Morgunblaðið - 29.08.1968, Qupperneq 20

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 29. ÁGÚST 1968
Ólafur Björnsson, prófessor:
Er sósíalismi og frjáls skoðanamynd-
un samrýmaniegt?
Hvaða ályktanir ber að gera í því efni að
draga af atburðimum i Tékkóslóvakíu?
Þeir válegu atburðir, sem
gerðust í Tékkóslóvakíu um
miðja síðustu viku, hafa eðli-
lega síðan verið aðalumræðu-
og umhugsunarefni almennings,
a.m.k. í hinum frjálsa heimi.
Viðbrögð almennings, óháð
stjómmiálagfeoðunum, hafa sem
kunnugt er verið mjög á einn
veg, eða þann, að lýsa undrun
sinni og fordæmingu á fram-
ferði þeirra rí'kja, er að inn-
rásinni Tékkóalóvakíu stóðu.
Eru slík viðbrögð og eðlileg,
meðan heitast er í kolunum.
En í kjölfar bióðnáttanna hlýt-
ur að fylgja sú spuming, hvaða
félagslegrar og stjómmálalegrar
orsakir liggi til þessara atburða
og hvaða ályktanir almenns
stjórnmálalegs eðlis beri af þess
um atburðum að draga. Er skýr
imgin eingöngu þröngsýni og
einræðis og ofbeldishneigð stjóm
málaieiðtoga þeirra ríkja, er að
innrásinni stóðu, eða er um
aðrar dýpri orsakir að ræða,
sem eigi sér fyrst og fremst
rætur í efnahags- og stjórnar-
kerfi þeirra sósíalísku ríkja, er
innrásina gerðu?
Deilur um sósáalisma og lýð-
neSL
Eins og þá, sem muna 20—25
ár aftur í tímann, rekur etflaust
minni til, voru á fyrstu árumurn
etftir síðari heimsstyrjöldina háð
ar um það ailharðar deilur í
flestum löndum Vestur-Evrópu,
hvort hið sósíalíska þjóðskipu-
lag væri samrýmanlegt lýðræði
og frjálsri dfeoðanamyndun. Til
etfni þess að deilur þessar hóf-
ust, var bók, er kom út í Erug-
landi árið 1943 eftir hinn kunna
austurríáka hagfræðing Fried-
rich Hayek og bar hún titil-
inn: The Road to Serfdom, sem
á íslenzku hefur verið þýtt:
Leiðin til ánaiuðar. Kenningar
þær, er þar voru settar fram,
voru að vísu engan veginn nýj-
ar, eine og grein er iika gerð
fyrir í bókinni, en voru þar í
fyrsta sinn settar fram á þann
hátt, að þær vöktu atonienna at-
hygli þeirra, er við stjórnmál
Húseigendafélag Reykjavíknr
Skrifstofa á Bergstaðastr 11 a.
Sími 15659. Opið kl. 5—7 alla
virka daga nema laugardaga
Erlingur Bertelsson
héraðsdómslögmaður.
Kirkjutorgi 6,
símar 1-55-45, heima 3-4262.
fengust. En kjami þessarra kenn
inga var sá, að það vaeri engin
tilviljun, að í öllum þeirn ríkj-
um, þar sem teknir hetfðu ver-
ið upp sósíaliskir þjóðfélags-
hættir á grundvelli aiflsberjar
þjóðnýtingar væri einnig full-
komið einræði og öll gagnrýni
á stjómvöld og stetfnu þeirra
srtranglega bönnuð. Hið sósíal-
íska efnahagskierfi byggist á á-
kvörðunum stjómvalda um það,
hversu framfleiðsluöfl þjóðfé-
lagsins skuli nýtt, hvaða þörf-
um skuli fullnægt og hvaða
ekki. Þar sem þessar ákvarð-
anir gætu riðið mjög í bág við
óskiir atonennings, etf hann ætti
sjáifur val, væri það grund-
vaJilarskilyrði þess, að skipu-
lagið væri starfhætft, að atonenn
ingur tryði á óskeikuleik stjóm
valda og framfylgdi skipunum
þeirra slkilyrðislaust. Ef leyfa
ætti frjálsa gagnrýni, myndi
það leiða til vantrúar á til-
gangi þeirra áætlana, sem væru
grundvöltoir hagfeerfilsins og þvi
gera þá hættu yfirvofandi ,að
þær yrðu éfeki framkvæman-
legar.
