Morgunblaðið - 27.10.1968, Blaðsíða 1

Sunnudagur 2 7. okt
Blað II
Allt líf tékkóslóvakísku þjóð
arinnar undan farna hálfa öld,
og raunar lengur, hefur mið-
að að því að gera drauminn
um sjálfstæði að veruleika, fall
egri og áþreifanlegri stað-
reynd. Það er því með harm
í brjósti sem þessi rótgróna
menningarþjóð horfir upp á at
burði síðustu vikna. Enn
hverfa grös og blóm undir
járnhæla og skriðdrekabelti
herraþjóðar. Bræðra, sem komu
til að frelsa hana öðru sinni úr
klóm arnarins, en mættu að-
eins gustkaldri fyrirlitningu.
Bræður munu berjast . . . slavi
gegn slava. . . f stað sannleika
formyrkvun, I stað frelsis ógn-
arstjórn. Pravda vitezi (sann-
leikurinn mun sigra) voru eink
unnarorð lýðveldisins, sem
Thomas Mazaryk var höfund-
ur að, komin frá Jóhanni Huss.
Enn hljóma þessi orð í vit-
und Tékkóslóvaka.
„Þetta vor eignuðumst við
mikla möguleika. . . Vorið er
nú rétt á enda og kemur aldrei
aftur. f vetur munum við vita
a]lt.“
Þessar línur eru teknar úr
„2000 orðum“ tékkóslóvakískra
skálda, rithöfunda, vísinda-
manna og annarra unnenda
frelsis og lýðræðis. Þau eru
skrifuð af bjartsýni fyrir fjór-
um mánuðum. Nú er tunga
þeirra þögnuð í bili, hönd
þeirra hlekkjuð. Ekkert orð,
allra sízt pravda.
Og vetur genginn í garð.
í fyrstu gerðu Tékkóslóvak-
ar sér vonir um að Dubcek og
félagar hans gætu leyst þjóð-
ina úr þeim fjötrum, sem aftur-
haldsstjórn Novotnys og fyr-
irrennara hans hafði fært hana
í að rússneskri fyrirmynd. En
hvað hefur gerzt? Allir vita að
tékkóslóvakíska stjórnin hefur
orðið að gera nauðungarsamn-
inga við Sovétríkin. f þeim er
staðfest að innrásarsveitir Sov
étríkjanna skuli vera áfram á
tékkóslóvakískri grund, þó að
meirihluti hersins fari að sögn
smám saman úr landi. Með þess-
um samningum hefur tékkósló
vakíska stjórnin auðvitað beð-
ið lægri hlut fyrir þeirri rússn
esku, enda ekki við öðru að bú
ast meðan Vesturveldin treysta
sér ekki til að hreyfa hönd né
fót.
Segja má að atburðarásin í
Tékkóslóvakíu undan farna
mánuði hafi verið í tveimur
þáttum — sá fyrri einkenndist
af von fólksins, hinn síðari, sem
nú er nýlokið, af vonbrigðum
þess. Þriðji þátturinn er að
hefjast, enginn veit hvað hann
ber í skauti sér. En undir
niðri ólgar og sýður.
Tékkóslóvakar vonuðu í
lengstu lög að Rússar mundu
sjá að sér. Þeir gældu jafnvel
við þá tálvon, að mikil átök
yrðu meðal forystumanna Sovét
ríkjanna. Nú hefur Kekkonen
sagt að Kosygin hafi fullvissað
sig um að enginn ágreiningur
hafi verið með leiðtogum Sovét-
ríkjanna um innrásina í Tékkó-
slóvakíu. Það fylgir sögunni,
þótt lágt fari, að hann hafi
ennfremur lagt áherzlu á að
Rússar hefðu fengið sig full-
sadda, þeir væru nú, frekar en
oft áður, til viðtals um frið-
samlega sambúð. Margir verða
vafalaust til að hlaupa eftir
þessari fullyrðingu En hvað
skyldi Hitler hafa sagt eftir
sín Anschluss? Nú hljómar
þetta orð eins og rússneska í
mínum eyrum, þó ekki rússn-
eska Pasternaks.
