Morgunblaðið - 29.09.1966, Side 10

10
MORCU N BLAÐIÐ
Fimmtudagur 29. sept. 1966
ALLT, SEM EG HEF SKRIF
AD, ER SANNLEIKUR
Frá réttarhöldunum yfir Júgosðavneska rithöfund
inum Mihajla Mihajlov
í FYRRI viku var júgóslav-
neski rithöfundurinn Mihajlo
Mihajlov dæmdur í eins árs
fangelsi í borginni Zadar í
Júgóslavíu fyrir að hafa
dreift röngum upplýsingum
um land sitt erlendis. Ekki
fengu aðrir að vera viðstadd-
ir réttarhöldin en þeir, sem
til þess höfðu fengið sérstaka
aðgöngumiða. Voru það því
fyrir utan nokkra erlenda
blaðamenn einungis dyggir
stuðningsmenn stjórnarvald-
anna og því andstæðingar
Mihajlovs. Grein þessi, sem
hér fer á eftir, er úr frásögn
fréttaritara vestur-þýzka
blaðsins „Frankfurter All-
gemeine Zeitung“ af réttar-
höldunum.
Fyrir miðju dómsalarins
stendur lítill maður. Andlits-
drættir hans eru mjúkir og
bera þess vitni, að hann er
vansvefnt. Rödd hans er veik.
Að baki honum eru fjandsam-
legir áheyrendur, en fyrir
framan hann er dómarinn,
strangur á svip, en um hann
sagði verjandinn síðar, að
hann hefði fyrir fram gért
ráð fyrir því, að hinn ákærði
væri sekur. A vegg hangir
mynd með Tító brosandi.
Rammi myndarinnar er þann-
ig, að hann gæti einhvern
tímann hafa verfð umgerðin
um mynd af Franz Jósef
Austurríkiskeisara. Klukkan
nákvæmlega átta byrjuðu
réttarhöldin gegn Mihajlo
Mihajlov, sem fæddur er 26.
september 1934, útgefandi og
fyrrverandi aðstoðarkennari
við heimspekideild háskólans
í Zadar.
Eftir að Milovan Djilas kom
til sögunnar hefur enginn
andstæðingur hins júgóslav-
neska stjórnarfars vakið eins
mikla athygli um allan heim
og þessi yfirlætislausi ungi
maður, sem fyrst vakti at-
hygli á sér fyrir hálfu öðru
ári. Hann er sonur TÚssneskra
útflytjenda. Einmana, tauga-
spenntur en ákveðinn á svip
stendur hann þarna. Hetja í
hlutverki, sem virðist vaxið
honum langt yfir höfuð og
sem virðist ætla að yfirbuga
hann.
Það hófst allt saman í febr-
úar 1965 með „Sumar í
Moskvu" þar sem hann skrif-
aði, að Stalin en ekki Hitler
hafi fyrstur reist fjöldafanga-
bú’ðir og útrýmt heilum þjóð-
um. Handtaka og dómur
komu í kjölfariðt Fimm ára
skilorðsbundið fangelsi. Eins
og flugskeyti þaut Miahjlo
upp á himin heimsfrægðar.
R.kissaksóknarinn gefur í
skyn, að gróðavon hafi verið
það, sem fyrir honum vakti:
„Þér bjuggust ekki við því, að
„Sumar í Moskvu“ myndi
vekja jafnmikla athygli og
raun varð á, og þegar þér sá-
uð það, byrjuðuð þér að
skrifa pólitískar greinar,
vegna þess ,að þér tölduð, að
þér myndúð græða peninga
með þeim hætti“.
„Mín persónulega reynsla
af pólitískum greinum", svar-
ar Mihajlov, „er sú, að maður
verður sér fremur úti um
fangelsisvist með þeim en
peninga. Peningar voru mér
engin hvatnig".
Forseti kviðdómsins: „Þér
eruð ákærður fyrir að hafa
sagt, að Júgóslavía væri ein-
ræðisríki". „Já“, svarar Mih-
ajlov og staðfestir, að Júgó-
slavía sé einræðisríki. «
Þýzkaland nazismans var
einræðisríki, andmælir dóm-
arinn og spyr, hvort Mihajlov
setji Júgóslaviu á bekk með
því? Rödd dómarans verður
Mihajlo Mihajlov.
hvassari. Hann heitir Fabulic,
hávaxinn maður með silfur-
grátt hár, sem líkist ströng-
um skólastjóra.
Mihajlov mótmælir. Ein-
ræöisstjórnir eru ekki allar
eins. Hann segir þetta lágt og
það heyrist varla til hans.
