Morgunblaðið - 19.10.1965, Blaðsíða 8

8
MORGU N BLAÐIÐ
Þriðjudagur 19. október 1965 ’
Bjarni Benediktsson: LAND
OG LÝÐVELDI, síðari hluti,
262 bls. Almenna bókafélag-
ið. Reykjavík 1965.
I
ALMENNA bókafélagið hefur
nú sent frá sér síðari hlutann af
ræðu- og ritgerðasafni Bjarna
Benediktssonar. Skiptist það
bindi í sex meginkafla eftir efni.
Þeir heita: Sókn og sigrar í land-
helgismálinu^ Atvinnuhættir og
efnahagslíf, íslenzkt þjóðerni og
menningarerfð, Reykjavik fyrr
og nú. Um stjórnmálamenn og
stjórnmálabaráttu, Menn og
minningar. Aftast í bókinni er
svo nafnaskrá íyriv bæði bindin.
Útgefandi getur þess í for-
mála, „að enda þótt reynt hafi
verið eftir föngum að haga efn-
isskipun eftir málaflokkum, þá
er sú skipting engan veginn al-
gjör.“
íslendingar hafa löngum ætl-
azt til þess af forystumönnum
þjóðarinnar, að þeir séu ekki að-
eins stjórnmálamenn, heldur
einnig menntamenn 1 orðsins
fyllstu merkingu, húmanistar,
fræðimenn, ræðuskörungar. Ekki
skal reynt að dæma um, hvort
sú óbeina krafa er yfirmóta
sanngjörn. En hún er eðlileg og
styðst við sögulega hefð. Jón Sig-
urðsson var fræðimaður í
fremstu röð. Hannes Hafstein var
dágott ljóðskáld. Jónas Jónsson
frá Hriflu gat sér orð sem óvenju
ritfær blaðamaður.
Ritgerðirnar í þeirri bók, sem
hér er um að ræða, fjalla nátt-
úrlega flestar um stjórnmál. En
þar eru einnig greinar um þjóð-
mál á breiðum grundvelli, mann-
lýsingar og þsettir um skáld og
bókmenntir.
Langmestur hluti bókarinnar
er saminn til flutnings í heyr-
•nda hljóði vegna ákveðins tæki
færis eða tilefnis. Verður að hafa
þá staðreynd í huga, þegar bók-
in er lesin. Með hliðsjón af þeirri
staðreynd er þó næsta fátt af efni
hennar, sem ekki er sígilt, sem
hefur ekki annaðhvort sögulegt
eða hagnýtt gildi, nema hvort
tveggja sé.
Þeim, sem líta á stjórnmálin
tem skemmtun og íþrótt, kann
a8 þykja fyrir, að höfundur er
yfirleitt hlutlægur, heldur sér
viB efnið, en lætur ekki gamm-
inn geysa í hugarflugi um skýja-
borgir.
„Einskisvert fjas og bollalegg-
Ingar um það, sem ekki verður
um vitað, geðjaðist honum lítt,“
segir höfundur í minningargrein
•inni um Einar Arnórsson. Ekki
þarf að efa, að sú lýsing sé hár-
nákvæm. En mundi hún ekki
eins geta átt við höfundinn sjálf-
an, ef dæma má af ritgerðum
hans og ræðum?
Bollaleggingar geta óneitan-
lega verið skemmtilegar, jafnvel
Þó einskis verðar séu, ef þeim
er fram haldið af andríki og
tilfyndnl Hitt er svo annað mál,
að maður, sem svo er settur, að
hvert orð hans er vegið og metið,
getur ekki nema í litlum mæli
leyft sér að fást við þess konar
•kemmtun.
