Morgunblaðið - 29.09.1966, Side 12

12
MORCUNBLAÐIÐ
Fímmtuda<íur 29 sept. 1966
Erlendur Jónsson:
Rætt og ritað
GIRNIR
;
VEGUR er gamalt tákn í skáld-
skap og daglegu tali t. d. er
algengt, að ævi mannsins sé líkt
við ferð á vegi. Sú líking er
bæði ljós og rökrétt, því ævi
manns byrjar og endar eins og
vegferð.
Sama máli gegnir um flestar
aðrar líkingar skáldskapar og
daglegs máls, að þær eru gaml-
ar. Ófáar munu þær rekja rót
sína aftur í dimma forsögu.
I>ó gamlar séu og úreltar me'ð
hliðsjón af eiginlegri eða upp-
runalegri merking, kunna þær
að vera svo rótgrónar í málinu,
að við bregðum þeim fyrir okk-
ur ósjálfrátt, hugsunarlaust.
Sumum höfundum er hugleik-
ið að styðjast við gamla hefð og
nota því rótgróin tákn og lík-
ingar af frjálsum vilja. Aðrir
höfundar, sem hafa þó ímugust
á hefð, nota einnig gömul tákn
og líkingar af þeirri einföldu
ástæðu, að hjá þeim verður ekki
sneitt, ef tjá skal hvers konar
venjulega hugsun, sem tjáð verð
ur í mæltu og rituðu máli.
Að vísu er alltaf verið að búa
til ný tákn og líkingar. Nýjunga-
gjarnir og frumlegir höfund-
ar, sem ná miklu áhrifavaldi yfir
talsverðum fjölda lesenda, víkka
Ihinn almenna sjóndeildarhring
með nýjum táknum. Sömu höf-
undar kunna einnig að ryðja úr
vegi jafnmörgum gömlum tákn-
um. En sú þróun gerist vissu.ega
mjög hægt. Nýjungar daglegs
lífs verða að festa rætur, áður
en þær teljast hlutgengar í list-
inni.
y Við getum sagt, ef við viljum
tala dálítið skáldlega í hefð-
bundnum stíl, að hlutirnir verði
að öðlast nokkra fjarvídd í tím-
anum, áður en skáldgyðjunni
þóknast að stilla þeim upp á
háborði sínu. En hafi hún einu
sinni stillt þeim upp á háborði
sínu, kunna þeir að þruma þar
nokkúð lengi, jafnvel þó þeir
hverfi úr veruleik daglegs lífs
og steingleymist í eiginlegri
mynd sinni.
Ég nefndi skáldgyðju. Og ég
hyllist til að reiða mig á, að
hugtakið komist til skila eins og
ég læt það frá mér fara — að
enginn skilji orðið bókstaflega,
heldur aðeins óeiginlega.
Liðin eru hundruð, sums stað-
ar þúsundir ára, síðan menn
?hættu að trúa á goð og gyðjur.
Þess konar verur eru löngu horfn
ar úr trúarheimi okkar. En langt
er frá, áð þær séu horfnar úr
ræðu og riti. Við áköllum enn
goð og gyðjur — sem tákn. Þó
þau séu fyrir lifandi löngu hætt
að vera átrúnaðargoð í eiginlegri
merking.
Á sama hátt og fornmenn áttu
sér átrúnaðargoð, þannig á nú-
tíminn einnig sín átrúnaðargoð,
þar sem eru kvikmyndastjörnur,
dægurlagasöngvarar, hnefaleika-
menn og fífldjarfir stjornmála-
menn. Þau eru sem sagt átrún-
aðargoð fjöldans í daglegu lífi.
Samt dettur engum í hug að
nefna neinn þessara goðumlíku
aðila í stáðinn fyrir skáldgyðj-
una, ekki einu sinni sem tákn.
Skáldgyðjan nýtur síns háa ald-
urs, þar sem átrúnáðargoð nú-
tímans gjalda nálægðar sinnar í
tíma og rúmi.