Fyrsti þátturinn í harmleik
Tékkóslóvakíu nú, einkenndist
af opinskáum umræðum, sann-
leika og ákafri tilraun vald-
hafa, til að láta þjóð sína fylgj
ast með öllu, sem fram fór, ekk
ert laumuspil. Þetta var arfur-
inn frá í vor og Dubcek hélt
fast við hann, þrátt fyrir mik-
inn þrýsting austan frá. Hann
var enn óbugaður, brosti á
myndum, — andlit hans ekki
stirðnað og dautt eins og síðar
hefur orðið. Handtakan og mis-
þyrmingarnar virðast ekki hafa
haft nein áhrif á hann móts
við þá hugarkvöl sem lygin,
launráðin og laumuspilið hafa
nú rist í svip hans. Hann veit
að Rússum er efst í huga að
drepa þá mynd, sem þjóðin
varðveitir af honum í hjarta
sínu, og þá ekki sízt með því
að láta hann, nauðugan viljug-
an, bera ábyrgð á þvingunar-
samningum. Smám saman verð-
ur hann meðsekur, borin von
— og þá verður þeim í lófa lag-
ið að losna við hann. En ef
hann hefði farið úr embætti,
hefði eina glætan horfið með
honum, auk þess sem þá hefðu
leiðtogar Sovétríkjanna fengið
æðstu ósk sína ucnfyllta fyrir-
hafnarlaust. Svo ill eru örlög
þessa manns, svo miskunnar-
lausar þær kröfur sem til hans
eru gerðar.
Svo lengi héldu Tékkóslóv-
akar í vonina, að brezkur
blaðamaður, David Holden seg-
ir nýlega að hann hafi, þegar
hann kom til Tékkóslóvakíu í
september s.l. orðið áþreifan-
iega var við mikla bjartsýni,
byggða á einingu þjóðarinnar:
„Grátt gaman mætti mér strax“,
segir hann.
„Hefurðu heyrt fréttirnar?“
„Nei, hvað?“
„Rússarnir eru að fara“.
„Er það satt?“
„Já — einn á hverjum degi
næstu 200 ár.“
En gamanið h efur kárnað.
Dæmi: Maður, nýkominn hing-
að frá Tékkóslóvakíu, segir að
„Dalibor“ eftir Smetana
hafi verið leikið við opnun óp-
erunnar í Prag fyrir skömmu.
Rússar kærðu. Hvað mundu ís-
lendingar segja, ef þeim væri
bannað að leika og syngja
„Öxar við ána“?
Annað dæmi: Maður, einnig
nýkominn hingað frá Tékkó-
slóvakíu, segir að margir hafi
borið í barmi sér tékknesku
fánalitina með sorgarrönd, þ.á.m
ung stúdína. Hún átti leið í há-
skólann með ritgerð sína. Rúss
neskur hermaður stöðvaði hana
og ætlaði að hrifsa af henni
merkið. Hún streittist á móti.
Þá tók hann upp skammbyssu
og skaut hana.
í öðrum þætti harmleiksins
var tékkóslóvakísku þjóðinni
ekki sagður nema hálfur sann-
leiki, og varla það. Gagnrýnis-
raddir þögnuðu hægt og sig-
andi eftir innrásina: blöð, út-
varp og sjónvarp b reyttust,
samt hefur verið haldið ótrú-
lega vel í horfinu. Ég hef t.d.
séð nýleg blöð af Rude Pravo,
þar sem ræður Svoboda og
Dubceks sitja í fyrirrúmi, sagt
frá umræðum á þingi, jafnvel
minnzt á Appolo geimferðina á
forsíðu, en ekkert talað um
þær fáu hræður, sem flytja mál
Rússa og leppríkja þeirra í
Tékkóslóvakíu. Sýnir þetta vel
áð enn eiga blöðin langt í
land með að komast á það stig,
sem þau voru á, áður en Dub-
cek komst til valda. f tíð Nov-
otnys hefði verið sagt frá App-
oló i þremur línum inni í blaði.
Auðvitað er mikið vitnað í
Pravda og Isvestía, það þykir
Rússum gott, en Tékkó-
slóvakar hlæja að öllu því,
sem þessi blöð segja um ástand-
ið í landi þeirra. Þeir vita bet-
ur. Þeir vita að það er allt
lygi. Það verkar á almenning
eins og öfugmælavísur. Þann-
ig komast blöðin með ýmsu
móti framhjá ritskoðun herra-
þjóðarinnar.
En tíminn líður.
Tékkar og Slóvakar vita að
þeim er ekki sagður nema hálf-
ur sannleikur, þó að forystu-
menn þeirra hafi reynt eftir
megni að segja eins mikið og
unnt er og láta þjóðina fylgj-
ast með því sem fram fer. Ein
helzta krafa rússnesku leiðtog-
anna hefur verið að farið sé
með ýmis ákvæði nauðungar-
samninganna sem launungamál
sem tékkóslóvakísku þjóðinni
komi ekkert við. Þetta hefur
sáð í þjóðina tortryggni, jafn-
vel í garð leiðtoga hennar,
enda tilætlunin. Tilgangur
þeirra og höfuðmarkmið er að
gera Dubcek og forystumenn
þjóðarinnar tortryggilega. Þrátt
fyrir þessar lævíslegu fyrir-
ætlanir njóta frjálsræðisöflin
í Tékkóslóvakíu stuðnings allra
þeirra innlendu aðila, sem mest
völd hafa, bæði í miðstjórn og
framkvæmdaráði flokksins, á
þingi o.s.frv. Enginn hefur enn
yfirgefið Dubcek.