Ég tilfæri hér til áréttingar
Mtið dæmi úr erindi höfundar
itm stjórnmálamanninn Hannes
Hafstein:
„Ég hef stundum furðað mig
á því,“ segir hann, „að allar
þær aldir, sem ísland var í fram-
kvæmd óaðskiljanlegur hluti
Danaveldis, skyldi enginn íslend-
ingur komast til verulegra eða
«.m.k. varanlegra valda í Dan-
mörku. Því að ekki eru íslend-
ingar Dönum þeim mun verr
gefnir, að þeir séu ekki hlut-
gengir á við þá. Sannleikurinn
•r sá, að íslendingar héldu lengst
af flestir hópinn og lifðu mest i
•igin heimi í Kaupmannahöfn.
Hugurinn var stöðugt á íslandi.
„Heim allir girnumst vér“, segir
Bjarni Thorarensen. Auðvitað
voru frá þessu nokkrar undan-
tekningar, en þær staðfesta ein-
ungis regluna.“
Þarna drepur höfundur á
atriði, sem hverjum manni er
ljóst, þeim sem hefur að ráði
kynnt sér sögu þjóðarinnar. Síð-
an leitar hann þeirrar skýringar,
sem er vissulega svo nærtæk, að
allir hljóta á hana að fallast —
að nokkru leyti.
Hitt ræðir hann ekki, að fleiri
ástæður og sumar þeirra hvergi
veigalitlar kunni að hafa legið
til þess, að íslendingar komust
aldrei til meiri háttar metorða í
Danmörku; að þeim var alla tíð
haldið niðri í því landi. Ólíklegt
er, að aðrir væru höfundi sjálf-
um færari að geta sér til um þær
ástæður.
En þær munu teljast til þess,
„sem ekki verður um vitað.“ Þess
vegna sækir hann ekki lengra á
þau mið.
Mun ég nú víkja að meginefni
bókarinnar.
II
Fyrsti hlutinn, sem fjallar um
landhelgismálin á undanförnum
árum, mun líklega vekja forvitni
fæstra fyrir þá sök, að þar er að
miklu leyti fjallað um mál, sem
nú eru útrædd. Það er eins og
að byrja á skemmtilegri sögu, en
vita þegar í upphafi um enda-
lok hennar.
Öðru máli gegnir um annan
kaflann, sem ber yfirskriftina
Atvinnuhættir og efnahagslíf.
Þar er sannarlega byrjað á
byrjuninni, því höfundur víkur
fyrst að bæklingi eftir Bjarna
Thorsteinsson amtmann, sem út
kom um það leyti sem Fjölnir hóf
göngu sína. í þeim bæklingi er
því sem sé haldið fram, að land-
ið beri ekki aukinn fólksfjölda og
„iðnaður og sjálfstæð verzlun sé
ekki til á íslandi og muni naum-
ast nokkru sinni verða til.“
Síðan kemur höfundur að hug-
myndum Fjölnismanna um fjöl-
breyttara atvinnulíf, víkur síðan
að harðindunum á seinni hluta
nítjándu aldar og fólksflutning-
unum til Ameríku á því tíma-
bili.
í næstu ritgerðum ræðir hann
svo málin, eins og þau horfa við
nú á dögum. Kennir þar glöggt,
hvernig hér hafa verið ríkjandi
tvö ólík sjónarmið hin síðari ár
varðandi atvinnu- og efnahags-
mál. Sumir vilja, að ísland haldi
áfram að vera vanþróað land, er
byggi alla sína tilveru á mat-
vælaframleiðslu eins og fátæk-
ustu þjóðir heims, meira að segja
á einni grein slíkrar framleiðslu.
Aðrir vilja koma hér á fót stór-
iðnaði að hætti þeirra þjóða,
sem lengst hafa sótt fram til
efnahagsöryggis og velmegunar.
Höfundur dregur hvergi dul á, að
hann fylgi sjónarmiði hinna síð-
arnefndu. Raunar hefur hann
sjálfur átt drjúgan þátt í að móta
það sjónarmið.
„Óveiddur fiskur, syndandi í
djúpi hafsins, hlýtur ætíð að
verða ótrygg höfuðundirstaða
heils þjóðríkis,“ segir 1 ræðu,
sem haldin var 17. júní á síðast-
liðnu ári.