Vegur er gamalt hugtak. Af
þeim sökum, meðal annars, er
hann rótgróinn sem skáldlegt
tákn, en — vel að merkja
sem vegur aðeins, leið almennt;
síður sem tiltekin eða sérstök
gerð vegar. Þannig er algeng-
ast, að sá, sem notar orðið veg-
ur eins og tákn, yrki um ótil-
greindan veg, en hafi ekki í
huga sérstakan veg. Undantekn-
ingar eru þó frá þeirri reglu.
„Vegurinn austur, ó þú lífs míns
saga“, orti Laxness og hefur vafa
laust þótt komast skáldlega að
orðj.
Öðru máli gegnir um áminn-
ing Laxness í ljóðabálknum Al-
þingishátíðin, en þar talar hann
til þjóðskáldanna og segir: „þér
nennið ekki að kvéða um vegi
landsins“. Sú ádrepa hefur áreið
anlega ekki þótt viðlíka skáld-
leg sem fyrrgreinda dæmið.
En áminningar þeirrar væri
enn þörf, því að ekkert skáld
hefur, svo ég viti til, ort
um nýja Keflavíkurveginn, svo
dæmi sé tekið. Enginn hefur held
ur treystst til að binda í rím
og Ijóðstafi hina miklu gatna-
gérðaráætlun Reykjavíkur. Sama
máli gegnir um Borgfirðinga,
sem æskja brúar yfir Hvalfjörð;
enginn þeirra hefur tekið sér
fyrir hendur að setja fram í
kveðskap þá frómu og sann-
gjörnu ósk.
Vantar þó ekki, að nútímaskáld
hafi ort um vegi almennt. Steinn
orti t. d. kvæði, sem heitir Veg-
urinn og tíminn, og annað, sem
heitir Frumvarp til laga um ak-
vegi meðfram reiðvegum (háð-
kvæði). Og Jón Óskar orti
kvæði, sem heitir Nóttin og veg-
urinn. Það þótti svo frumlegt,
þegar það birtist fyrst á prenti,
að það var — ef mig rangminn-
ir ekki, skopstælt í revíu. Og
fleiri skáld hafa um veginn kveð
&_______________________________
Langt er síðan maðurinn tamdi
hestinn til að flytja sjálfan sig
og varning sinn um veginn.
Ekki er því að undra, að hest-
urinn sé einnig rótgróið skáld-
skapartákn. „Stríðsguðinn býst í
för. Folar hans prjóna fyrir vagn
inum“. kveður Hannes Péturs-
son og er þá ekki að kveða um
guði, hesta eða vagna í eigin-
legri merking, en notast við þau
hugtök sem tákn einungis.
í daglegu lífi skiptir tækni
nútímans meira máli en gamlir
hlutir. Farartæki eins og bílar
og flugvélar varða okkur meira
en hestar og hestvagnar. Að sjálf
sögðu koma hin fyrrnefndu tæki
víða fyrir í bókmenntum nútím-
ans. Samt eru þau óvíða not-
uð sem tákn, þó benda megi á
dæmi, sem teljast til undantekn-
inga. Hannes Pétursson orti t. d.
kvæði, sem hann nefndi Flug-
vélar. Helgi Sæm. segir það
vera ástarkvæði. Ekki er ástæða
að véfenga þá skýring. En sé
svo, að kvæðið Flugvélar sé ást-
arkvæði, má segja, að það fjalli
ekki um flugvélar í eiginlegri
merking, heldur sé það orð við-
haft sem tákn.
Þrátt fyrir það held ég, að
engum blöðum sé um það að
fletta — þó að ég hafi alls ekki
gluggað eftir því sérstaklega —
að Hannes Pétursson noti oftar
hefðbundin tákn en heimasmíð-
uð. Flugvélar hans teljast þá til
undantekninga fremur en reglu.
En ég var að tala um veginn.
Og sá var raunar tilgangur þessa
greinarkorns að gera því efni
örlítil skil. Vegur er tákn á fleiri
sviðum en skáldskap. Hann er
einnig félagslegt tákn. Hann er
eins konar leiðarvísir að landi
og þjóð. Ef máttur þjóðar er
nokkurs staðar sýnilegur, þá er
það á vegum hennar.
