Morgunblaðið - 10.06.1966, Blaðsíða 10

íe
MORGU N BLAÐIÐ
Föstudagur 10. júní 1966
Guðmundur Jósafatsson;
Á Eyfirðiipleið
lSLENZKIR fjallvegir hafa löng
um verið þjóðinni hvorttveggja:
ögrun til átaka við víðáttur öræf
^oinna, og unaðsefni undir kitl-
andi ævintýraþrá. I>eir gátu líka
verið ofraun, þegar glíma skyldi
við miskunnarleysi öræfaveðra.
Kjalvegur er glöggt dæmi um
þetta. Hann má heita torfæru-
lítil þegar Hvítá og Blanda eru
undanskildar.'Og hvorug þeirra
getur talist háskaleg. Á Hvítá
er vað, skammt fyrir neðan út-
fallið úr Hvítárvatni. Ef botn
þess smágrýttur og traustur.
En það gat orðið djúpt þegar
áin var í vexti. Um alllangan
aldur mun ferja hafa verið á
útfallinu og þó áður en straums
fór að gæta. Var því ferjustað-
urinn hinn ágætasti, og sundið
hestum auðvelt, með ágætri
landtöku.
^ Þó Blanda hafi oft reynzt
mannskæð í byggð, munu engar
sögur fara af því að hún hafi
átt í mannráðum í óbyggðum,
þegar Jón Austmann er frátek-
inn. En telja verðu víst að hún
hafi skapað honum aldurtilann.
Á hinum forna Kjalvegi er hún
í tvennu lagi: Blanda og Stranga
kvisl og minnst að munum um
vatnsmagn, þó Blanda hafi
nokkuð betur. Getur hvorugt tal-
ist til foraðsvatna. Þó á Kjal-
vegur sína sorgarsögu. En hún
veður ekki rakin hér.
Sá fjallvegur, sem til forna var
kallaður Kjalvegur, er leiðin frá
Hólum í Biskupstungum að Mæli
felli í Skagafirði. En það er í
raunnni fjarri lagi, að kalla þetta
hinn eina Kjalveg. Tvær leiðir
voru vel þekktar upp úr Skaga-
firði suður á Kjöl, — frá Mæli-
felli og Gilhaga. Þær komu sam-
an í Svartárbugum. En litlu
vestar skildust þessar leiðir
aftur og lá önnur norðan Blöndu
vatns að Blönduvöðum yfir
Stóra-Sand að Kalmanstungu.
Hin lá suður á Kjöl. Þá áttu
Húnvetningar og sínar leiðir
suður á Kjöl: frá Fossum og
Bollastöðum austan Blöndu og
frá Eiðsstöðum vestan hennar.
En þessir vegir voru jafnframt
alfaraleiðir þeirra í leitum og
rekstrum og hétu því á máli
þeirra sveita Heiðarvegir, en
ekki Kjalvegir, þótt þeir væru
og farnir áleiðis á hann.
og farnir áleiðis á hann. Árnes-
ingar áttu og aðra leið norður
á Kjöl en þá sem nú er almennt
nefnd Kjalvegur. Hún lá frá
Tungufelli sunnan Hvítár og
mun mæta þeirri leið sem nú er
farin nokkru fyrir sunnan Innri-
Skúta.
En yfir Kjöl lá annar vegur,
sem mun hafa verið allfjölfarinn,
þó nú sé hans naumast getið
nema í örnefnum. Það er Eyfirð-
ingaleið, en svo mun þessi vegur
löngum hafa heitið á máli Hún-
vetninga og Skagfirðinga.
Til er önnur Eyfirðingaleið,
frá Hvítárvatni um Hellisskarð
til Þingvalla. Hana þekki ég
ekki, enda heyrði ég hennar
aldrei getið í Húnvetnskum eða
skagfirzkum sögnum, sem fylgdu
þeirri leið er hér verður rakin.
Norðan jökla mundi leiðin hin
sama, þó til hinnar syðri væri
gripið í skyndiferðum.
Líklegt er að þessi leið hafi
oftast verið farin þegar Eyfirð-
íngar riðu til Alþingis. Ætla má
og að hún hafi verið valin, hafi
Eyfirðingar leitað til Suðurnesja
til skreiðarkaupa. En hún mun
grýtt og fátt um góða áningar-
staði.
Telja má nokkurnveginn víst
að hvort sem um skreiðarferð
eða þingreið var að ræða, hafi
Eyfirðingar á sunnanleið farið
upp Biskupstungur og hin eigin
lega öræfaferð þeirra því hafizt
frá Hólum. Lá hún norður Sel-
haga og því í fyrstu nokkru
vestar en vegurinn liggur nú.