í þimgfeosni ngu m þeim er fóru
fram í Englandi sumarið 1945,
notaði Churchill mjög rök
Hayeks til þess að vara við
þjóðnýtingarsteifnu Verkamanna
flokksins. Eins og kunnugt er,
tókst honum ekki að rétta hlut
sinn að þvi sinmi, enda tvíeggj-
að að boða í kosningabaráttu
nýstárlegar kenningar, sem fara
í bága við þær hugmyndir, er
þorri kjósenda vatfalaust hefir
fram að þeim tíma haft um þessi
efni. En auðvitað sfeera kosning
ar ekki úr því á einn né neinn
veg ,hvort slikar kennnigar eru
réttar eða ekki.
f öðrum löndum Vestur-Ev-
rópu vöktu kenningar þessar
einnig miklar deilur, og barst
ómurinn af þeim einnig hing-
að til lands, því að sumarið
1945 gáfu ungir Sjáltfstæðis-
menn út útdrátt úr Leiðinni til
ánauðar í þýðingu minni. Átti
ég næstu mánuði, eða alflt fram
undir bæjarstjómarkosningarn-
ar í janúar 1946 í ritdeilum við
Þjóðviljann út af þessu, og haía
sennilega báðir talið sig ganga
með sigur atf hótoni í þeirri við-
ureign!
Dreifing valðs í sósíalista-
ríkjunum og bók Svetlönu Stal-
in.
Mikið vatn hetfur vissulega
runnið til sjávar á þeim aldar-
fjórðungi ,sem liðinn er siðan
áðuimetfnd bók Hayeks kom út
og ýmiss ný sjónarmið komið
fram í þessu etfni. Elfekert hefir
þó, svo mér sé kunnugt, kom-
ið fram síðan, sem haggar gildi
þessarar kenningar, etf byggt er
á þeim forsendum um fram-
kvæmd sósíalismans, sem Hayk
gerði, þ.e.a.s. að allar áfcvarðan-
ir í efnalhagsmálum, er þýðingu
hafa, séu teknar af einu alls-
herjarráði eða nefnd, og frjáls
marfeaður algerlega afnuminn.
Spurningin eir hinisvegar sú,
hvort hægt sé á grundvelli þjóð
nýtingar að framkvæma þá dreif
ingu valdanna, sem er grund-
vallarsfeilyrði þess að lýðræðis-
leg mannréttindi veirði meira en
natfnið tórnt.
Eftir valdatöku Krúsjeffs í
Sovétríkjunum voru nofefeur spor
stigin í þá átt þar í landi að
dreitfa hagvaldinu meira en ver
ið hafði og hið sama átti sér
stað í Póllandi undir forystu
Gomulka. Þótt efcki væri jafn-
framt slakað á einræði og rit-
Sfcoðun, gerðu margir sér von-
ir um það, að í kjötflar nokk-
urrar stefnubreytirngar í efna-
hagsmálum myndi fylgja meira
frjálrsæði en áður, einnig á
öðrum sviðum.
Mjög athyglisverð sjónarmið
í s&mbandi við þessa deilu
feomu fram í bók Svetlönu Stal-
in, sem svo mikið var rædd
fyrir 1—2 ár.um. En kjarni boð-
Skapar hennar var sá, að hið
óhugnanlega einræði og ótfreilsi
á Staflintfcnunum, hatfi ekki ver
ið fútonennska föður hennar að
kenna fyrst og fremst, heldur
sé það „kerfið", þ. e. íram-
fevæmd sósíalismans, sem þar
beri söfcina, því að „kerfið“
fcrefjist þess, að hinu harðsivír-
aðasta einræði sé beitt. Húe var
ar við bjartsýni um það, að
frjálslegri stjómarhátta sé að
vænta í kommúnistarífcjunum í
náinni farmtíð. Á grundvelli
reynslu sinnar hefir þessi merka
Bovétfeona þannig komizt að
sömu niðurstöðu og Hayek um
sambandið milli sósíalisma og
einræðis.
