Morgunblaðið - 31.10.1967, Qupperneq 15

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 31. OKT. 1967
15
Prófesor Jóhann Hannesson:
LUTH
Teikning af Marteim i.utner frá 1520.
Sagan og maðurinn
UNDÁNFARNA fjóra áratugi
hefir gengið eins konar Lúth-
er-vakning yfir kristnina. Ein-
stök verk Lúthers birtast~ á ný
í fjöldaútgáfum, og hafa prent-
smiðjur varla við að sinna
eftirspurn sumra þeirra. Marg-
ir kunnir menn skrifa stuttar
eða langar ævisögur Lúthers
eða bækur um einstaka þætti
í starfi hans. Meðal rómversk-
kaþólskra er Lúther lesinn
meir en nokkru sinni, jafnvel
svo að kunnugir menn ræða
um „dulbúna lúthersku“ með-
al kaþólskra í nútímanum.
Hér verður að sjálfsögðu að
fara mjög fljótt yfir sögu.
Þann 10. nóv. 1483 fæddist
1 Eisleben sveinn, sem skírður
var næsta dag Marteinn, eftir
deginum og dýrlingi hans, en
dagurinn er Marteinsmessa. For
eldrarnir voru þau hjónin Hans
Lúther og Margrét Ziegler.
Fróðir menn segja að nafni'ð
sé dregið af nafninu Lothar.
Zwingli fæddist ári síðar en
Lúther. Um páskaleytið 1497
var Lúther sendur í skóla í
Magdeburg, en sama ár fædd-
ist sá maður, sem kunnur er
undir heitinu Melanchton og
varð nánasti vinur og sam-
verkamaður Lúthers. Ári síðar
var Marteinn sendur í skóla
heilags Georgs í borginni Ei-
senach. Snemma í maí árið
1501 byrjar svo háskólanám
hans í Erfurt, og þann 7. jan-
úar, fórum árum síðar, er Lúth-
er útskrifaður magister í frjáls-
um listum. Þann 20. júní sama
ár tók Lúther að nema lög-
fræði að ósk föður síns. en svo
lendir hann í þrumuveðri þann
2. júlí, og vinnur heilagri Önnu
þa'ð heit að hann skuli gerast
munkur. Þann 17. júlí gengur
hann í klaustur Ágústínusar-
reglunnar, föður sínum til sárra
vonbrigða. Þetta sama ár, 1505,
lætur Júlíus páfi II. rífa hina
fornu Péturskirkju, þrjátíu
mannsaldra gamla, felur Mi-
chaelangelo að gera teikningu
að nýrri, og kveður Bramante,
frægan byggingameistara, til
að byggja þá Péturskirkju, sem
síðan hefir staðið.
Árið 1507 var Lúther prest-
vígður og flutti sína fyrstu
messu þann 2. maí. Næsta ár
er hann sendur í „svarta
klaustrið“ í Wittenberg. Þann
9. marz 1509 tók Lúther for-
próf (B.Th.) í guðfræði, og
var um haustið sendur aftur til
Erfurt. Á þessu ári fæddist
Calvin, þann 10. júlí, en hann
er nafnfrægasti siðbótarleið-
togi Svisslendinga.
Lúther var sendur í emb-
ættiserindum fyrir klaustur-
reglu sína um mi'ðjan nóv.
1510 og kynntist þá Rómaborg
af eigin reynd. Snemma næsta
ár kom hann heim aftur, og
fluttist seint á því ári til Wit-
tenberg. Þó má vera að sá flutn
ingur Jiafi ekki átt sér stað
fyrr en 1512, en það ár er hon-
um veitt heimild til að kenna
guðfræði frá 4. okt., en doktor
í guðfræði varð hann þann 19.
sama mánaðar.
Júlíus n. páfi dó þann 20.
febrúar 1513, og var þá mikið
eftir af Péturskirkjunni ósmíð-
að. Leó tíundi verður páfi
sama ár, og gerir Rómaborg
að „glaumbæ jarðarinnar og
grímuleikastöð ítalíu“. Á þessu
ári og hinum fjórum næstu
kenndi Lúther ritskýringar vfð
Davíðssálma, Rómverjabréfið
og Galata-bréfið. Þá er hann
enn undir sterkum áhrifum frá
þýzku dulspekinni, heimspeki
Occhams og Ágústínusi kirkju-
föður, og urðu sum af þessum
áhrifum varanleg, en önnur
urðu að víkja fyrir áhrifum
frá Ritningunni sjálfri, að sama
skapi meir sem hann fékkst
lengur við guðfræðikennsluna.
II.
Þann 16. marz 1517 var slit-
ið fimmta Lateranþingi, sem
Júlíus II. páfi hafði boðað til.