„Mesta óráðsían er í því fólg-
in að láta lengur renna engum
að gagni til sjávar þaer auðlindir,
sem bíða þess að færa okkur
ljós og yl ásamt afli þeirra hluta,
sem gera skal,“ segir í annarri
Bjarni Benediktsson
ræðu, sem haldin var um síð-
ustu áramót.
í fyrri tilvitnuninni er sann-
arlega ekki dýpra í árinni tekið
en reynslan hefur átakanlega
margsannað. Hinni siðari kunnu
einhverjir að svara í anda Bjarna
amtmanns, að stóriðnaður á fs-
landi „muni naumast nokkru
sinni verða til.“ Slíkar mótbár-
ur eru ávallt hafðir uppi gegn
sérhverju framfaramáli.
Hér langar mig að hnýta við
persónulegum hugleiðingum um
ritgerð Bjarna Benediktssonar
um Einar Benediktsson, enda þó
sú ritgerð sé ekki í þeim kafla,
sem hér var á drepið, heldur í
síðasta hluta bókarinnar. Rit-
gerðin nefnist Höfuðskáld og
brautryðjandi, og Tæðir höfund-
ur þar meðal annars um hinar
alkunnu stóriðjufyrirætlanir Ein
ars, en þær fyrirætlanir hafa,
sem kunnugt er, fengið mjög svo
misjafna dóma.
Sumir, sem ritað hafa um Ein-
ar Benediktsson, hafa talið, að
hann hafi verið mjög tvíþættur
eða tvíhverfur persónuleiki: ann
ars vegar stórskáld (óg því neit-
ar enginn), hins vegar fjármála-
spekúlant og stórgróðamaður,
sem hafi verið reiðubúinn að
selja hvaða landsréttindi, sem
var, fyrir eigin hagsmuni, og
hafi sá hluti persónuleikans átt
lítið skylt við hinn hlutann:
skáldið.
Þessi skoðun held ég sé byggð
á hrapallegum misskilningi. Ég
hef ávallt litið svo á, að hvert
orð Einars Benediktssonar stand-
ist nákvæmlega samkvæmt sér-
hverri athöfn hans. Hann var
stórframkvæmdamaður í kveð-
skap sínum. Og sem fram-
kvæmdamaður var hann fyrst og
fremst að ryðja skáldinu braut.
Að vísu finnst okkur nú, að sókn
hans hafi hvorki verið sigur-
stranglega undirbúin né rökrétt,
að hann hafi farið að eins og
Napóleon, sem hugðist sigra
Bretland með því að leggja und-
ir sig Indland, að hann hafi of-
metið kjark og áræði þjóðarinn-
ar, sem hafði þá engan veginn
áttað sig á möguleikum hinnar
nýju aldar. _ •
Markmið Einars var að ryðja
íslenzkri menningu braut. Það
var ósk hans, eins og annarra
skálda, að láta til sín heyra. En
hvernig gat íslenzkt skáld látið
rödd sína heyrast í veröldinni um
síðustu aldamót, í þann mund, er
Einar kom fram á sjónarsviðið?
Maður freistast til að gera hér
örlítinn samanburð og tilfæra
orð Bjarna Benediktssonar úr
ræðunni Vandi íslendinga af fá-
menni og strjálbýli.
„Ég minnist þess,“ segir hann,
„að fyrir mörgum árum var því
hreyft í hópi utanríkisráðherra,
þar sem ég var staddur, að Lux-
emborgarmenn hefðu hug á að
komast eitt kjörtímabil í örygg-
isráð Sameinuðu þjóðanna. Elzti
og valdamesti utanríkisráðherr-
ann, sem þar var og frá einu
hinna hlutlausu landa, brosti,
þegar hann heyrði þessa ósk, og
sagði eitthvað á þá leið, að ríki
á borð við Luxemborg væri
naumast hægt að taka alvar-
lega.“
Séu Luxemborgarmenn ekki
teknir alvarlega nú á dögum —
er þá sennilegt, að Islendingar
hafi verið teknir alvarlega um
síðustu aldamót; þjóð, sem var
ekki einu sinni til fyrir augliti
heimsins?