Hann reynir að koma með
samlíkingu: „Þýzku hermenn-
irnir klæddust einkennisbún-
ingum og júgóslavneskir her-
menn klæðast einnig einkenn-
isbúningum. Þrátt fyrir það
eru þeir síðarnefndu ekki fas-
istar“. Reiðin sýður í áheyr-
endum. — Nokkrir þeirra
skamma Mihajlov upphátt,
nokkrir blistra. „Nú er nóg
komið", hrópar dómarinn,
leggur af sér gleraugun og
hnyklar svartar augabrýnnar
óþolinmóður, „má ég biðja
um þögn“.
Dómarinn heldur nú fyrir-
lestur um fasisma og þann
árangur á sviði lýðræðis og
frelsis, sem hann telur hafa
náðst í Júgóslavíu. Vegna
sjálfstjórnarinnar nytu verka
menn í Júgóslavíu beins lýð-
ræðis og blöðin hefðu ful'l-
komfð frelsi. „Þjóðfélag vort
er sósíalískt", lýkur hann máli
sínu. „Þér hins vegar eruð á
móti sósíalismanum".
„Ég get ekki talið þjóðfélag
sósíalískt", svarar Mihajlov,
„þar sem aðeins 6—7% íbú-
anna njóta allra réttinda en
hinir engra“.
„Hafa negrarnir í Ameríku
kannski öll réttindi?“ spyr
saksóknarinn. „Negrarnir í
Ameríku hafa þó að minnsta
kosti sín félög“, segir Mihaj-
lov, „til þess að berjast fyrir
stjórnarskrárvernduðum rétt-
indúm sínum".
Enn fer reiðialda um áheyr-
endur.
Dómarinn, Fabulic, ber nú
Mihajlov á brýn skort á ó-
hlutdrægni. Ef maður skrifar
óhlutdrægt, þá verður jafnan
að lýsa málinu frá báðum
hliðum. Mihajlov hafi skýrt
frá því, í þvi sem hann hafi
skrifað, hvernig Vesturlönd
hafi hjálpað Júgóslavíu en
hann þegi yfir því, að vestur-
þýzka sambandslýðveldið
skjóti sér undan því að greiða
skaðabætur til fórnarlamba
stríðsins. Hann les upp fyrir
Mihajlov grein stjórnarskrár-
innar um skoðanafrelsi, sem
ekki megi nota í þeim tilgangi
„að afnema hina sósíalísku,
lýðræðislegu þjóðfélagsskip-
un“. Áheyrendur klappa hrifn
ir til samþykkis. „Siðfræði
okkar er sósialísk siðfræði",
segir Fabulic. Hann segir
þetta mjög hátt og andvarpar
af geðshræringu.
En Mihajlov verður ekki
skotið skelk í bringu. Hann
talar ákveðið, hægt en örugg-
lega í tón hins æfða fyrirles-
ara. „Hvar stendur nokkuð í
því, sem ég hef skrifað, gegn
sósíalismanum? Hvergi. Eg
hef aldrei ráðist á sósíalism-
ann“. Sósíalisminn sé ekki ein
okun kommúnista og stjórnar-
skráin ábyrgist ekki með einu
einasta orði einokun kommún
ista sem einasta flokksins,
„Allt, sem ég hef skrifað, er
í samræmi við lögin“. Hann
sezt en sparkar órólegur með
fótunum í gólfið.
Dómarinn fer að ræða um
bæði útlendingaforlögin, hið
pólska í París og hið rúss-
neska í Frankfurt, sem látið
hafa prenta greinar Mihajlovs.
Þetta væru afturhaldsstofnan-
ir, sem hefðu uppi jafn slæm-
ar skoðanir um Júgóslavíu og
um sín eigin lönd. Rödd dóm-
arans verður hvassari og
hann talar við Mihajlov höst-
um rómi.
>á grípur verjandinn fram
í, lítill maður frá Zagreb, dr.
Glovacki að nafni. Hann er
vel klæddur og með yfirskegg.
Hann brýnir varla rödd sína,
en er fyrirmannslegur og ör-
uggur.
„Ef þér haldið áfram í þess-
um tón, herra dómari, þá —
ég aðvara yður — mun ég
krefjast þess, að þér víkið úr
dómarasæti vegna hlutdrægni.
f orðum yðar kemur fram, að
þér teljið fyrirfram, að Mihaj-
lov sé sekur“. Óánægjukliður
heyrist meðal áheyrenda.
„Þér hafið slæm áhrif á hinn
ákærða, herra dómari". Nú
heyrist reiðinöldur frá áheyr-
endum.
Glovacki beitir hér beitt-
asta vopninu. Skjólstæðingur
hans gerir honum hins vegar
ekki léttara fyrir, hvernig svo
sem á því kann að standa.