Það áorkaði engu til sfðbótar
kirkjunnar. Þann 31. okt. sama
ár festi Lúther upp á hallar-
kirkiuhurðina í Wittenberg 95
greinar um yfirbót, aflát, ásamt
andmælum gegn framferði af-
látssalanna, sem hann áleit að
páfa væri ekki kunnugt um.
Lúther bauð mönnum til kapp-
ræðna um þetta efni, en eng-
inn mætti. Samt vöktu þessar
greinar svo sterka hreyfingu,
að með þeim telja menn að
siðbótin hefjist.
„Vér getum séð það í sagna-
ritum, með hvílíkum hneykslis-
framfedðum Leó X vakti upp
og rak svndalausnarsölu, þvert
ofan í eiða sína. og skipti ábat-
anum þar af milli sín og Al-
berts, erkibyskups í Mayence.
Árið 1517 er þjóðverska kirkj-
an í höndum konungborinna
stórklerka; voru þeir vellauð-
ugir, flestir gerspilltir, eða þeg-
ar bezt lét, veraldarmenn . . .“
segir kaþólski sagnfræðingur-
inn W. Barrey í riti sínu „Páfa-
dómurinn", þýð. P.E.Ó. árið
1915, bls. 78. Júlíus páfi II.
hafði líka látið reka aflátssölu,
og munu engir páfar hafa tek-
ið fram þessum tveim í þeirri
grein.
Árið 1518 ritaði Lúther bók
um „Aflát og náð“, 22. febrú-
ar. Kappræður hans í Heidel-
berg fóru fram þann 26. apríl.
Bók með útskýringum um af-
látsgreinarnar komu út í júní,
og um líkt leyti var höfða’ð
mál gegn Lúther í Rómaborg.
Þann 23. ágúst fær Cajetan
kardínáli páfabréf um að hann
skuli kalla Lúther fyrir sig til
yfirheyrslu. Þann sama mánuð
fær Melamhton stöðu sem há-
skólakennari í Wittenberg.
Lúther fer í ferð til Ágsborgar
þann 25. og er yfirheyrður af
Cajetani dagana 12.—14., en
þann 16. s.m. skýtur Lúther
máli sínu til páfa. Þann 28.
nóv. tilkynnir Lúther að hann
vilji að almennt kirkjuþing
fjalli um málið. Þann 8. des.
neitar Friðrik kjörfursti því að
framselja Lúther kirkjulegum
yfirvöldum í Rómaborg. Þetta
var því mjög viðburðarríkt ár,
og óx spennan stöðugt eftir því
sem á leið.
Árið 1519 gerist svo það, a¥5
diplómatiskur sendimaður frá
páfahirðinni, Karl von Miltitz,
er sendur til að semja við
Lúther um nokkurs konar
„þegjandi samkomulag“, og
fóru þeir samningar fram í
Altenburg dagana 4.—6. jan.
Reyndi hann að fá Lúther til
að halda sér frá frekari árás-
um á páfadóminn, ef andstæð-
ingar hans hættu ádeilum. Þá
dó Maximillianus I. keisari
þann 12. janúar, en þann 28.
júní s. á. var kjörinn keisari
Karl V., ungur höfðingi, er var
rammkaþólskur alla tíð. En
andstæðingar Lúthers gátu
ekki þagað, og dagana 4.—14.
júlí fór fram hin fræga kapp-
ræða milli Lúthers og sterk-
asta andstæðings hans, Jóhanns
Eck, próf. í Ingolstadt. Lúther
fannst sjálfum að hann hefði
ekki sta'ðið sig vel, en einmitt
þessi kappræða færði honum
tvo mikilhæfa fylgismenn, er
mjög komu við sögu siðbótar-
innar síðar meir. Þetta ár var
prentað hið fræga skýringar-
rit við Galatabréfið, og alþýð-
legar skýringar Lúthers á boð-
orðunum og Faðirvorinu og
fleiri rit.
Snemma á næsta ári bjóðast
þeir von Hutten og von Sickin-
gen til að veita Lúther vopn-
aða vernd. Þann 8. júní kom
út ein merkasta bók Lúthers,
„Um góð verk“, og sfðan í átta
upplögum það sem eftir var af
því ári. Þann 15. júní er dag-
sett páfabréfið „Exurge, Do-
mine“, með fyrirdæmingu 41
greinar eftir ritum Lúthers,
jafnframt hótun um bannfær-
ingu, ef hann afturkalli ekki
kenningarnar innan 60 daga;
skjal þetta sá Lúther ekki fyrr
en í október, en frétti af því
áður. í ágúst kemur svo út
bók hans: „Til kristins aðals
þýzkrar þjóðar“, og þann 6.
október bætist við bókin „Um
babylónska fangelsun kirkj-
unnar". Þann 12. nóv. voru rit
Lúthers opinberlega brennd í
Köln, og í sama mánuði rit-
aði Lúther gegn bannfæringar-
skjali páfa, og rétt um sama
leyti kemur bók hans, „Um
frelsi kristins rnanns", róleg og
yfirveguð, rétt eins og ekkert
hafi í skorizt, og telst hún af
mörgum gimsteinninn meðal
bókmenntalegra verka Lúthers.
