Morgunblaðið - 05.12.1965, Blaðsíða 11

Sunnudagur 5. des. 1965
MOHCU N BLAÐIÐ
11
Elín Steindórsdóttir Briem
húsfreyja í Oddgeirshólum
FRÁ æskuárum eru mér sérstak-
lega hugljúfar minningarnar um
Elínu í Oddgeirshólum. Þær eru
jafnt merlaSar ljóma ævintýr-
anna, og bess bezta er ég fann
og reyndi hjá óvandabundnum.
Ég var ekki gamall, er ég fyrst
tók eftir frásögnum hennar af
fólkinu, ættfólki hennar, er bjó í
Oddgeirshólum löngu fyrir henn-
ar daga. Örlög þess og atgervi
varð svo ljóst og skírt af töfrum
Ihinnar látlausu frásagnar henn-
ar. Hún kunni manna bezt að
segja frá. Mál hennar var lát-
iaust, frásagnarstíllinn ljós, sag-
an lifandi og fræðandi — en fyrst
og fremst — vekjandi og örvandi
til sagna og fróðleiks. Elín var
óvenjulega fróð, kunni afbragðs
vel að segja sögu. Orðaval henn-
ar var látlaust, eins og framkoma
hennar ávallt, aldrei hversdags-
legt, aldrei málskrúð eða skraut-
yrði, en á stundum fornyrt, en
ávallt úr alþýðumáli og meitlað
af talsháttum og kjarnyrðum úr
daglegu lífi. Slík frásögn vakti
ávallt óskerta athygli, varð ljós
og lifandi, mild og hrífandi, svo
allir vildu hlýða á hana, allir
vildu fá að heyra meira. Ef til
vill er hverfleiki líðandinnar frá
skilinn meginsjónarmiði hennar
til þess horfna. En hvað um það.
En í minningum minum er því
öðruvísi varið.
Elín í Oddgeirshólum var bók-
elsk og kunni vel að meta, vel
að njóta góðra bóka. í Oddgeirs-
hólum var mikið til af gömlum
og góðum bókum. Sumar hafði
hún erft, en aðrar voru keyptar.
■— Hún hlaut gott uppeldi
á mennta- og myndarheimili,
og kunni kvenna bezt að
notfæra sér menntun sína og
þekkingu, sérstaklega öðrum til
heilla og menningar. Á heimili
hennar ríkti ávalt friður, friður
starfsins, sem var sjálfsagður og
mótaður af hinum mikla og ó-
venjulega persónuleik hennar í
stjórnsemi og mildi í húsfreyju-
starfinu. Á kvöldvökum í kyrrð
og næði við störf, voru iðkaðar
menntir sagna og fróðleiks, jafnt
með bóklestri og frásögnum. Hún
var sjálf í slíkum menntum þátt-
takandi, fræðandi, skemmtileg og
ráðgefandi, Þess vegna varð Odd
geirshólaheimilið öðrum fremur
skóli mörgum æskumanni, hoilur
6kóli, jafnt í sönnum menntum
endans og í þjálfun starsfins.
Elín í Oddgeirshólum hlaut
mikinn arf menntaðra og gáfaðra
forfeðra. Lífsmót hennar og lífs-
skoðanir voru mótaðar af fastri
gerð. Þær voru henni runnar í
merg og blóð. Ævi hennar og
ævistarf varð eftir hugsjónum
feðra hennar. Þess vegna er ekki
hægt að skilja það, án þess að
þekkja hugsjónir þeirra og lífs-
stefnu- Henni tókst að gera hug-
sjónir þeirra að veruleika í ævi-
starfi sínu. Sagan af því er lík-
sri ævintýri en veruleika. Hér
verða ekki raktir nema nokkrir
þættir þeirrar sögu. En þegar
augnablik og aldir hafa feykt á
braut mörgu af því, sem er rík-
ara í minnum á líðandi stund,
verður lífsviðhorf hennar metið
meira í frásögnum og arfsögnum
ikynslóðanna. Svo getur lífsstarf
bóndakonunnar orðið í raun. En
fátitt er það.
Þó fslendingar séu mikil sögu-
þjóð að fornu og nýju og minn-
ugir á sagnir og fastheldnir á arf
teknar venjur og hugsjónir, jafnt
í lífsbaráttunni sjálfri og sam-
félagsháttum, er það samt fá-
gætt, að minni frá miklum ætl-
unum, er urðu ekki nema til
hálfs, endurnýist í raunsæi eft-
ir rúma öld af sama hugsjónar-
eldinum og í fyrstu. Þetta varð
samt að veruleika í ævistarfi
Elínar í Oddgeirshólum, þrátt
fyrir það, að allar lífsvenjur í
landinu væru gjörbreyttar frá
því, er forfeður hennar kveiktu
hugsjónareldinn og hófu ætlun-
ina miklu. En ævi sumra er
mótuð af sterkum krafti, krafti,
er býr í erfð ættarinnar.
Landnámsjörðin Oddgeirshólar
í Flóa er þekkt frá fyrstu sögu,
sem kosbýli höfðingja og fyrir-
manna í sunnlenzkum sveitum.
Bærinn stendur fallega undir
sérkennilegum ísaldarklettum,
rétt fyrir neðan Hvítá í Árnes-
þingi. Bæjarstæðið er fagurt og
tilkomumikið, jafnt í næsta um-
hverfi og í landgæðum, er blasa
við til sjónar af hlaði um blóma-
tíma lífgrasa búandmanna. Eins
langt og auga lætur að litum
hinnar lífgefandj náttúru, er land
allt þakið gróðri. En lengra í
bláma fjarlægðarinnar, tekur við
litadýrð fjalla, í austri og vestri.