Dómarinn vill t.d. fá að vita,
hvers vegna Mihajlov hafi lát-
ið rússneska útflytjendaforlag
inu Possove greinar sínar ó-
keypis í té. Mihajlov svarar
ógreinilega, en Fabulic gefu.r
ekki eftir. Að lokum svarar
Mihajlov, að það hafi verið af
því, að Possove hafi verið í
fjárhagsörðugleikum og vegna
þess að skoðanir þess fyrir-
tækis væru svipaðar sínum.
Possove er hins vegar þekkt
fyrir hinn herskáa andkomm-
únisma sinn.
Verjandinn hlustar í úpp-
gjöf á framburð Mihajlovs.
Þegar einu sinni áður hafði
hann reynt árangurslaust að
finna útgönguleið fyrir hann.
f yfirheyrslunum hafi Mihaj-
lov játað, segir dómarinn, að
rit hans gætu æst borgarana
til uppreisnar. Hvort hann
haldi sér við þetta? „Já“, svar
ar Mihajlov. „Ég bið yður,
Mihajlov, gefið nánari skýr-
ingu“, segir Glovacki skelfd-
ur. „Greinar yðar hafa allar
birzt erlendis. Hvernig ættu
júgóslavneskir þegnar að vita
um skoðanir yðar? Þetta er
órökrétt". Mihajlov tautar eitt
hvað um vini, vestræn blöð
og heldur sér ótrauður við sitt
„já“. í lokavarnarræðu sinni
segir Mihajlov, hljóðri en á-
kveðinni röddu: „Ég er algjör
lega sannfærður um, að allt,
sem ég hef skrifað, er sann-
leikur". Hann mundi halda
sér við það framvegis, nema
áð „einhver geti breytt skoð-
un sinni með rökurn".

Haustsýning
UNDANFARNA daga hef ég ver-
ið að litast um í tveim megin-
•miðstöðvum myndlistar í Evrópu
og séð margt það, sem efst er á
baugi þessa stundina. Það var því
nokkuð skemmtilegt að koma
strax á eftir á Haustsýningu Fé-
lags íslenzkra myndlistamanna,
sem nú stendur yfir í Listamanna
skálanum, og geta þannig gert
samanburð á því og hinu, hvar
við stöndum í þessari listgrein.
Ég skal strax koma að efninu,
og mér er það ánægja að geta
sagt, að ekki er ég eins óánægð-
ur og mætti láta sér detta í hug.
Að vísu er ýmislegt hér hjá okk-
ur, sem betur mætti fara, en
mergurinn málsins er sá, að ég
held, að við hér á íslandi getum
unað okkar hlut sæmilega, þrátt
fyrir allt. Auðvitað held ég því
ekki fram, að íslendingar séu
alheimsséní á þessu sviði, en þeir
eru sjálfum sér samkvæmir og
hefur tekizt að skapa sér sérstæð
an svip, sem ber mikinn keim
af náttúru landsins og lundar-
fari þjóðarinnar. Ekki má heldur
gleyma því, að við erum fámenn
þjóð, sem því miður er afskekkt
í myndlist, þrátt fyrir þá stað-
reynd, að einangrun íslands hef-
ur verið rofin að miklu leyti á
seinustu áratugum. Hér er það
auðvitað húsnæðisvandamálið
fyrir úrvals erlendar sýningar,
sem mestu ræður, vandamál, sem
vonandi rætist úr á næstunni, og
þá ættum við að eiga þess kost
að taka virkari þátt í því vinsæla
ævintýri, sem myndlist virðist
vera orðin í Evrópu. Sannleikur-
inn er sá, að svo mannmargt er
nú yfirleitt á söfnum og sýning-
um erlendis, að varla er hægt að
njótá sumra sýninga vegna mann
þröngvar, hvort heldur er á virk-
um eða helgum degi. Ég fæ ekki
betur séð, en að áhugi fyrir mynd
list fari mjög vaxandi, og fróðir
menn segja mér, að aldrei hafi
annað eins verið selt af mynd-
list í heiminum og nú seinustu
árin. Sama má einnig segja um
skreytingar nýbygginga í Evrópu.
Varla er svo byggt sæmilegt hús,
að ekki séu listamenn látnir
skreyta á einhvern hátt, og mað-
ur þarf ekki nema rangla um
götur Lundúna til að rekast á
myndskreytingar á ólíklegustu
stöðum, t.d. í göngubrautum, er
liggja undir umferðagötum, svo
eitthvað sé nefnt.
Haustsýningin í Listamanna-
skálanum að þessu sinni er fjöl-
breytt. Þrjátíu og fimm lista-
menn eru þar samankomnir með
verk sín af ýmsu tagi: málverk,
svartlist, höggmyndir og vefnað.