En ekki er nema skammt farið
úr byggð, þegar vegurinn kemur
á þær slóðir sem hann þræðir
nú. Yfir Sandá lá leiðin mjög
nálægt því sem nú er, — aðeins
örlítið neðar þá. Við hana er
gott að láta hesta grípa niður
þó gróðurflesjurnar norðan við
hana heiti Sultarkriki. Sunnan
Sandár eru og góðir hagar. Heita
þeir Rifadælus, Frá Sandánni lá
a. m. k. lestamgmnaleiðin austan
Bláfells, enda er ágætur hagi í
Fremstaveri, sem er austan
undir fellinu. BláfelLsháls var
löngum illræmdur fyrir gróður-
leysi og stórgrýti, og því gjarnan
sneitt hjá honum af þeim sökum,
þó trúlegt sé að hann hafi verði
mun grónari fyrr á öldum. Yfir-
leitt munu hestamenn hafa lagt
allt kapp á að ná í Hvítárnes til
gistingar enda hefur það löngum
verið frægt fyrir gróðursæld.
Það, sem af er þessari leið, er
einn og sami vegurinn, sem far-
inn var af þeim, sem leið áttu
norður á milli jökla, hvort sem
farinn var Kjalvegur eða Eyfirð-
ingaleið sú, sem hér verður
freistað að rekja. Enn var vegur-
inn einn þegar lagt var upp úr
Hvítárnesi og mun hann hafa
haldist svo norður á móti Innri-
Skúta. Sú leið er gróðurlítil.
Áningarstaður allgóður er í
Gránunesi sem er undan norður-
enda Innri-Skúta en nokkru
falla um flata sanda og er á þeim
nokkur gróður. Mest er það stór-
vaxinn mosi. Eru þemburoar við-
sjálar yfirferðar. Norðan kvísl-
anna gengur ás vestur frá jijkl-
inum, sem heitir Tjarnaralda.
Syðri-kvíslarnar sameinast litlu
austar en undan miðri öldunni.
Árin beygir til norðurs fyrir ás-
sporðinn og eru þar þrautavöð
á henni, því hún breiðir sig þar
um flata sanda fyrst eftir að hún
sleppir öldusporðinum. Ekki mun
hún þó þar með ö"/i trygg fyrir
sandbleytu.
Norðan undir öldunni vestan
til, er dálítil tjörn, sem aldan
dregur nafn af. Heitir hún
Blöndutjörn. Eru þar góðir hag-
ar og því ágætur áningarstaður í
gróindum. En gróðurbletturinn
er lítill, — þúfnakragi sunnan
og austan við tjörnina. Þar var
náttból undanreiðarmanna á Ey-
vindarstaðaheiði um langt skeið.
Hélzt það fram á 9da tug 19.
aldar. Þar þóttu austanveður oft
harðtæk á leitarmönnum.
Norðan Tjarnaröldu falla
nokkrar kvíslar undan jöklinum,
allar vatnslitlar og því lítill far-
artálmi. Að vísu kennir þar
nokkurrar sandbleytu, en ekki
mun hún hættuleg vönum vatna-
mönnum. Austust þessara kvísla
er Eyfirðingakvísl. Þornar hún
nær alveg í þurrkum og kulda.
Drjúgan spöl fyrir neðan jökul-
inn rennur hún um marflatt
svæði, — tjarnarstæði nokkurt,
Frá Hveravöllum.
hvar þeir fóru, enda þeim kennd
í sögnum. Eru engir grasteyg-
ingar á þeirri leið fyrr en áður-
nefndar mosaþembur við Álfta-
brekkuhornið, Leiðin liggur aust-
ur með Álftabrekkunum. Þær
eru norður og vesturhlíð hæða-
klasa, sem gengur norður frá há-
lendisbungu þeirri, er Hofsjökull
hvílir á. Nokkru austar gengur
fellsrani norður úr þessum hæð-
um. Heitir vesturhlíðin Þver-
Á Eyfirðingaleið norðan Hofsjökuls. (Ljósm.: Þorst. Jósepsson)
vestar. Jónas Illugason, sem
löngum er kenndur við Bratta-
hlið taldi að þar hefði leiðirnar
skilið. Svo taldi og Sigurður
Pálsson í Haukadal. Kjal-
vegur lá norður með Kjalfelli
að austan, sveigði svo vest-
ur með fellinu snertu spöl,
en beygði svo norður yfir Kjal-
hraunið nokkurnveginn bein-
leiðis á suðvesturhorn Rjúpna-
fells.
Eyfirðingaleið beygir mjög til
norðaustan úr Gránunesi, drjúg-
an spöl austan við austustu
tungur Kjalhrauns, yfir Svart-
árbotna austan til og að Blöndu
þar, sem hún beygir fyrir Tjarn-
aröldusporðinn.
Blöndukvíslar eru tvennar. Eru
hinar syðri mun vatnsmeiri. —
Koma þær fram undan skriðjökli,
sem fellur vestur af Hofsjökli
norðan við upptök Jökulkvíslar-
innar, sem fellur til Hvítár.
