Morgunblaðið - 30.11.1966, Blaðsíða 21

Miðvikudagur 30, nóv. 1966
MORGUNBLAÐIÐ
21
Guðm. G. Hagctlín
skrifar um
BÓKMENNTIR
„ Göngum aftur gamla slóð“
Jónas Þorbergsson: Bréf til
sonar míns. Skuggsjá. Alþýðu-
prentsmiðjan 1966.
UNDIRTITILiL þessarar bókar
er: Hoft um öxl. Æviminning.
Hún er fyrra bindi ævisögu Jón
Jónas Þorbergsson
asar Þorbergssonar, sem er svo
kunnur með þjóðinni, að ekki
þarf að bæta neinu -við nafn
hans til þess að allir þeir, sem
komnir eru til vits og ára, kann-
ist við manninn. Hann segist
hafa verið áttræður og hálfu
ári betur, þegar hann tók að
skrifa þessa bók, en það var í
júnímánuði í fyrra, en það
kveðst hann hafa gert að þrá-
látri áeggjan barna sinna, og er
bókin formuð sem bréf til son-
ar hans, Jónasar, sem kunnur er
af þáttum sínum í útvarp, — en
anars segir svo í forspjalli:
„Enda þótt ég hafi kosið það
form að stíla bréf þessi til þín,
eru-þau jafnframt ætluð þeirri
ungu kynslóð, sem nú er að taka
við þjóðarstarfinu, ef þau mættu
verða til þess að gera henni hæg
ara fyrir um að átta sig á hví-
lík óskapleg brotalöm hefir orð-
ið í sögu landsins frá síðara
ftríði og við hernám og her-
setu í landinu.“
Aftur og aftur kemur hann
að því í þessari bók, hver um-
skipti hafa orðið á landi hér, síð
an fyrir seinustu aldamót — og
þá einkum síðasta aldarfjórðung
inn. „Það mætti helzt líkjast því
að hrópa yfir marga fjallgarða,
að hverfa um 80 ár aftur í tím-
ann og tala til þeirra, sem nú
eru nýlega á legg komnir og eru
að taka við stjórn og starfi þjóð
arinnar," segir hann á sömu
blaðsíðu og það, sem að ofan
greinir.
Þessi bók segir sögu höfund-
ar frá upphafi vega til ársins
1Q16, er hann kemur til íslands
frá Kanada eftir sex ára dvöl
þar í landi — og svo hefst þá
starfsdagur hans sem áhrifa-
manns með þjóð sinni.
Jónas Þorbergsson er fæddur
firið 1885. Nokkur undanfarin ár
og allmörg þau næstu voru hörð
og ærið erfið íslenzkri alþýðu
— og þá ekki sízt á Norðaustur-
landi. Vetrarríkis og vorharð-
inda gætti þar meira en víðast
annars staðar á landinu, og verzl
unin mun hvergi hafa verið
verri og forráðamenn hennar
harðdrægari þjónar sinn dönsku
húsbænda. Auk almennarar fá-
tæktar var það svo einkum
tvennt, sem setti svip sinn á líf
xnanna í Þingeyjarsýslu á
bernsku- og unglingsárum Jón-
asar Þorbergssonar: mikill fólks
flótti til Vesturheims og í óbeinu
og beinu andófi við hann allt að
því furðuleg félagsleg og bók-
menntaleg vakning.
Jónas gerir grein fyrir ætt
•inni og uppruna, og síðan fjall-
ar hann um fyrstu árin, sem
hann man í föðurgarði. Þar var
ekki auður í búi, en hann naut
ástríkis greindra og góðra for-
eldra og fórnfúsrar og fróðrar
ömmu, auk samvista við bræð-
ur sína, Hallgrím og Jón, sem
báðir urðu þjóðkunnir menn sak
ir fjárræktar sinnar og fræðslu
þeirrar, er þeir veittu bændum
landsins um kynbætur sauðfjár,
enda var faðir þeirra úrvals-
fjármaður. Jónas segir í þessum
kafla: „En lífsmatið fer eftir á-
stæðum. Sérhver gestkoma var
stórviðburður í þá daga og sér-
hyer smáviðburður varð fyrir-
ferðarmikill í fábreytni dag-
anna.“ Og hann bætir við með
skáletri: „Ég segx ykkur sann-
lega, að lífsánægjan finnst ekki
í hinum ytri kjörum heldur í hin
um innri frið, hóglæti og hæfi-
leikanum til þess að una við orð
inn hag, meðan ekki er völ úr-
bóta.“..... Síðar hefur hann
og horft til þessara fáu ára við
móðurkné sem ógleymanlegrar
Edensvistar.
