Morgunblaðið - 10.05.1964, Blaðsíða 10

10-
MORGUNBLAÐID
Sunnudagur 10. maf 1964
Kjölur og Kjalvegur
eftir Jón Eyþórsson
SUMARIÐ er gengið í garð. Hvert á að fara í sumar?
spyrja margir. Island er paradís ferðamanna, hvar-
vetna bíða hrikalegir, fagrir og sérkennilegir staðir
þeirra, sem vilja njóta yndisstunda í faðmi íslenzkrar
náttúru. En þeir eru margir, sem hafa ekki gert upp
við sig, hvert skal halda á þessu sumri. Morgunblaðið
hefur beðið nokkra félaga í Ferðafélagi Islands að rita
greinar um staði sem til greina koma. Ferðafélagið
hefur unnið merkilegt brautryðjendastarf í því að
kynna okkar fagra land og margir félagar þess hafa
mikla reynslu í ferðalögum. Sú reynsla getur komið
öðrum að gagni — og hér birtist fyrsta greinin uin
Kjöl og Kjalveg eftir Jón Eyþórsson.
K J Ö L U R heitir einu nafni
svæðið milli Hofsjökuls og
Langjökuls. Þar deilir vötnum
milli Suður- og Norðurlands.
Jón Eyþórsson.
Fellur Blanda norður, en upp-
taka kvíslar Ölfusár suður af.
Kjölur er í raun og veru 30
km. breitt og sléttlent skarð,
600—700 m. yfir sjávarmál.
En á miðju skarði hefur hlað-
izt upp gríðarmikil hraun-
dyngja, sem kallast Kjal-
hraun. Hún er um 840 m. yf-
ir sjó, þar sem hæst ber. Eld-
varpið er stór ketill og kring-
um hann rísa kambar og hyrn-
ur, sem einu nafni kallast
Strýtur. Hraundyngjan nær
ekki alveg fjalla á milli, og
austan hennar eru allbreiðir
sandar og jökulmelar. Þar
rennur upptakakvísl Blöndu
frá Hofsjökli. Vestan hrauns-
ins er skammt í fjallsrætur og
landið allvel gróið. Heitir þar
Miðdalur.
Syðst í Kjalhrauni stendur
1000 m há móbergskista,
Kjalfell. Hefur hraunið runn-
ið suður af báðum megin
fellsins, ofan í Svartárbuga,
og er þar miklu brattara en
norður af.
Kjalvegur
Hinn forni Kjalvegur lá úr
Skagafirði suður Mælifells-
dal og suður Eyvindarstaða-
heiði, yfir Blöndu á Blöndu-
vörðum, þá suður með Seyð-
isá og Þegjanda upp í Hvin-
verjadal, sem hefst vestan
undir Dúfunefsfelli og endar
við hraunjaðarinn hjá Hvera-
völlum og vestan undir
Rjúpnafelli.
í Hvinverjadal skiptast leið
ir. Má fara vestari leið um
Hveravelli og vestan Kjal-
hrauns til Þjófadala, en fylgja
baðan Fúlukvísl í Hvítárnes.
Aðalvegurinn liggur hins
vegar upp á hraunið vestan
Rjúpnafells og þaðan beina
stefnu á austanvert Kjalfell
ofan í Svartárbuga. Sú leið
er vörðuð frá fornu fari, en
nýjar vörður voru hlaðnar
þar um síðustu aldamót fyrir
atbeina Daniels Bruun höf-
uðsmanns, hins ágætasta
ferðamanns og sannarlegs ís-
landsvinar. Rétt norðan við
Kjalfell er kjölurínn hæstur,
og þar opnasf skyndilega út-
sýn til Suðurlands.
í Svartárbugum var oft
áfangastaður ferðamanna. Hag
ar eru þar góðir. Var oftast
tjaldað í Gránunesi, þar sem
tvær upptakakvíslar Svartár
-mætast.
Úr Svartárbugum var farið
sem leið liggur um Tjarn-
heiði að Skagfirðingavaði á
Hvítá, rétt fyrir neðan brúna,
sem nú er, þá um Bláfellsháls
í Haukadal. Þaðan lá leiðin
ýmist ofan Biskupstungur eða
til fjalla ,um Hellisskarð og
Hlöðuvelli til Þingvalla. Var

komst langt suður á heiði, og
heita þar enn Vekelshaugar,
hjá Haugakvísl, þar sem hann
sneri aftur. — En er þetta
spurði Eiríkur í Goðdölum,
sendi hann þræl sinn, er
Raunguður hét, suður á fjöll.