Er hægt að gera sér í hugar-
lund, hvernig það hefur átt við
mann með hæfileiká og skapgerð
Einars Benediktssonar að vera
ekki, lands síns vegna, tekinn al-
varlega?
Einar Beneditksson var þess
konar maður, að hann lét ekki
blekkjast af orðum. Hann hafði
yfrin tækifæri til að sannreyna,
hvort fremur væri hlýtt á skáld,
sem borið væri uppi af voldugu
þjóðríki, eða skáld, sem ekkert
átti að baki sér utan vesalt, á-
nauðugt þjóðarbrot. Hann sá, að
möguleikinn var aðeins einn: að
efla þetta þjóðarbrot til auðs og
valds. Þá fyrst, þegar það hefði
tekizt, yrði tekið eftir menningu
þess. Sú staðreynd stendur enn í
fullu gildi.
Einar var ekki draumóramað-
ur, heldur fullkomlega raunsær,
mér liggur við að segja maður
hinnar köldu skynsemi. Áætlanir
hans voru þaulhugsaðar.
„Það er höfuðmisskilningur,“
segir Bjarni Benediktsson, „að
Einar Benediktsson hafi verið
skýjaglópur í fjármálaefnum. Á
meðan hann var málflutnings-
maður í Reykjavík hafði hann
góðar tekjur og efnaðist vel. Ég
hef enga tilraun gert til að gera
mér grein fyrir þeim eignum,
sem hann komst yfir um dag-
ana. En hann átti ýmist einn eða
með öðrum margar jarðir, m.a.
í næsta nágrenni Reykjavíkur,
svo sem Skildinganes og Korp-
úlfsstaði og hvera j arðirnar
Krýsuvík og Nesjavelli. Þá átti
hann fossaréttindi víðsvegar. Sá
maður, sem gerði sér grein fyrir
þýðingu þessara eigna, hefur
flestum betur haft vit á, hverj-
ar eignir voru í raun og veru
mikils virði á fslandi.“
Og síðar í sömu grein:
„Sú ráðagerð, sem mistekst,
kann þó oft að vera eins vel
undirbúin og á jafnmiklu viti
byggð, eins og hin, sem heppn-
ast. Menn verða stundum fyrir
minni óhöppum en heimsstyrj-
öld, sem raskar flestu, sem áður
hafði verið byggt á ■ í ráðagerð-
um.“
Vel má líkja þeim saman Ein-
ari Benediktssyni og Skúla fó-
geta. Einar kom fyrirætlunum
sínum aldrei í framkvæmd.
Skúli kom að vísu sumum fyrir-
ætlunum sínum í framkvæmd,
en varð þó að lokum að horfa
upp á þær framkvæmdir eyði-
lagðar af öðrum mönnum. Rit-
gerð Bjarna Benediktssonar um
störf Einars Benediktssonar er
ein af fáum, sem leiða til auk-
ins skilnings á fyrirætlunum
þess sérstæða manns.
III
Næsti kafli Lands og lýðveldis
nefnist fslenzkt þjóðerni og
menningarerfð. Hefst hann á er-
indunum Hinn norski arfur ís-
lands og fslendingar í Vestur-
heimi. Hið síðarnefnda fjallar
að nokkru um ferðir höfundar
um fslendingabyggðir vestan-
hafs. Dylst ekki, að það erindi
er skrifað undir áhrifum þeirrar
ferðar.
Nú er brátt liðin öld, frá þvl
vesturfarir hófust. Mætti því
fara að skoða þá atburði í ljósi
sögunnar án tilfinningasemi. En
það hefur enn ekki verið gert,
svo mér sé kunnugt. Enn er við-
tekin venja, að ræða um vestur-
f arirnar sem neyðarúrræði I
öðru orðinu, en afrek í hinu
orðinn án þess að grafizt sé"fyr-
ir meginorsakir þeirra.