En svo urðu skjót umskipti.
Þegar Jónas var átta ára, lézt
móðir hans í bezta blóma aldurs
síns — og faðir hans hætti bú-
skap. Jónas mátti þá ekki aðeir.s
sjá á bak móður sinni, heldur
líka föður, ömmu og bræðrum.
Og sem ofanálag alls þessa kom
það, að móðurbróðir hans, sem
tók hann í sína umsjá, þótt
ókvæntur væri, veiktist af berkl
um, er drógu harm til dauða á
skömmum tíma. Hann lézt, þeg-
ar Jónas var 13 ára. Þá stóð
drengurinn uppi vegalaus, og
auk þess var hann orðinn smitað
ur af berklum, sem raunar voru
ekki á banvænu stigi, en reynd-
ust svo þrálátir — enda ekkert
að gert til lækningar — að þeit
háðu líkamsþroska hans til lang
frama, svo að hann varð fram
yfir tvítugt að sætta sig við að
vera liðléttingur til allra ann-
arra verka en fjárgæzlu og allt-
af kaupleysingi.
Jónas var mjög viðkvæmur að
eðlisfari og hafði ríka þörf fyrir
ástúð, hann var og skapríkur og
fjörmikill að upplagi, gæddur
miklu hugmyndaflugi og hneigð
ur til dagdrauma um framtíð-
ina. Hann var yngsta barn mjög
ástríkrar og gáfaðrar móður, og
samband þeirra var eins náið og
orðið getur. Móðurmissirinn
varð honum líka slíkt reiðarslag,
að tilfinningalíf hans mun hafa
verið að nokkru mótað af því
alla hans ævi. Svo kom allt hitt,
sem á er stiklað hér að framan. 1
Hinn gáfaði og mikilhæfi ung-
lingur er hálfgildings öryrki
fram yfir tvítugt og sér vonum
sínum og draumum hvorki veg
né stíg, og svo hraktist hann þá
eirðarlaus stað úr stað. Er ævi-
saga Jónasar frá bernsku hans
og unglingsárunum ein hin öm-
urlegasta, sem ég hef lesið fyrr
og síðar, enda er við og við eins
og eitthvað hikkennt og hálf
vandræðalegt við tök þessa þaul
vana og leikna rithöfundar á frá
sögninni, þegar hann er að
greina frá þessum árum, eink-
um þá er hann getur manna og
heimila, sem koma við sögu
hrakninga hans. Auðsjáanlega
vill hann bera hverjum einum
sem bezt söguna, en hjá lesand-
anum vaknar grunur um, að
ekki hafi skilningur á aðstöðu
hans, líðan og getu verið sem
ákjósanlegastur. Þá er hann og
um of stuttorður sums staðar —
og þó að hann láti í það skina,
að það sé af þeim sökum, að
ella yrði saga hans lengri en
svo, að hann gæti vænzt þess,
að honum entist aldur til að
ljúka henni, þá hvarflar að les-
andanum aftur og aftur, að þar
sleppi höfundur því, sem hann
—• vegna eftirmælis samferða-
manna sinna frá þessum árum
— telji betra, „að þegja um en
segja um."