Hann kom suður til Blöndu-
kvísla og fór þá upp með á
þeirri, er fellur fyrir vestan
Hvinverjadal (þ. e. Þegjanda)
og vestur á hraunið milli
Reykjavalla og Kjalar og kom
þar á manns spor og skildi,
að þau lágu sunnan að. Hann
hlóð þar vörðu þá, er nú
heitir Rangaðarvarða. Og það-
an af tókust ferðir um fjallið
milli Sunnlendingafjórðungs
og Norðlendinga, en Eiríkur í
Goðdölum gaf Raunguði
frelsi fyrir afrek sitt.
Þannig fannst Kjalvegur, og
farsæll höfðingi var Eiríkur
í Goðdölum.
Lýsfng Landnámu á ferð
Raunguðar getur í öllum atrið-
um staðizt nema því, að hann
hafi farið vestur á Kjalhraun.
En slík misgrip og misritanir
á austri og vestri eru mjög
algeng. í handritum að árbók-
um Ferðafélagsins er oft mý-
grútur af þeim. í ritum Þor-
valds Thoroddsen hef ég séð
þær víða — og lagað í 2. út-
gáfu Ferðabókar hans.
Raunguður þræll hefur þvi
fundið Hveravelli í för sinni
og fyrstur manna komið í
Vinverjadal, sem oftar er rit-
að Hvinverjadalur.
Hvar er Hvinverjadalur?
Raunguður fer ekki suður
af Kili, og því hlýtur dalur-
inn að vera norðan Kjalar.
Tilgátur um, að hér sé ótt við
Þjófadali, eru því lokleysur
einar. Eggert Ólafsson segir
Sæluhús Ferðafélags Islands á
laugin fremst.
um sínum, svo sem segir í
Sturlungu. Þar var ráðinn Ör-
lygsstaðabardagi, og þar voru
Snorra Sturlusyni brugguð
banaráð.
Auðvitað var heita vatnið á
Hveravöllum ómetanlegt ferða
mönum, sem engin eldfæri
gátu flutt með sér. Þar gátu
þeir soéið sér mat, enda eru
líkur til þess, að Eyvindar-
hver, sem nú heitir, hafi fyrr-
um verið kallaður Seyðir eða
soðhver.
í Hvinverjadal eru allgóðir
hestahagar og enn betri í
Tjarnardölum skammt norður
af Hveravöllum.
Nafnið ætti að vera dregið
af Þjóðólfi úr Hvini, sem
hafði þar vetursetu með flokk
sinn, að því er segir í Land-
námu. En sé það þjóðsaga ein,
má minna á hvininn, sem áður
var í Öskurhólshver, og gæti
átt þátt í nafninu.
Hvar er Rangaðarvarða?
För Raunguðar hefur orðið
föst í munnmælum og all-
fræg. Þegar Landnáma er rit-
uð, þykjast menn hafa Rang-
Myndin er tekin í Karlsdrætti árið 1933. Þá gekk skriðjökull langt fram í Hvítárvatn og lok-
aði því nær fyrir víkina. Yfir jökulinn gnæfir Skriðufell. Nú er þessi jökull mjög eyddur.
(Ljósm.: Páll Jónsson)
það hinn forni þingmannaveg-
ur Skagfirðinga og Eyfirðinga,
en hinir síðarnefndu komu
Vatnahjallaveg og á Kjalveg
í Svartárbugum.
Kjalvegur er frægur i sög-
um, því að hans er getið í
sjálfri Landnámu. Landnáms-
mönnum í Skagafirði lék hug-
ur á að kanna lönd suður af
byggðum sínum, og virðist
það hafa orðið metnaðarmþl
nokkurt.
Svo segir í Landnámu, að
Hrosskell landnámsmaður að
Ýrarfelli sendi Roðrek, þræl
sinn, í landaleit suður á fjöll.
Hann sneri brátt við, og ná-
grannar gerðu spott að för
hans. Þá vildi Vekell hinn
hamrammi á Mælifelli, gera
betur og fór litlu síðar suður
á fjöll í landaleitan. Hann
líka: „Til forna kölluðu menn
þetta landsvæði, þar sem
Hveravellir eru, „Hvinverja-
dali.“ Hið sama segir Sveinn
Pálsson, en faðir hans var
Skagfirðingur og vel kunnug-
ur Kjalvegi.