Þessi hópur er að vísu nokkuð
sundurleitur, sumir listamann-
anna þekktir og gamalkunnir,
aðrir að stíga sitt fyrsta spor á
listabrautinni og sýna í fyrsta
sinn verk sín opinberlega. Það
má gjarnan óska þeim til ham-
ingju, þar sem verk þeirra hafa
hlotið náð fyrir augum dóm-
nefndar F.Í.M_, sem samanstend-
ur af fimm málurum og þrem
myndhöggvurum. Þar að auki er
einn erlendur gestur að þessu
sinni á Haustsýningunni, Ingalv-
ur af Reyni frá Færeyjum, sem
sýnir fjögur olíumálverk. Þá er
aðeins etfir að sjá verk Norð-
manna á Haustsýningunni, en
undanfarin ár hafa að staðaldri
verið gestir frá öllum öðrum
N orðurlöndum á Haustsýningu
F.Í.M. Þetta fyrirkomulag er til-
raun í þá átt að kynna almenn-
ingi svolítið. hvað er að gerast
meðal frænda vorra á sviði mynd
listar, en getur auðvitað ekki orð
ið að stórfyrirtæki. svo lengi sem
notast verður við hinn lúna skála
sem vel hefur dugað en er nú
að syngja sitt síðasta.
Heildarsvipur þessarar sýning-
ar er ágætur, og það er óhætt
að segja, að þetta sé falleg sýn-
ing. Það má vel vera, að ekki
hafi áður tekizt eins vel að koma
saman sýningu sem þessari, eitt
er víst, að hér hefur verið vand-
að til eins og frekast var kostur,
og er það til sóma sýningarnefnd
F.Í.M. Því verður heldur ekki
neitað, að saknað verður þar
margra ágætra listamanna, sem
hefðu getað, án nokkurs efa, gef-
ið sýningu þessari enn meiri svip
með verkum sínum. En hvað um
það, þá verður því ekki neitað,
að ef til vill er það einmitt vaxt-
arbroddurinn í þessari sýningu,
sem er hvað ánægjulegastur. Þar
á ég auðvitað við verk hinna
ungu listamanna, er lcoma hér
fram í fyrsta sinn og sýna, að
það er dugur og áræði fyrir
hendi hjá þeim, er maður ein-
faldlega vissi ekkert um.
Það er óþarfi að kynna verk
hinna eldri og þekktari lista-
manna, er þarna eiga verk. Þor-
valdur Skúlason, Jóhann Briem,
Jón Engilberts o.fl., eru allt
gamalkunnir listamenn, eins er
með næstu kynslóðina, en það
eru þeir yngstu, sem koma dá-
lítið á óvart Ég hafði í upphafi
þessa greinarkorns ekki ætlað
mér að nefna mörg nöfn, af
þeirri einföldu ástæðu, að ég á
þarna sjálfur tvær myndir, en
ég get ekki á mér setið að benda
á verk eftir Ragnheiði Jónsdótt-
ur, Ólaf Gislason, Gunnar Bjarna
son, Arnar Herbertsson og Sig-
riði Björnsdóttur. Allt eru þetta
efnilegir listamenn, sem hver á
sínu sviði sýna hér í verki, að
það er engin ástæða til að ör-
vænta um framtíðina, ef haldið
er fram á sömu braut. Það er
líka mjög ánægjulegt að sjá, hvað
þetta unga fólk vinnur á breiðu
sviði og virðist fordómalaust.
Þá langar mig til þess að vekja
athygli á þeirri miklu breytingu,
er átt hefur sér stað í list Hjör-
leifs Sigurðssonar og sé ég ekki
betur en að hann hafi náð miklu
af því í verk sín nú, er gerðu
verk hans sérstæð fyrir mörgum
árum. Jóhannes Geir vekur einn
ig athygli mína með safamiklum
litum, sem settir eru á léreftið
með skapmiklum tilþrifum.
Sverrir Haraldsson á þarna ljóm-
andi vel málaða vetrarmynd úr
Sogamýri, og svona mætti raun-
verulega lengi telja, en, eins og
áður segir, ekki meira að slíku.
Hin erlendi gestur Ingalvur af
Reyni sýnir okkur Færeyjar á
sérstæðan hátt. Hann notar fyrir
myndir sínar eingöngu til að
byggja upp verk sitt á léreftinu,
og litir hans eru nokkuð þungir
og herkjulegir á köflum, en mig
grunar, að þar megi um kenna
hinni dönsku skólun, er hann
hefur fengið. Hann stendur sig
ágætlega á þessari sýningu og er
heimalandi sínu til sóma.
Það er dálítið erfitt að gera
sér grein fyrir, hvar þungamiðja
Haustsýningarinnar liggur, en ég
held, að óhætt sé að fullyrða, að
það séu verk þeirra Sigurjóns
Ólafssonar myndhöggvara og
Framhald á bls. 8