En illgresinu er sáð, og sáð-
mennirnir kunna sitt fag. Rúss
ar hyggjast brjóia frjálsræðis-
öflin á bak aftur með því að
breyta þeirri mynd, sem þjóð-
in hefur gert í huga sér af
leiðtogum sínum. Sovétleiðtog-
arnir vonast þá til þess, að
smám saman hætti þjóðin að
treysta þeim. Og til að flýta
þessari þróun láta þeir þá
grafa sína eigin gröf.
Nú biða tveir af helztu lepp-
um Sovétríkjanna eins og
hungraðir úlfar eftir því að
stöðurnar losni. Á leynifundi,
sem þeir og fylgismenn þeirra
héldu nýlega i Prag, gerðist
sá hjákátlegi atburður að þess
ir tveir, Alois Indra og
Kolder tóku að karpa um það,
hvor þeirra skyldi verða for-
sætisráðherra og hvor aðalrit-
ari flokksins, þegar Dubcek
og menn hans féllu.
Indra, sem er gallharður
Rússadindill, maður vel greind-
ur að sögn, allt að því slæg-
vitur, var eftir innrásina sagð-
ur veikur í Moskvu. Nú fyrir
skemmstu hefur birzt í fréttum
í tékkneskum blöðum að Indra
sé kominn til Prag, og sitji í
aðalstöðvum miðstjórnar tékk-
neska kommúnistaflokksins,
enda á hann sæti í henni.
Fyrsta verk rússneska sendi-
herrans, eftir að Indra kom til
Prag var að heimsækja hann
í skrifstofu hans. Það vakti að
sjálfsögðu mikla athygli, enda
klár staðfesting á stöðu manns
ins um þessar mundir. Kolder
aftur á móti hefur verið send-
ur til Sofiu, þar sem hann
ræðir efnahagsmál við búlg-
örsku stjórnina. Ekki er gert
ráð fyrir að hann verið þar til
langframa, kannski kemur líka
að því að hann þurfi að rífast
við Indra um embættin.
Þessir tveir menn hafa alla
tíð verið í nánu sambandi við
Sovétstjórnina og hernámsliðið
og vinna að því leynt og ljóst
að grafa undan þeirri löglegu
stjórn, sem fer með völd í
Tékkóslóvakíu og gera henni
eins erfitt fyrir og unnt
er. Þeir vita að margt
breytist á skömmum tíma, fólk
er fljótt að gleyma. Þeir binda
vonir sínar við ósigra Dub-
ceks, og þeir hafa sannarlega
sterk spil á hendi: rússneskan
innrásarher, storkanir, hótanir
og öryggislögreglu eftir göml-
um fyrirmyndum. Og þessir
menn eru ekki einir, eins og
margir virðast halda. Kvisling
ar eru nokkrir í Tékkóslóvakíu
þótt enn hafi lítið borið á þeim.
Vasil Bilak hefur ekki haft
við að afneita sambandi sínu
við Rússa, en Tékkar vita bet-
ur. Og gamlir stuðningsmenn
Novotnys, eins og Anton
Kapek og Karel Mestek „hafa
skipulas hóp sem stendur utan
við núverandi flokksforystu",
segir Anatole Skub í Herald
Tribune. Og í álvkiun slóvak-
ískra kommúnista sem birt var
í fyrradag er mótmælt funda-
höldum nokkurra íhaldssamra
klofningsmanna, eins og kom-
izt er að orði, og bent á að
þeir reyni „með vafasömum
ráðum að kasta rýrð á frjáls-
ræðisstefnu flokkins" — og
berjist fyrir brottrekstri Dub-
ceks. Kapek og Mestek eru
nefndir með nafni, auk Jozefs
Jodas.
Þessir menn vita að tékkó-
slóvakíska þjóðin hefur frá
fyrstu tíð leitazt við að tryggja
sjálfstæði sitt öðru fremur.
Þeir bíða átekta, bíða þess að
fólkið hugsi sem svo: Á tímum
Novotnys höfðum við lítið að
borða, litla peninga hvorki mál-
Framhald á bls. 2
- eftir Matthias Johannessen