Morgunblaðið - 27.10.1968, Blaðsíða 6

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. OKTÓBER 1968
50 ár frá stofnun Tékkóslóvakíu
Framhald af bls. 5
Bem verið hafði í kalda kolum
eftir stríðið var á góðum bata-
vegi, þegar kreppan skall á
eftir 1930. Ýmiss konar iðnaður
átti sér þar gamlan og traustan
grundvöll, sem gott var að byggja
á og verkmenning í Baeheimi og
Moraviu stóð á háu stigi. Með
íkreppunni versnaði efnahags-
ástandið mjög og kom kreppan
að mörgu leyti harðast niður á
iðnaðarhéruðunum í Bæheimi.
OÞví verra sem ástandið var,
þeim mun meira efldust áhrif
Hitlers meðal þýzku íbú-
anna þar. Verkamannaflokkur
þeirra, sem stofnaður , var 1914.
varð ein af mörgum greinum á
meiði nazismans og Súdeta-Þjóð
verjarnir tóku frá upphafi þá
stefnu að vinna að innlimun
stórra hluta Tékkóslóvakiu í
þýzka ríkið.
í október 1932 sameinuðust
Súdeta-Þjóðverjarnir í svokall-
aðri „Átthagafylkingu" undir
stjórn Konrads nokkurs Hein-
leins, sem var þá óþekktur banka
starfsmaður og leikfimiskennari.
Þessi fylking gerðist mjög at-
kvæðamikil og kröfuhörð — og
Henlein krafðist þess í sífellu, að
Tékkóslóvakía tæki upp vinveitt
ari stefrvu gagnvart Þýzkalandi.
Eftir kosningarnar 1935, þar
sem fylking Henleins hlaut fylgi
% hluta allra þýzkra íbúa Tékkó
slóvakíu, reyndi stjórnin í Prag
að koma til móts við kröfur
Þjóðverjanna, sem segja mátti
að væru ekki allar rakalausar —
jafnframt því þó að treysta varn
ir landsins og landamærin við
Þýzkaland. Henlein hafði hins-
vegar nána samvinnu við Hitler
um afstöðuna í sérhverju máli
og hafnaði, að hans boði, sér-
hverri tilslökun af hálfu stjórn-
arinnar í Prag og bar fram enn
ósvífnari kröfur, sem var óhugs-
andi að hún gæti gengið að.
Fljótlega upp úr þessu reiddu
Vesturveldin •Tékkóslóvakíu það
högg, sem heimurinn gleymir
víst seint, hvað þá Tékkóslóvak-
ar sjálfir — er þeir Hitler, Cham
berlein, Daladier og Mussolini
settust á rökstóla í Múnchen án
samráðs við stjórn Tékkósló-
vakíu og sömdu um það sín á
milli, að hún skyldi láta af hendi
við Þjóðverja þau landsvæði í
Bæheimi og Moraviu, þar sem
meira en 50% íbúa höfðu verið
þýzkumælandi samkvæmt aust-
urríska manntalinu frá 1910. Um
leið fóru Pólverjar og Ungverj-
ar á stúfana og kröfðust leiðrétt-
inga á landamærunum þeim í
hag og Hitler og Mussolini
ákváðu upp á sitt eindæmi að
verða við þeim kröfum. Þannig
var Tékkóslóvakía í einu vet-
vangi svipt þriðjungi þjóðarinn-
ar. Þjóðverjar fengu í sinn hlut
um 3.5 milljónir manna, Ung-
verjar nærri milljón og Pólverj-
ar töluvert á þriðja hundrað þús
unda. Á þeim landssvæðum, sem
þessi ríki fengu í sinn hlut,
bjuggu rúmlega 1200.000 Tékkar
og Slóvakap, sem fylgdu með í
kaupunum, gersamlega réttinda7
lausir.
5. apríl komu þeir Konstantin
von Neurath og Karl Hermann
Frank til Prag til þess að taka
við stjórnartaumunum.
Ekki leið'á löngu áður en út-
búin hafði verið áætlun um það
hvernig útrýma skyldi mennta-
mönnum Tékkóslóvakíu og öðr-
um, sem veittu nazistum við-
nám — og var þegar hafizt
handa. Ýmist voru menn hand-
teknir, teknir af lífi eða sendir
til nauðungarvinnu í Þýzka-
landi. Her Tékkósíóvakíu var | þeim til hjálpar
leystur upp og þegar stúdentar I reyndin þar sem
Thomasar forseta og nú mynd-
uðu þessir menn útlagastjórn
í London.
í júlí viðurkenndu bæði Bret
ar og Rússar þá sem löglega
stjórn Tékkóslóvakíu og í des-
ember 1943 gerði Benes 20 ára
vináttusaming við Sovétstjóm-
ina.