Rómverjar gerðu mikla vegi.
Frægastur þeirra var Via Appia.
Hitler lagði ofurkapp á vega-
gerð, sem stóð með glæsibrag
í landi hans. Og velferðarþjóð-
félög nútímans leggja metnað
sinn og — fjármagn í vegalagn-
ing, til að sivaxandi fjöldi bif-
reiða komist leiðar sinnar um
lönd og álfur. Þjoðverjar eru
stoltir af sínum autobahnen.
Bretar leggja nýja og nýja mot-
orways. Bandaríkjamenn eru
frægir fyrir sína highways. Og
við íslendingar höfum nýverið
sett saman orðið hraðbraut. Von-
andi á íslenzk hraðbraut eftir að
verða meira en nafnið tómt.
Við, vegfarendur, ökum eftir
veginum, hvort sem hann telst
til hraðbrauta, þjóðbrauta, sýslu
vega eða hreppavega. „Lei'ðir
liggja til allra átta“, eins og
sungið var í Sjötíu og niu af
stöðinni. Frá veginum skoðum
við helftina af því, sem fyrir
augu ber um ævina. Þaðan virð
um við fyrir okkur land, himin
og jafnvel haf.
Hitt er svo komið undir áhuga
og eftirtekt hvers vegfaranda,
hvað hann sér af veginum. Sum-
ir horfa einkum á fjöll, dali og
firði, sem fyrir augu ber. Aðrir
skyggnast eftir sögustöðum og
öðrum merkisstöðum. Enn aðrir
horfa eftir búskaparháttum og
híbýlamenningu landsbúa.
Ótalinn er þá hópurinn, sem
svipast eftir öllu þessu, og hann
mundi kannski vera fjölmenn-
astur. Ef til vill er þetta þrennt
líka samofnara en margur hygg-
ur. Þjóðin hefur átt heima í land
inu í næstum ellefu aldir. Og
hún hefur lifað af landinu. Hún
hefur markað spor sín í svip-
mót þess. Að vísu eru þau spor
bæði færri og smærri en flest-
ar þjóðir aðrar hafa markað í
svipmót sinna búsetulanda. En
spor hefur hún markað, engu
síður.
Merkilegust er auðvitað hin
hlutlæga leifð. Á fæstum sögu-
stöðum á landi okkar ber fyrir
augu neins konar sýnilegar mynj
ar. Þær eru huglægar, mestan
part. Sums staðar er jafnvel alls
ekkert að sjá utan ósnortna nátt
úru. Staðurinn er þá sögustaður
einungis vegna vitundarinnar
um, að atburður hafi þar gerzt.
Saga sumra annarra þjóða er
að nokkru leyti greypt í forna
kastalamúra og varnargirðingar,
gamlar kirkjur, klaustur og
menntasetur. Hér er slíku ekki
að heilsa. Saga okkar er næst-
um hvergi „sýnileg“ á þann
hátt. Hún verður þv íað ímynd-
ast.
Ef íslendingar hefðu horfið úr
landi sínu fyrir heilli öld og
landið haldizt óbyggt síðan, væri
hér næsta fátt, sem gæfi til
kynna, að hér hefði nokkru sinni
verið byggt ból. Sá sem t. d.
flygi yfir landið, mundi líklega
ekki koma auga á neinar mann-
vistarleifar — torfbæir eru fljót
ir að falla. Og gamlar torfbæjar
rústir hverfa undrafljótt inn í
landslagið. Og ekki væri vegum
og brúm fyrir að fara. Kannski
gefur tíu alda vegaleysi betri
hugmynd en nokkúð annað um
langvarandi eymdarástand ís-
lenzku þjóðarinnar.
íslendingar voru enn að pauf-
ast gangandi eða ríðandi yfir
fúafen, brunahraun, eyðisanda
og háskaleg vatnsföll. isjal.lan
sundríðandi stórár. löngu eftlr
að menningarþjóðir Evrópu og
Ameríku höfðu tekið í notkun
þau samgöngutæki, sem enn eru
mest notuð í þeim löndum.