Sannleikurinn er þó sá, að
fæstir fluttu vestur um haf
vegna aðsteðjandi neyðar fram-
ar því, sem almennt tíðkaðist
hér heima á Fróni í þá daga.
Fólkið var lokkað vestur með
skipulegum og ísmeygilegum
áróðri, sem því færri vöruðust,
að áróður var þá nýtt fyrirbæri
í íslenzku þjóðlífi. Árferði var
illt; satt er það. Samt leið þjóð-
inni betur en nokkru sinnj áður
á hinum síðari öldum. Ég fæ
ekki heldur séð, að það væri
neitt afrek að lámast í burtu af
landinu, í þann mund er þjóðin
var að endurheimta sjálfstæði
sitt og þurfti hvað helzt á öllu
sínu fólki að halda. Því til stað-
festingar mætti taka Einar Bene-
diktsson kröftuglega til vitnis, þó
ekki verði það gert að sinni.
Um þjóðrækni VeStUr-íslend-
inga, sem svo; eru kallaðir, má
eflaust segja margt gott. Þó
hygg ég, að þeir hafi ekki rækt
þjóðerni sitt betur en önnur
þjóðabrot þar vestra. Og ekki
litu allir vesturfarar björtum
augum til heimalandsins, eins og
fram kemur í því, sem Bjarni
Benediktsson segir frá ferð
Ólafiu Jóhannsdóttur til Amer-
iku:
Hún „hélt fyrirlestra í fs-
lendingabyggðum, sem góður
rómur var gerður að, þó að sum
um þætti Ólafía eigi dilla nóg
Ameríku ,en halda gamla land-
inu of mjög fram.“
í erindinu íslendingar í Vest-
urheimi kemst höfundur svo að
orði:
„Vesturfararnir víkkuðu sjón-
deildarhring þjóðarinnar, þeir
rufu einangrunina, sem allt ætl-
aði að kæfa.“
Þessum ummælum tel ég of-
aukið. Þeir, sem hurfu vestur og
áttu ekki afturkvæmt, kenndu
harla fátt, þeim sem heima sátu.
Og vesturfarar, sem heim sneru,
höfðu ekki merkilegan boðskap
að flytja, nema ef telja mætti
ýmiss konar sértrúarkreddur, og
'hygg ég, að ekki fáist allir til að
viðurkenna, að þær hafi til muna
víkkað sjóndeildarhring þjóðar-
innar.
Vera má, að vesturfarirnar
hafi glætt trú manna á mátt ein-
staklingsframtaksins. Á hinn
bóginn leiddu þær til vantrúar á
landinu sjálfu meðal þeirra, sem
heima sátu, þó sumir reyndu að
herða sig upp í yfirspenntum,
þjóðlegum metnaði. — En nóg
um það.
Næsti kafli Lands og lýðveldis
heitir Reykjávík fyrr og nú.
Hann er ekki sízt forvitnilegur
fyrir þá sök, að höfundur var um
nokkurra ára skeið borgarstjóri
í Reykjavík og er því öllum þeim
hnútum kunnugur.
Þá koma kaflarnir Um stjórn-
málamenn og stjórnmálabaráttu
og að lokum Menn og minning-
ar.
Sá hluti bókarinnar, sem fjall-
ar um einstaklinga og persónu-
sögu, er að minni hyggju
skemmtilegastur. Mannlýsingar
höfundar eru svo skýrar og gagn
orðar, sem framast má verða, og
mun áreiðanlega verða lengi og
víða til þeirra vitnað, þegar sagn
fræðingar taka að f jalla ummenn
þá, sem höfundur hefur lýst. Það
er aðal stjórnmálamannsins að
átta sig skjótlega, ekki aðeins á
málefnum, heldur — og engu síð
ur — á mönnum.
Vel fer á því, að ritið endar
á þrem stuttum þáttum um Ólaf
Thors, einhvern eftirminnileg-
Framh. af bls. 30
Land og lýðveldi