Leiðtogar kommúnistarikj-
anna opinbera sína skoðun á
málinu.
Atburðirnir í Tékfeóslóvakiu
síðustu daga hljóta óhjákvæmi-
lega að leiða til þess að deilan
um það, hvort sósíaliákir þjóð-
félagshættir samrýmist hinum
lýðræðislegu mannréttindum, og
þá fyrst og fremst frelsi til
þess að tjá skoðanir sínar, hlýt
BRflUÐ OG SNITTUR LAUGALÆK 6
Snittur Smurt brauð SÍMI 34060 Brauðtertur Heitar pylsur
Opið frá kl. 9 - 23,30. — Næg bílastæði Sendum heim
Ólafur Björnsson.
ur að koma fram í sviðsljósið
á ný. Það nýja — og vafalaust
að mjög margra dómi óvænta
— sem þessir atburðir hafa
leitt í ljós, er það, að nú þarf
efcki lengur að fara í grafgötur
með það ,hver sé afstaða leið-
toga kommúnistaríkjanna 5, er
að innrásinni í Tékkóslóvakíu
stóðu, til deilumálsinis. Þá af-
stöðu eir óþarfi að kynna eða
skýra fyrir nokkrum, sem fylgzt
hetfir með blöðum og útvarpi
síðustu daga. Það má telja kafld
hæðni örlaganna að þessir kom
únistaleiðtogar skuli á svo tví-
mælalausan hlátt hafa gerzt á-
bekingar á þeim víxli, sem þeir
Hayek og Ohurchill gáfu út
fyrir um það bil aldarfjórðungi
síðan. Það er annars ekki til-
gan.gur þessarrar greinar að,
koma fram með ný sjónarmið
í því deilumáli, sem hún fjallar
uim, heldur hitt að vekja at-
hygli á því, að atburðirnir í
Tékfeóslóivafeíu hljóta óhjákvæ
lega að vekja að nýju þá spurn
ingu, sem er fyrirsagn þessarar
greinar: Er sósíalismi og frjáls
Sfeoðanamyndun samrýmanleg?
Snertir þetta dægurmál okk-
ur íslendinga? Höft og flokks-
ræði.
Margir munu telja, að enda
þótt deilan um það, hvort sós-
íaliskir þjóðfélagshættir og lýð
ræðisleg mannréttindi samrým-
ist kunni að vera mikilvæg
frá sjónarmiði þjóðfélagsfræð-
iniga, þá snierti hún lítið þau
vandamál ,sem fslendingar eiga
við að etja í dag og I nánustu
framtíð, því að allSherjar þjóð-
nýting og hugsanlegar afleið-
inigar hennar sé ekki dægux-
mál hér á landi. Þó að hið síð-
asta sé rétt, þá er þessi skoð-
un að mínu áliti hættulge og
rönig. Þjóðnýting og opinber í-
hlutun uim efnahagsmál þurfa
elkfei að vera svo alger sem i
sósíalistarfkjunum til þess að
ógna frelsi og manfnréttindum.
Nærtælct dæmi um það, ef bet-
ur er að gáð, er hatftabúskap-
urinn, sem undanfarna áratugi
og enn í dag hefir verið svo
otfarelga á baugi í stjórnmóla-
umræðum hér á landi.
Það hefuir verið mjög í tízku
síðustu árin að deila á þá menn
sem gegna mikilvægum pódi-
tízkum trúnaðarstöðum, telja þá
gamlaða, þreytta og staðnaða
hugsjónalega. Skal það etfni ekiki
tefeið til meðferðar hér, enda
verð ég að teljast þar á bekk
hinna ákærðu, en ekki í dóm-
arasæti. En aðeins eitt vil ég
segja okkur til varnar, af því
að það snertir mjög það má,l
sem hér hefir verið rætt. Það
er vafalaust rétt, að vali manna
í opinberar trúnaðarstöður sé
ábótavant, þannig að engan veg
inn er tryggt, að þar sitji á-
vallt hæfustu mennirnir, ef nokk
um tímann er þá hægt að finna
fyrirfeomulag er sMJct geti
tryggt að fullu.