Betri heimilda er engin
ástæða til að leita. Þær eru
skráðar fyrir fullum 200 ár-
um, og verða ekki hraktar.
Hvinverjadalur er því dal-
dragið frá Hveravöllum og
Rjúpnafelli norður með Dúfu-
nefsfelli að vestan og niður
með Þegjanda að Seyðisá.
í Hvinverjadal var stórt
sæluhús á Sturlungaöld. Þar
hittust höfðingjar og réðu ráð-
aðarvörðu enn fyrir augum,
er þeir fara Kjöl. Ekki er lík
legt, að Raunguður hafi hlaðið
svo mikla vörðu, að hún stæði
öldum saman, né heldur svo
mikla, að hennar gætti á slíku
breiðabæli sem Kjalhrauni.
En hér hefur náttúran hlaup-
ið undir bagga. — Vestasta
Strýtan á Kjalhrauni er fullir
20 m á hæð, mjó og uppdreg-
in sem varða. Þegar komið er
norðan undir Kjalhraun ber
Strýtan við loft og sýnist
næsta mikil og furðuleg. Hún
er kennileiti, sem ómögulegt
er að villast á. Því hefur í-
myndunaraflið komið til skjal-
anna: Þessi mikla „varðg“
Hveravöllum, reist 1938. Sund-
(Ljósm.: Páll Jónsson)
hlýtur að vera Rangaðarvarða.
Hann hefur ekki verið lítill
fyrir sér, Raunguður, þræll
Eiríks í Goðdölum.
Kjalvegur hinn nýi
Nú liggur vel bílfær vegur
yfir Kjöl, sem kunnugt er.
Hann þræðir að vísu ekki hina
gömlu lestaslóð, en liggur
mjög samhliða henni. Bílveg-
urinn liggur sem fyrr yfir
Bláfellsháls, en hjá Fremri-
Skúta víkur hann til austurs
upp á Skútuháls og austan
undir Innri-Skúta og austan
Svartárbuga, beygir þá norður
á Geirsöldu og síðan austan
undir Kjalhrauni til Hvera-
valla. Frá Hveravöllum liggur
leiðin ekki til Skagafjarðar
heldur í Blöndudal. Blanda og
ýmsar ár á Eyvindarstaðaheiði
eru farartálmar, þótt dæmi sé
til þess, að farið hafi verið á
bifreið úr Svartárdal í Húna--
vatnssýslu til Hveravalla.
Einnig er stundum farin Ey-
firðingaleið, af Hveravöllum
yfir Blöndukvíslar og síðan
norður og austur með Hofs-
jökli að Laugafelli. En sull-
söm er sú leið yfir mörg vótn
og ströng.
Ofan við Innri-Skúta eru
vegamót, og liggur þaðan
rudd bílaslóð til Kerlingar-
fjalla, 11 km, að sæluhúsi
Ferðafélagsins í Árskarði.
Hvað er á Kili?
„Hvað er í Róm“, hóf Grön-
dal mál sitt forðum, er hann
skyldi prófa Hannes Hafstein
í landafræði. „Hús og menn“,
svaraði Hannes. „Þetta kalla
ég að svara út af“, sagði þá
Gröndal.
Ef ég á í snöggu bragði að
svara slíkri spurningu um
Kjöl, get ég ekki verið alveg
eins stuttorður og Hannes,
enda kæri ég mig ekki um að
svara út af.
Á Kili er fyrst og fremst
olnbogarými. fjölbreytt nátt-
úra, torfærulausar gönguleið-
ir, margar bílslóðir — og
sæluhús til gistingar.
Fjótt á lilið eru gróður-
leysur yfirgnæfapdi, og með-
fram bílveginum frá Hvítár-
nesi til Hveravalla sést varla
stingandi strá. En þetta gef-
ur ekki rétta hugmynd um
gróður á Kili. Hann er furðu-
mikill þótt landið sé 600—800
m yfir sjó. Sunnan undir Kjal-
hrauni er mikill gróður. Þiófa
dalir eru algrónir, norðan
undir Hrútafelli eru stórar
breiður af eyrarrós ,og í Fögru
hlíð stendur blágresi í blómi
fast við jökuljaðarinn. Norður
af Hveravöllum eru geysivíð
flóaflæmi og grónir vallendis-
bakkar meðfram ám og lækj-
um. Fjallgrös eru mikil og góð
Framh. á bls. 12
Á slóðum Ferðafélagsins