fólk,
virðulegt, fínt og vel metið.
Bernskufólk og æska á heimt-
ingu á að mega treysta fordæmi
og. leiðbeiningum vorum hinna
eldri kynslóða. Af hverjum ætti
annars að læra að lifa? — Af
árekstrunum síðar! Já að vísu.
En þeir reynast oft dýrir og
stundum óbætanlegir. Takmark
uppeldisstarfseminnar er m. a.
það að fyrirbyggja árekstra. Og
annars að fækka þeim og
smækka þá, er til kemur, að
því leyti sem þeir eigi verða fyr-
irbyggðir. Dýrin hafa sínar eftir
tektarverðu uppeldisaðferðir.
Eigum vér ekki sem siðrænar
vitverur að vera dýrunum
fremri? En þá megum vér eigi
sem slíkir falla niður fyrir dýrin
í ósiðrænum tiltektum vorum.
Tilraunadýr þarf að þvinga til
þess að anda að sér tóbaksreyk!
Unga kynslóðin hefir brýna þörf
þess eigi sízt einmitt nú í velsæld
inni, að vér eldri séum skyldum
vorum vaxnir við hana, og gjör-
um því allt, sem unnt er um full
nægingu skyldnanna. Og þá eigi
sízt til að bæta úr, sem unnt er,
um það, er vér höfum brugðizt.
Afstaða hinna ungu er alvarleg
einnig í mörgu öðru en þessu
vindlingamáli. Og það mál hefir
einnig fleiri hliðar en krabba-
meinshættuna, þótt hún sé ærin
út af fyrir sig, og umræður hafa
snúizt um hana eina. Ekkert
verið minnzt á önnur veigamikil
atriði t. d.: lífeðlisleg s. s. krans
æðastíflu, sigferðileg, hagfræði-
leg, fagurfræðileg, félagsleg, né
heldur það hversu einn ósiður
getur leitt til annars ósiðs og
lösts, s. s. reykingar ungmenna
til öldrykkju og áfram til áfeng-
isneyzlu. En það geta þeir, sem
lengi hafa fylgzt með vel borið
um að ósjaldan skeður. Er þá
skammt eftir til auðnuleysis og
jafnvel glæpaverka. Sbr. tíðar
fréttir um innbrot og þjófnað
LEHCHÚSMÁL, 4.-5. tölublað er
fyrir sikömmu komið út. Þetta
hefti tímaritsins er tvöfalt að
stærð. í því er meðal annars birt
í heild leikritið „Gísl“ eftir
Brendan Behan, sem Þjóðleikhús
ið frumsýndi síðastliðið haust og
gengur enn þá við mikla aðsókn.
Efni ritsins er mjög fjölbreyti-
legt. í því eru t.d. minningar-
greinar um Indriða Waage, eftir
Klemenz Jónsson og Loft Guð-
mundsson; viðtal við Lárus Ing-
ólfsson, grein um konunglega
danska ballettinn, eftir John
Martin; viðtal við Benedikt
Árnason; leikdómur um „Gísl“
eigi sízt einmifct á nikotínvörum
og öðrum nautnavörum.
Reykingamálið hér nú virðist
hafa vakið allverulega athygli
hugsandi manna — einnig útá-
við. T. d. segir norskur Stórþings
maður, Bandevig foringi eins
stjórnmálaflokks þar nýlega í
ræðu: „Árið 1914 reyktu íslend-
inga 14 sígarettur á mann.
Reynslan hefir því t. d. áttug-
faldast á 45 árum. Árið 1359
reyktu íslendingar 1*16 sígarett"
ur á mann“. Og ef 5 síðustu árin
væru tekin með má ætla að ís-
lendingar hafi hundraðfaldað
vindlingareykingar sínar á 50 ár-
um. — Amerískur vísindamaður
segir nýlega í ísl. blaði (Mbl. 6/2
’64): Árið 1963 voru seldar á ís-
landi 245 milljónir sígarettur!
Er nú nokkurt vit í þessu! —
Svona er þá komið fyrir oss,
hinni stoltu og gáfuðu íslenaku
þjóð. Hún hefir auðvirt sig með
því að láta heimskulegan ósið
grípa svo um sig mest í forrni
vindlingareykinga að pest má
kallast og plága í íslenzku þjóð-
lífi. — Skal um það farið nokkr-
um orðum á breiðum grundvelli
að lokum. Þúsundir og sennilega
tugir þúsunda karla og kvenna
liggja nú undir áþjánarátökum
þessa ósiðs. Mannleg tign og
mannsæmandi framferði hefu
með oss beðið hnekki.