Hérlendis tíðkaðist löngum sú
ein vegalagning að hlaðnar væru
vörður á fjölförnustu óbyggða-
leiðum — og kallað vegir. Árið
1837, þegar Fjölnir var tveggja
ára, var í Bristol á Englandi
lagður hornsteinn að brú einni
mikilli, sem er enn í dag eitt-
hvert glæstasta mannvirki sinn-
ar tegundar í því landi. Frá því
ári leið hálf öld, þar til íslend-
ingar tóku að hugsa svo hátt að
brúa geigvænlegustu vatnsföll í
landinu. Það er ekki að furða,
þó enn leifi eftir af því verk-
efni.
Þær fornmynjar, sem mest ber
á í öðrum löndum, minna marg-
ar á ofstjórn og ófrið. Hér á
landi var að vísu ófriðsamt fyrir
eina tíð. En minjar ófriðarald-
anna eru næsta fáar. Og þar sem
nú saga okkar er huglæg frem-
ur en hlutlæg, teljum við ekki
til sögustaða þá sta'ði eina, þar
sem barizt hefur verið eða úr-
slitaákvarðanir hafa verið tekn-
ar varðandi stjórn landsins. Við
teljum einnig til sögustáða þá
staði, þar sem merkilegar hugs-
anir hafa verið hugsaðar. kvæði
ort, sögur samdar eði skriteðar
og önnur huglæg afrek urr... n.
Stephani G. og Bólu-Hjál.nan
hafa verið reistxr minnisvarðar
í Skagafirði. Þannig hefur xf-
reka þeirra veri'ð minnzt með
sýnilegum táknum. Á hinn bóg-
inn munu engir minnisvarðar
hafa verið reistir vegna Flusu-
mýrarbrennu eða Örlygsstaða-
bardaga, enda ólíktlegt, að upp-
byggilegar hugsanir hafi verið
hugsaðar við þau tækifæri.
í Fljótshlíð hefur varði verið
reistur í minningu Þorsteins Er-
lingssonar. Þegar við ökum fram
hjá þeim varða, fer ekki hjá. að
við minnumst kvæða Þorsteins,
ósjálfrátt.
Hins vegar gefur ekkert að
sjá í Hlfðinni, sem minnir á ná-
granna Þorsteins, Gunnar á Hlíð
arenda, og gerði hann þó garð-
inn frægan ekki síður en Þor-
steinn.
Ef Gunnar hefði skilið eftir
sig rammgervan kastala, eins og
sumir miðaldastríðsmenn í
Evrópu létu eftir sig, fer ekki
hjá, að kastali sá væri fyrirferð-
armeiri en minnismerki Þor-
steins. En kastalinn er eng n.
Minning skáldsins hjaðnar ekki
þeirra hluta vegna.
Ef íslendingar væru gömul ng
ný hernaðarþjóð, mætti hu.” a
sér, að herskóli hefði verið re «t
ur á Örlygsstö'ðum, þv. oar
munu íslendingar hafa náð h
i herstjórnarlist. ef trúa r>a
fornum bókum. En herio°nr .a
er hér löngu úr sögurm og h=r-
skóli hefur aldrei verið haUIinn
á íslandi.
Hins vegar hefur verið re'-t
ný kirkja í Skálholti, af bvi ki t
in trú er hér bæði gömul og n/.
Framhald á r
tekur til starfa í Góðtemplarahúsinu við Vonarstræti m4’','-
daginn 3. október. Balletkennsla í byrjenda- og tramnaius-
flokkum.
Innritun daglega milli kl. 10 — 12 og 6 — 8 í sima 33160,
og í Góðtemplarahúsinu milli kl. 5 —- 7 á manudag.
Tónfræoikennsxa er inniíaxin i baiietKeiuisiunni.
Frá Dansskóla Hermanns Ragnars, Reykjavík
Innritun daglega í síma 33222 frá kl. 9 — 12 f:h. og 1 — 6 e.h.