Hitt er að mínum dóimi álita-
máL, hvort stjórnmálaleiðtogar
í dag séu eldri, þryettari og
staðnaðri hugsjónalega en þeir
voru t.d. fyTÍr 10—15 árum,
þegar gagnrýni af þessu tagi
var að mestu óþefekt, þó að
verfe stjórnimálamarma sættu
auðvitað þá sem endranær
gagnrýni.
En það er annað, sem hefir
breytzt á þeissum tíma ag í þvl
ligguir e.t.v. að einhverju leyti
sfeýringin á þessu tízkufyrir-
brigði. Ég eir elkki viss um að
þjóðin hafi á hiniu lan.gvarandi
tímah. hatftabúskapar fyxir 1960
verið ánægðari með stjómmála-
menn sína en hún er niú. En
vald þeirra var þá, einmitt í
iskjóli haftabúskaparins, mikfliu
meira en það er nú, þannig að
færri þorðu þá að standa upp
í hiári þeirra. Það veitti ekki
lítið aðhald um það að sýna
flokki síuum og forystu hans
hollustu rnieð fjárfraimJiögum og
vinnu og öðru, að þá gat hinn
óbreytti borgari varla ferugið
nokkurri ósk sinni framgengt
nema með afbeina þeirra fuLl-
trúa flofcksims í hinurn mörgu
netfndum og ráðum, sem sækja
þurfti um leyfi til nær hvers
sem var. Nú eru menn þessu að
mestu óháðir. Það er að mírau
áliti alvag sérstök hætta á ferð
um, vegna þess hve neikvæð
sú gagnrýni og óniáægja er,
sem svo nú er svo mjög í tízfcu,
þar sem alflir eru svo marg-
orðir um það, hverju þeir séu
á móti, enfáir segja neitt um
hitt, hvað þeir vilji og séu með,
að árangur gagnrýninnar verði
alveg ötfugur við það, sem er
vilji þeirra, er að henni standia,
nefnilega stóraukið fLofcksræði
og vald pólitísfcra leiðtoga i
dkjóil endurreists haftabúsfeap-
ar.
Deilan um það, að hve miklu
leyti opiniber stjórn efnahags-
mála samrýmist frelsi einstaM
ingsins til tjáningar skoðanna
sinna og annars í því nýjaljósi,
sem atburðimiir í Tékfcóslóva-
'kíu varpa yfir hana, sniertir
því einmitt mjög þau dægur-
vandamál, sem við íslendingar
eigum við að etja, og þau úr-
ræði, sem til greina koma þeim
til Lausnar.
Vöruskiptajöfnuðurinn
óhagstæður í júlí
Vöruskipatjötfnuðurinn var ðhag
stæður um 257.700 millj. króna
júlí s.l. Þar var innflutningur
vegna Búrfellsvirkjunar og Á1
verksmiðjunnar 82.058 milljónir
króna. Vöruskiptajöfnuðurinn er
því óhagstæður um 1.930,525
milljónir króna fyrstu sjö mán-
uði þessa árs. Af því voru flutt
inn skip og flugvélar auk inn-
flutnings vegna Búrfells og Ál-
verksmiðjunnar fyrir 706,693
milljónir króna.
Út voru fluttar í júlí vörur
ffrir 404.489 millj. kr. en inm
fyrir 762.189 mlilij. króna. Fyrstu
sjö mánuðina var útflutmingur-
inn 2.508.750 miiflj. króna en inn-
flutningur 4.439.275 millj. króna
fyrstu sjö mánuði ársins 1967
óhagstæður um 1.764.636 millj.
króna, þar af 1 júlí um 258.928
millj. króna. Tölur inn- og út-
flutnings 1967 eru reiknaðar á
því gengi, er gilti fram að geng
isbreytingu, en tölur ársins í ár
á núverandi gengL