Þann 10. des. brennir Lúther
bannhótunarbréfi páfa og ka-
nóniskum réttarskjölum við
Elsterhliðið í Wittenberg. Heim
ildir segja a'ð árið 1519 hafi
alls verið prentaðar í Þýzka-
landi 111 bækur, þar af 71
eftir Lúther og árið 1520 prent-
aðar 208 bækur, en þar af 133
eftir Lúther, svo að hann fram-
leiðir meir en helming þýzkra
bóka á þessum árum.
Árið 1521 byrjar Leó páfi
tíundi með því að gefa út bann
færingarskjal yfir Lúther, og
ber það heitið „Decet Roman-
um pontificem“, dags. 3. jan.
Aleander, fulltrúi páfa á ríkis-
þinginu í Worms, hvatti Karl
keisara í ræðu til áð fullnægja
dómi páfans yfir Lúther. En
keisari brást öðru vísi við og
kallaði Lúther til Worms og
sendi honum griðabréf með
heiti um ferðafrelsi til og frá
Worms. En til öryggis gaf þó
keisari þann úrskurð þann 10.
marz að brenna skyldi rit Lúth
ers eða eyða á annan hátt.
Lúther hélt af stað til Worms
2. apríl og var þar í tíu daga;
16.—26. apríl, mætti fyrir rík-
isþinginu þann 17. og 18. apríl
og bar síðari daginn fram þá
játningu, sem heimsfræg er orð
in, að samvizka hans væri til
fanga tekin í orði Guðs, og
þess vegna gæti hann ekki tek-
ið aftur kenningar sínar. En
Karl keisari stóð við lofoúð
sitt.
Það skial, sem birtir sam-
stilltan dóm keisara og páfa
yfir Lúther, Wormser Edikt,
er dagsett þann 8. maí, en und-
irskrifað af keisara á trinita-
tis hátíð eftir messu, í sama
mánuði. Lúther er samkvæmt
því bannfærður, réttlaus og
útlægur, og fylgismenn hans
sviptir réttarvernd í ríkinu og
hverjum manni heimilt að
taka eignir þeirra undir sig.
Frá 4. maí bió Lúther dulbúinn
og nálega einangraður á Wart-
borgar kastala, undir heitinu
Georg jungherra. og tók til'að
þýða Nýia Testamentið og rita
postillu sína. Keisari og páfi
gerðu bandalag gegn Frakk-
landi þann 29. maí, én þess
naut ekki lengi við. því að Leó
páfi dó síðar á þessu ári.
í fjarvist Lúthers héldu fylg-
ismenn hans áfram siðbótinni.
Fyrsta evangeliska altarisgang-
an á þessu sögusk"iði kirkiunn
ar fór fram í Wittenberg þann
29. Sept. Þann 1? nóv. hurfu
þrettán munkar frá klaustur-
lifnaði i Ágústiningaklaustrinu
þar. Kirkiulegar óeirðir öfga-
manna með margs konar
skemmdarverkum stóðu dag-
ana 3.—4. desember. Nokkru
siðar kom út trúfræði Melanch
tons, Loci Communes, sem les-
in er víða enn í dag.
Árið 1522 varð einnig við-
burðarríkt. Þýzka Ágústíninga-
reglan var leyst upp þann 6.
jan. Dagana 1.—6. marz kom
Lúther aftur frá Wartborg til
að firra vandræðum, þar sem
við lá að vingltrúarmenn sneru
siðbótinni upp í byltingu. Rétt
eftir heimkomuna tók Lúther
a'ð halda sínar frægu prédikan-
ir. I apríl hóf Zwingli siðbót
sína í Zurich í Sviss.
Árið eftir ritaði Lúther bók
um „veraldleg yfirVöld og
hversu langt menn séu skyld-
ugir til að hlýða þeim“ og
kom hún út í marzmánuði.
Um hvítasunnuleytið gaf hann
út fyrri reglurnar um guðs-
þjónustuformið. Þann 1. júlí
voru brenndir á báli fyrstu
píslavottar lútherskrar siðbót-
ar í Brussel. Og á þessu ári
og hinu næsta komu út fyrstu
hlutar þýðingar Lúthers á
Gamla testamentinu, en þýð-
ingin á Nýja testamentinu kom
út í september 1522.
Hadrían páfi VI. tók við af
Leó X. og var gæddur sterk-
um siðbótarvilja, svo að hann
játaði á þingi í Nurnberg a'ð
Framha.ld á bls. 18