Umhverfi hið næsta við bæinn er
ekki síður fagurt. Fögur og lang-
ræktuð tún teygja sig upp og
inn á milli klettanna fyrjr ofan
hann. En við tekur af töðugresi
blómjurtir og annar gróður í
brekkum til eggja.
Oddgeirshólar eru því af land-
kostum, stærð og hlunnindum,
kjörið höfðingjasetur, og ekki
sízt vegna þess, að jörðin er mið-
svæðis í blómlegasta landbúnað-
arhéraði landsins. Fyrr á öldum
var búseta valdsmanna og eign-
arhald á jörðinni áhrifamikið í
héraði. En þegar sú saga hefst,
sem hér er til örlaga, hófst
lengsta eignarhald jarðarinnar,
sem um er vitað. Með því er líka
hafin samfelld saga blómlegs bú-
skapar, er varð til mikilla áhrifa
til framfara í sunnlenzkum sveit-
um.
Það er löngum vani í fræðum
á íslandi að gera lítið úr hug-
sjónum og gerðum 18. aldar
manna. En þetta er mikill mis-
skilningur. Einmitt þá, urðu til
hugsjónir, er hollar hafa reynzt,
og eru í raun kynslóðanna und-
irstaða velmegunar líðandi stund
ar. Margir lögðu þar hönd á
plóginn, svo að hinn ósnortni ak-
ur yrði til arðs, en engir eins og
þremenningarnir: Jón Eiríksson,
dr. Finnur Jónsson, biskup, og
sonur hans, dr. Hannes biskup.
Hugsjónir þeirra í hagrænum
efnum urðu þjóðinni til mikill-
ar uppskeru, þegar stundir liðu.
Hið úrelta kerfi jarðeigna og
jarðarnytja í landinu var komið
að falli. Boðskapur þeirra leysti
nýjan kraft úr læðingi, er varð
hei'lladrýgstur í raun með sölu
stóls og konungsjarða. Bændur
eignuðust margir ábýlisjarðir sín
ar og sýndu í raun, að þeir færðu
þjóðinni meiri arð en nokkru
sinni áður.
Steindór Finnsson, sonur Finns
biskups í Skálholti, fékk Árnes-
sýslu 12. febrúar 1772. Fyrstu ár-
in tvö var hann í Skálholti. En
vorið 1774 fékk hann Stóra
Hraun á Eyrum til ábúðar, og
bjó þar til 1780. 14. desember 1778
keypti hann Oddgeirshólana á-
samt hjáleigum af Jóni sýslu-
manni Eggertssyni á Hvítárvöll-
um og galt fyrir þá Skáney og
Skáneyjarkot, alls 60 hundruð
stór.
Steindór sýslumaður var gagn-
tekinn af hinum nýju hugsjón-
um föður síns og bróður í hag-
rænum efnum. Eftir að sala Skál-
holtsjarða hófst, hvatti hann
bændur mjög til að kaupa ábúð-
arjarðir sínar og notfæra sér
lánin til kaupanna út í æsar.
Margir sunnlenzkir bændur fóru
að ráðum sýslumanns. Urðu þeir
allir vel búandi og framsæknir
flestir í nútímalegri búnaðarhátt
um. Ég tel hiklaust, að enginn
valdsmaður hafi haft eins góð
og holl áhrif í landbúnaðarmál-
um árneskra bænda og hann.
Hann sýndi líka í verki í búskap
sínum í Oddgeirshólum, að ís-
lenzkur landbúnaður átti mikla
framtíð, ef rétt var að staðið.
Myndarskapur hans og framfarir
urðu mörgum hvatning, og þang-
að sóttu bændur fyrirmyndir að
mörgu.
Steindór sýslumaður bjó til
æviloka í Oddgeirshólum. Árið
1813 lét hann aí sýslumannsem-
bætti. Um bað leyti fékk hann
systurdóttur sinni, Guðríði Magn
úsdóttur frá Meðalfelli í Kjós,
og manni hennar, Stefáni Páls-
Framhald á bls. 16
Baðherfaergisskápar
iNyisom joiagjoií
r 1
r • L LUDVIG STORR ‘ 1
k Á
símar 1-33-33
1-96-35
Nýkomið fjölbreytt
ú r v a 1 af fallegum og
nýtízkulegum
baðskápum
Einnig
BAÐSPEGLAR og
forstöfu-
S P E G L A R
í miklu úrvali.
NIJTIIVflA
DRENGJA-
BOK
Bók
um
flug
og
tœknilega
leyndar-
dóma
FLUGBÓKIN .
LEYIXIIFLIJGSTÖDIIM
Þetta er nýjasta bókin um
flugævintýri
HAUKSFLUGKAPPA
Fyrri bækurnar í sama
flokki:
★ Fífldjarfir flugræningjar
★ Kjarnorkuflugstöðin
★ Smyglaraflugvélin
eru á þrotum hjá
útgefanda.
HÖRPUÚTGÁFAN
l\lý læknaskáldsaga
eftir IVflay Somerset
HLJOMUR
HJARTANS
Þessi læknasaga um ungu, ensku hjúkrunarkonuna,
sem byrjaði nýtt líf í Ástralíu, er spennandi og hríf
andi ástarsaga. — Þetta er bók um lífið og starfið
í sjúkrahúsinu, sorgir og gleði, ástir og afbrýði,
lækna og lijúkrunarkonur.
Þetta er sannkölluð jólabók.
HÖRPUÚTGÁFAN