Heitir þessi jökulskriða Blöndu-
jökull. Engin þessara Blöndu-
kvísla er vatnsmikil. Er snertu-
spölur milli jaðarkvíslanna. Þær
sem hún hefur fyllt. Eru þar
teygingar nokkrir og 'því ekki
ótrúlegt að þeir er þar fóru um
hafi lagt þangað leið sína stund-
um, einkum ef haga þraut við
Blöndutjörn. Skarphéðinn Einars
son, sem um skeið bjó í Ytra-
Tungukoti í Blöndudal (nú Ár-
túnum) hafði heyrt Eyfirðinga-
fit nefnda en vissi ógjörla hvar
hún var. Um tvennt gæti verið
að ræða: gróðurteyginga þessa
við Eyfirðingakvísl, eða mosa-
þembur nokkrar neðan við Álfta-
brekkur vestanhalt, — við lækj-
arsitrur sem falla í Svörtukvísl.
Eru lækjarbakkarnir með snapa-
gróðri. Trúlegast virðist að þar
sé Eyfirðingafitin.
Frá Blöndutjörn liggur Eyfirð-
ingaleið norðaustur sandana. Sér
þar a.m.k. fyrir tveim vörðubrot-
um, sem þykja benda til þess,
brekka og öxlin að norðan Þver-
brekkuhorn. Lá leiðin frá mosa-
þembunum skammt fyrir neðan
austasta Álftabrekkuhornið,
norðan undir Þverbrekkuhorninu
austur að Ströngukvísl neðan
við Sátu. Vörðubrot kennt Ey-
firðingum, nær gjörfallið, er á
ásnum norðan undir Þverbrekku-
horninu. Talið var að annað slíkt
væri norðan til á ásnum milli
Tjarnardragsins og Ströngukvísl-
ar. Ég rakst aldrei á það svo víst
væri. Sáta er stakt fell, skammt
frá jöklinum, all hátt. Kvíslin
kemur undan jöklinum í tvennu
lagi og falla hlutarnir sinn hvoru
megin Sátu. Munar litlu á þeim
um vatnsmagnið. Norðan undir
henni er mýrartunga lítil. Hefur
áin brotið af báðum hliðum henn
ar, svo þar er aðeins eftir horn
eitt. Það mun vera hið eina sem
(Ljósm.: Þorst. Jósepsson)
eftir er af Sátumýrum — hin-
um forna áningarstað Eyfirð-
inga.
Strangakvísl rennur á söndum
niður frá Sátu og þó skammt áð-
ur en hún fellur í gljúfur. Á
henni eru þar sæmilega trygg
vöð. Frá þeim liggur leiðin um
flata sanda, gróðurvana, austur
að Eyfirðingahólum. Þeir eru
jökulakstur, sem gengur norður
frá jöklinum og bera glögg merkí
uppruna síns. Er hólakösin tungu
laga. Undir norðasta hólnum vott
ar fyrir snöpum og má vera að
hólarnir hafi dregið nafn af því
að þar hafi verið staldrað við,
ef dytta þurfti að lest. Líklegra
mun þó að heitið stafi af því að
þeir eru ferðamönnum ágætt
leiðarmerki.
Skammt austan hólanna fellur
vestasta kvisl Vestari-Jökulsár í
Skagafirði. Kemur hún undan
jöklinum í nokkrum kvíslum,
sem þó skiptast um fell eitt, ekki
hátt, sem heitir Krókahæð. Heita
svæðin sem kvíslarnar falla um
Austari- og Vestari-Jökulkrókar.
Skammt fyrir neðan hæðina er
áin auðfarin og mun leiðin hafa
legið þar.
Frá Vestari Jökulsá liggur leið-
in austur Hofsafrétt skammt fyr-
ir norðan Ásbjarnarfell, með-
fram Ásbjarnarvötnum að norð-
an, við norðurjaðar Svörturústa
að Pollakvísl skammt fyrir neð-
an Vestari Polla. Þar eru góðir
hagar. Svo mun og vera í Svörtu-
rústum. Munu þar hafa verið
beztu hagarnir á leiðinni yfir
Hofsafrétt, enda voru Vestari-
Pollar þekktur gististaður á
þessari leið. Úr Pollum að Ey-
firðingavaði á Jökulsá eystri er
ekki langur vegur. Það er litlu
neðar en Pollalækur fellur í
Jökulsá. Frá henni í Eystri-Polla
er skammt. En þar mun Eyfirð-
ingaleið hafa mætt Vatnahjalla-
vegi. Hin raunverulega Eyfirð-
ingaleið er því vegurinn úr
Gránunesi í Eystri Polla, þ.e,
leiðin af Kjalvegi á Vatnahjalla-
veg.
Á slóðum Ferðcafélagsins