Fyrri hluta ársins 1944 voru
rússneskar hersveitir komnar til
Ru,theniu og með þeim nokkrar
tékkóslóvaikískar hersveitir, er
barizt höfðu með þeim. Aðrar
hensveitir frá Tékkóslóvakiu
börðust með Bretum. Um vorið
sendi útlagastjórnin í London
áskorun til Slóvaka og Ruthena
um að rísa upp gegn Þjóðverj-
u.m og var þess vænzt, að rúss-
nesku herirnir kæmu í tæka tíð
En sú varð
víða amnars
gerðu uppreisn, var tækifærið I staðar í Austur-Evrópu, að Rúss
skipan kommúnistans Vaclavs
Noseks í embætti innanríkisráð-
herra, sem m.a. hafði með hönd-
um stjórn allra lögreglumála.
Stefna hinnar nýju stjómar
og landsins var frá upphafi
mjög mótuð af kenningum sós-
ialismans og vinveitt Rússum.
Helztu iðnfyrirtæki voru þjóð-
nýtt, svo og tryggingarféiög og
bankar — og ýmsar aðrar ráð-
stafanir gerðar til þess að end-
urreisa efnahag ríkisins á sós-
ialískum og sósialdemokratísk-
um grundvelli.
Þjóðverjum og Ungverjum,
sem ekki gátu sýnt fram á, að
þeir hefðu Verið andsnúnir naz-
istum, var gert að fara úr landi
— og voru í árslok 1946 aðeins
eftir í landinu um 165.ooo Þjóð-
verjar, sem fljótlega blönduðust
j öðrum landsbúum. Rússar
beittu sér fyrir því, að Pólverj-
• Annað lýðveldið
og hertaka
Tékkóslóvakiu
Þegar svona var komið, sagði
Benes, forseti, af sér embætti,
hinn 5. október, og fór úr landi.
Eftirmaður hans varð Emil
Hacha, og nú var sett á laggirn-
ar ný stjórn undir forsæti Rud-
olfs Berans, sem hafði stigið í
vænginn við Henlein í því skyni
einu að valda Benes vandræð-
um og gera honum erfiðara fyr-
ir en ella. Þjóðverjaivinurinn,
Frantisek Chvalkovsky, varð
utanríkisráðherra. Tilkynnt var,
að nú yrðu aðeins leyfðir tveir
stjórnmálaflokkar í landinu,
Þjóðlegi Einingarflokkurinn til
hægri og Verkamannaflokkur-
inn t.il vinstri.
En það varð fljótlega ljóst, að
Hitler ætlaði sér aldrei að standa
við samninginn frá Múnchen —
fremur en Rússar við Bratislava
samkomulagið í dögunum —.
Múnchen varð honum einungis
töf, sem hann var lítt hrifinn af
og nú skipaði hann mönnum sín-
um í Tékkóslóvakíu að æsa Sló-
vaka og Ruthena gegn stjórn-
inni í Prag. Hacha og Chvalkov-
sky voru kallaðir til Berlín og
þeim settir úrslitakostir, annað-
hvort skyldu þeir láta tiltekin
landsvæði af höndum við Þjóð-
verja, eða Prag yrði lögð í rúst-
ir.
15. marz streymdi þýzki herinn
inn í Bæheim og Moraviu og
sama dag kom Hitler til Prag.
Herteknu svæðin voru lýst
verndarsvæði Þriðja ríkisins og
VA
8

'S3St~0*°~
Sannreynið með DATO
á öll hvít gerfietni
Skyrtur, gardinur, undirföt ofl.
halda sínum hvíta fit,
jafnvel það setn er orðið gult
hvítnar aftur,
ef þvegið er með DATO.
Benes forseti tekur við af stjórninni 1948 sem hann varð að viðurkenna nauðugur. Antonin
Zapotocky, varforsætisráðherra, undirritar eiðstafinn.
notað til þess að loka öllum
framhaldsskólum Tékka.
Þegar innrásin í Rússland hófst
1941, var enn svo ókyrrt í Tékkó-
slóvakíu, að Hitler greip til þess
ráðs að senda þangað Reinhard
Heydrich, einn siðlausasta og
miskunnarlausasta böðul nazista.
Og hann sýndi svo sannarlega i
Tékkóslóvakíu h-vers hann var
megnugur í hryðjuverkum og
ofbeldi. Tæpu ári síðar var hann
myrtur í þorpinu Lidice, en Þjóð
verjar svöruðu með því að jafna
það gersamlega við jörðu, taka
af lífi alla karlmenn, er þar
bjuggu og flytja konur ög börn
í fangabúðir. Við slíkar aðstæð-
ur urðu Tékkóslóvakar að búa
til loka styrjaldarinnar.