Þar kemur loks á öndverðu
ári 1906, þegar Jónas er orðinn
21 árs gamall, að hann ákveður
að brjótast út fyrir vítahring
vangetu og örvænis og hverfa á
brott úr átthögunum. Hann bið-
ur einn af fyrrverandi húsbænd
um sínum, góðan dreng og hon-
um velviljaðan, að útvega sér
vinnu hjá Jakobi Björnssyni,
kaupmanni á Hjalteyri, og sú
varð raunin, að loforð fékkst fyr
ir vinnunni. Kaflinn um för Jón
asar til Svalbarðseyrar, sam-
fundi hans við Jakob kaupmann
og frú hans — og síðan skyndi-
för Jónasar austur á bernsku-
stöðvarnar mun reynast ærið eft
irminnilegur hverjum þeim les-
anda, sem fær skilið, hvað þá
gerist innra með hinum unga,
lang pínda og tilfinningaríka
gáfumanni.
Þetta vor og sumar verða
straumhvörf í lífi Jónasar. Hann
vinnur fyrir sæmilegu kaupi og
nýtur góðs aðbúnaðar og at-
lætis. Heilsufar hans fer svo að
segja dagbatnandi; hann tekur
að vaxa og þrek hans eykst, og
andleg líðan hans verður stórum
betri en nokkru sinni áður, síð-
an hann missti móður sína og
heimili foreldra hans sundrað-
ist, enda tekur han nú að eygja
möguleika á þeirri skólagöngu,
sem hugur hans hefur lengi stað
ið til.
Hann fer um haustið í gagn-
fræðaskólann á Akureyri, og þar
vinnur hann sér hylli og álit,
enda vex sjálfstraust hans svo,
að hann lætur all mikið til sín
taka í skólanum. Og honum
tekst að afla þess fjár, sem hann
þarf til að stunda þar nám, unz
hann hefur lokið gagnfræða-
prófi. Hann langar til að halda
áfram skólagöngu, fara í mennta
skóla, en honum hrýs hugur við
þeim vandkvæðum, sem á þvi
eru að afla nægilegs fjár. Og svo
sér hann þá ekki annað fram
undan en illa borgað strit. Þá
ákveður hann að feta í fótspor
hinna mörgu Þingeyinga, sem
farið höfðu vestur um haf. Þar
vegnar honum all vel, en ekki
græðist honum þar fé, svo að
neinu nemi, en honum eykst and
legur og líkamlegur þrótcur,
mannþeking og víðsýni, og hann
kynntist þeim kraftaverkum,
sem gerð verða, þar sem sívax-
andi tækni þjónar manninum.
Hönum fellur vel það hispurs-
leysi, sem mótar viðmót og fram
komu Vestmanna, en landið og
veðráttan er honum ekki alls
kostar að skapi, og oft hvarflar
hugurinn til íslands. Seint á ár-
inu 1916 hverfur Jónas hingað
heim — ekki sízt af þeim sökum
að honum virðist liggja í loftinu,
að brátt verði lögleidd her-
skylda og hann orðinn kanadísk
ur borgari. En til þess mátti
hann ekki hugsa að verða flutt-
ur til vígstöðvanna í Evrópu.
Þegar heim kemur, er margt
breytt og auðsjáanlega margar
breytingar í vændum, og honum
virðast horfur á, að hann muni
geta orðið virkur þátttakandi i
nýrri landsmálabaráttu. „En
Framhald á bls. 23
Sniómyndir frá Akureyri
NÚ ER SNJÓR um allt
land, og þung færð. Mynd
irnar hér á síðunni eru
frá höfuðstað Norður-
lands, og sýna þær glöggt
hinn mikla snjó er þar
hylur jörð.
Mestum snjónum kingdi
niður á sunnudag, en þá
gerði norðan blindösku-
stórhríð. Komst rokið upp
í 8-10 vindstig með frosti
og fannkomu, og var veð-
urgrimmdin svo mikil á
tíma að vart var fært
milli húsa. Mikill snjór
hlóðst upp á götum hæjar
ins, og komust bílar ekki
leiðar sinnar.
Fréttaritari Mbl. tók
myndirnar í fyrradag, er
veðxu’ hafði lægt. Var þá
unnið að fullum krafti að
því að moka götur bæjar-
ins, og samgöngur innan
hans aftur að komast í
samt lag.