íslenzka konan hefir löngum á
liðnum öldum haldið uppi sóma
vorum með óþrjótandi fórnar-
störfum og margvíslegri sjálfs-
afneitun, hæversku sinni, kven-
legum þokka og kurteisi. Nú
hefir svo sorglaga tiltekizt að
mörgum hefir brugðizt bogalist-
in. Veldur því að miklu nikotín
og alkohol.. Vér höfum — eins
og efnaður bóndi kemur sér upp
reiðhesti — komið oss upp sjálf-
skapaðri fýsn. Ráðum þó margir
og margar illa við þær ásköpuðu.
— Virðúlega þjóðin heíir látið
vesæla nautn og hættulega á
margan hátt teyma sig við ein-
teyming í átt norður og niður.
Og svo er undrast að unglingarn-
ir vilja vera með. Jafnvel má
segja að vor kæri og fagri höfuð
staður hafi hér áhrifaríka for-
göngu. Svo magnaða að jafnvel
nafn hans hljómar kaldhæðnis-
lega. Svo sem unnt er stendur
reykjastrokan út úr ýmsum
og „Flónið"; „Um leikritavat**,
eftir ritstjóra Leikhúsmála, Ólaf
Mixa; Kvikmyndir, eftir Pétur
Ólafsson; 4. grein Sigurðar Gríms
sonar um leiklist á liðnum ár-
um; Innlendar leikhúsfréttir;
brot frásagnar Brendan Behans
af uppruna sinum og söngvarnir
úr leikriti hans „Gísl“.
Athygli vekur, hve vönduð og
smekkleg uppsetning blaðsins er,
e um hana sér Garðar Gíslason.
Teikningar prýða „Gisl“ og hefur
Baltasar gert þær. í ritstjórnar-
grein er tilkynnt að Paul Smith
muni annast alla ljósmyndun
fyrir leikhúsmál.
opum líkamans hjá fjölda
manns, karla og kvenna!
Nei. Þetta mál er meira en
vandamál ungdómsins. Það þarf
að takast almennt til athugunar
og verulega að spyrna við fót-
um. Það þarf að rísa sterk alda
um land allt gegn reykingaplág-
unni allt að einu og gegn áfeng-
isbölinu. Almenningsálitið, sem
á hverjum tíma sýnir stig og
styrk hinnar almennu siðgæðis-
vitundar, virðist hér nánast sýna
sljóleika. Lítt gætir þess að
mönnum finnst hér um neitt
athugavert að ræða eða ámælis.
Hefðarfrúr og hispursmeyjar,
embættis- og valdamenn kenn-
arar og prestar geta algerlega
feimnislaust látið sjá sig reykj-
andi vindling, engu síður en
verkamaðurinn í óhreinum vinnu
fötum sínum ú.ti við vinnuna.
Fólk reykir svo að segja hvar
sem er, einnig í takmörkuðu and
rúmslofti, sameiginlegri eign
allra, svo að stundum stappar
nærri fullri ósvífni. Jafnvel móð
irin yfir hvítvoðungi sínum. Og
algengit virðist að láta mynda
sig með vindling eða pípu. Jafn-
vel má á myndum sjá vindling
eða pípu milli konunglegra
fingra og vara. Fer þá lítið fyrir
hátigninni. Og bráðlega má bú-
ast við, og þó með hryllingi, að
sjá pípu standa fram úr miðju
andlitinu á ísl. reykingafrúm.
Sterk átök þarf vissulega til
þess áð hefja baráttú gegn þessu
ástandi. Og vonandi sýna margir
þann drengskap, manndóms og
viljastyrk, og sjá umbun fórnar
sinnar. En ósiðurinn er búinn að
gagntaka og grómtaka svo ís-
lenzkt þjóðlíf að lengi verður
sennilega enn lifað hér í reykj-
andi landi. Baráttan er þó óhjá-
kvæmileg. — En að lokum þetta:
Hneykslumst ekki á þeim ungu,
sem vér höfum hneykslað. Refsi-
dóminn fyrir eftiröpunina bera
þeir í sjálfum sér. En minnumst
hinna fornu alvöruorða: Þannig
skulu þeir vera yðar dómendur.
Jón Þ. Bjömsson,
£rá Veðramóti.