• Þriðja lýðveldið
og valdataka
kommúnista
Eins og minnzt var á hér að
framan hafði Benes forseti farið
frá Tékkóslóvakíu eftir Mún-
Chenar-samkomulagið og fylgdu
honum í útlegðina margir af fyrri
forystumönnum ríkisins. Meðal
þeirra var Jan Masaryk, somur
um tókst að tefjast svo lengi, i
að Þjóðverjar höfðu ráðið nið-!
urlögum blóma amdspyrniuliðs- (
ins áður en þeir komu á vett-'
vang. Upp frá því gekk rússm-
neska liðinu betur að komast
áfram.
Til Bratislava komu Rússar í
byrjun apríl og 4. maí risu Prag
búar upp gegn Þjóðverjum.'
Þýzka herstjómin gafst upp 8.'
mai en loftárásum var haldið
áfram til 11. maí, þegar Rúss-
ac loks komu þangað.
Benes hafði farið til Kosice
í Slóvakíu jafnskjótt og Rússar'
voru búnir að ná þar yfirhönd- |
inni og þar setti hann þegar á
laggimar bráðabirgðastjóm. Til
Prag kom hann 16. maí 1945.
Forsætisráðherra bráðabirgða-
stjórnarinnar varð vinstri sósíal-
isti, Zdanek Fierlinger, utanríkis
ráðherra varð Jan Masaryk. sem
var utan.flokka en taldist lýð-
ræðissinnaður sósialistii, her-
málaráðherra varð Ludvig Svo-
boda, núverandi forseti lands-
ins, sem einmiig var utam flokka
en mjög Mynntur Rússum og
hafði barizt með þeim. Sjö
kommúnistar fengu sæti í stjórn
inni og sú embættisskipan sem
hafði sennilega hvað mest á'hrif
á þróun málarina næstu árin var
10 ÁRA ÁBYRGÐ
ynsla tiérlendii
filM111400 ÉGGERT KRISTJANSSON &CO HF
t
10 ÁRA ÁBYRGÐ
ar skiluðu þeim landsvæðum,
sem, þeir höfðu fengið af Tékkó
slóvakíu 1938. f staðinit varð
Ruthenia hluti Sovétlýðveldis-
ins Ukrainu.
Vorið 1946 voru haldmar kosn
ingar og fengu kom.múnis-tar
þar lanigflest atkvæði, eða tæp-
lega 2.7 millj. af um 7 millj. atkv.
— næstir voru þjóðernissinnaðir
sósialistar með um 1.3 millj.
atkv. Ný stjóm var mynd-
uð undir forsæti kommúnistans
Klements Gottwalds, en ráðherr
ar iiennar voru að öðru reyii
xiestir þeir sömu, sem skipað
höfðu bráðabirgðadjórnina.
Fyrsta stórverkefni stjórnar-
innar varð að reisa við efnahags
lífið. Tékkóslóvakía hafði fyrir
styrjöldina verið komin í röð
fremstu iðnaðarlanda heims, tald
ist í 11. sæti í þeirri sveit og
höfðu landsmenin fullan hug á
því að n.á þessum sessi sem fyrst
| aftur. Samin var tveggja ára
j viðreisn.aráætlun, en á fyrsta
I framkvæmdarári hennar varð í
| landinu geysilegur uppskeru-
brestur vegna þurrka og gerði
það heldur strik í reikninginm.
Það féll því í góðan jarðveg,
þegar Tékkóslóvakíu bauðsit að
njóta góðs af Marshalláætluninni
og vair fyrirhugað að senda
menn til Washimgton til samn-
imga um ián.
En — þá féll frelsara og vin-
áttugrímari af Sovéstjórninni.
Hún til'kynnti, að slík lántaka
væri algerlega ósamræmanleg
vináttusamningi Tékkóslóva.kíu
og Sovétríkjanma. Þetta vakti
að vonum mikla andúð og ólgu
í Tékkóslóvaikíu og nú varð
mönnum allt í einu ijóst, hvert
stefndi. RáðiheiTár landsins, aðr
ir en kommúnistar, urðu nú að
horfast í augu við, að vimsemd-
in var í augum SovétstjórnaT-
innar fyrst og fremst vopn, er
hún beitti til að tryggja eigin
hBigsmuni á aninarra kostnað.
Þeir höfðu vissulega séð hvern-
ig Sovétríkin lögðu undir sig
hvert Austur-Evrópuríikið af
öðru eftir heimstyrjöldina og
brutu öll loforð um frjálsar kosn
imgar á yfirráðasvæðum þeirra,