Morgunblaðið - 27.10.1968, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. OKTÓBER 1968
50 ár frá stofnun Tékkóslóvakíu
Eftir kosningarnar 1946, Edvard Benes, þá nýkjörinn forseti til
hægri, Ludivg Svoboda, hershöfðingi, þá nýskipaður hermáia-
ráðherra, til vinstri.
©n þeir höfðu igert sér um það
góðar voonir, að hið náma og góða
samband við Rússa, — samba-nd,
sem þar að auki stóð á gömilum
merg, mundi koma í veg fyr-
ir, að slík yrðu örlög Tékkósló-
vakíu. Það höfðu því miður
reynzt gyllivonir.
Og nú gerðu ráðbenramir sér
einnig ljóst, hvað Nosek, innan-
ríksráðherra hafði aðhafzt frá
styrjaldarlokum — hamin haiði
„hreinsað“ svo rækilega til í
lögreglunni, að þar voru nú gall-
harðir kommúnisitar í hverri ein
ustu lykilstöðu. Fjölmiðkinartæk
in, svo sem útvarp, sem einnig
heyrðu undir imnanríkisráðherr
amn, höfðu verið eins leikin og
voru viðbúin að geras't alger
ar áróðursstöðvar fyrir kommún
ista.
í janúar 1948 bar dómsmála-
ráðherra landsins, Dartina, fram
kæru á hendur inmanríkisráðu-
neytinu fyrir að hafa notað
starfsmenn sína til þess að bera
tilbúnar sakir á Þjóðlega sósíal-
istaflokkinn. Hitnaði nú mjog í
glóðunum og á stjómarifundi um
miðjan febrúarmánuð dró til úr-
slita. Meiri'hluti stjórnarinnar
krafðist þess, að átta lögreglu-
stjórar í Prag, sem höfðu verið
látnir vikja fyrir kommúnistum,
fengju embætti sín atftur. Þetta
voru mikilvægusu emtoætti lög-
reglunnar og þeir rnenin, sem
þau skipuðu, höfðu vaid til þess
að fyrirskipa vopnabeitingu í
landinu. Þegar kommúnistar neit
uðu að verða við þessum kröf-
um ag héldu átfram fyrri iðju,
sögðu ráðherrarnir, tólf talsins,
af sér, 20. febrúar. Benes, forseti,
neitaði að taka lausnarbeiðni
þeirra til greina, kvaðst ekki
mundu leyfa neinum einum
flokki að eyðileggja stjórn-
arstarfið. Þessu svöruðu
Tomas Masaryk
kommúnistarnir í stjórninni
með einföldu en nú gamal-
kun.nu ráði, þeir köMuðu til
Prag lögregluhersiveitir, sem
hatfði verið komið fyrir víða um
landið og þjálfaðar á laun und-
ir stjóm kommúnista. Jafntframt
komu þeir á fót svokölluðum
„framkvæmdanefndum", sem í
raun og veru voru lön.gu skipað
ar og reiðubúnar að taka völd-
in í hverjum bæ, hverju héraði
og í hverri bong, í öllum sam-
tökum, all't tfrá háskólum til
verkalýðsfélaga. Kommúnistar
skipulögðu fjölmennar hópgöng-
ur verkamanna, sem kröfðust
aukirunar þjóðnýtingar og valda
töku kommún istaflokksins. Stúd
enitar þyrptust eiinnig út á göt-
umar til að móbmæla valdaitök-
umni en höfðu ekki annað upp
úr kratfsinu en handtökur. Bæði
lögreglu og her var nú beitt í
þágu kommúnista og aðrir fengu
ekki rönd við reást.
Það kom brátt í Ijós, hver stóð
að baki þessum atburðum. Sov-
étstjámiin hatfði ekki einasta fyr
irskipað valdatökuna, heldur
sendi hún nú fulltrúa sinn til
þess að sjá um, að allt gengi sam
fcvæmt áætlun. Var það Valerin
Sorin, þá aðstoðarutanríkisráð-
berra Rússa, sem kom til Prag
undir því ytfirekim, að hann væri
formaður viðskiptanefndar, en
tfór ekki þaðan fyrr en allt vald
yar tryiggilega í höndum komm-
únista.
Að því kom, að vopnuð lög-
regla réðst inn í skrifstotfu sós-
ialista og handtók starfsmenn
flokksins á þeirri forsendu, «8
fundizt hetfðu skjöl, sem sönn-
uðu, að flokkurinn væri að und-
irbúa byltinigu. Samtímis tók
Nosek, innanríkisráðherra fyrir
öll ferðalög úr landinu, án leytf-
is stjómarin.nar. Þegar svo hót-
að var mei-riháttar blóðsúthell-
ingum gaíst Benes, forseti, upp.
Hinn 25. febrúar skipaðd hann
nýja stjóm undir forsæti Gott-
walds, þaæ sem helmingur ráð-
herra voru kommúnistar. And-
stöðublöð kommúmista voru nú
blönnuð og ritstjórar þeirra
handteknir. Hreinsað var til í
öllum ráðuneytum, hverjum
gru.nsamlegum star&manni sagt
upp og kommúnistar settir í stað
inn, fjöldi kennara í skólum var
hiandtekinn, allt frá bamaskól-
um upp í háskóla, svo og leið-
togar stúdentasamtaika. Blaða-
mannasambandið var þegar al-
gerlega í höndum kommúnista
og voru allir andstæðingar
þeirra reknir úr því og fyrirskip
uð etröng ritskoðun á allar tíma-
ritsgreinar. Hreinsunin náði
eiinnig til dómstóia landsinis. Lög
fræðingar voru sviptir réttindum
unnvörpum og dómarar reknir úr
embættum, en ’kommúnistar sett
ir í stöðuT þeirra. Endahnútur-
inin var svo rekinn með því að
hengja upp myndir af Stalín, ein
ræðisherra Sovétríkjanna, í öll-
um skólum landsins og loks fyr-
irsikipaði Nosek, inmanrí.kisæáð-
herra, þriggja daga hátíðahöld
til þess að fagna því, að þjóðin
hafði verið ,,frelsuð“.
Fylgjendur lýðræðis í Tékkó-
slóvakíu höfðu verið gerðir ger-
samleg.a áhritfalausir og flestir
gátfust upp við að reyna að
að sporna við þróun málanna.
Meðal þeirra, sem reyndu að
lieiða hjá sér hinair pólitísku deil
ur, var Jan Masaryk, sem ennþá
gegndi embætti utanrikisráð-
herra. En hinn 10. marz fannst
hann látinn og var opinberlega
staðhæft, að hann hetfði framið
sjálfemorð. Aldrei hetfur verið
endaniega úr því skorið, hvort
svo hafi verið, en ýmislegt þótt
benda til þess, að þar haíi ein-
hverjir aðrir átt hlut að máli.
Lát Masaryks vair mikið áfall
fyrir fylgjendur lýðræðis og
mannúðar og skiptir rauiniar ekki
máli, hvort hann var myrtuir eða
féll fyrir eigiin hendi — hvort
sem var, hlutu menn að lítsa á
fall hans sem ósigur lýðræðis,
skynsemi, vizku og menmta fyr-
ir einræði heimsku, hroka og tak
markalausri valdagræðgi þeirra,
er einir töldu sig þess umkomna
og hafa til þess vaid að segja og
ákveða, með öllum tiltækum að
ferðum, hvað öðrum væri fyrir
beztu og hvernig öðrum yrði
bezt skömmtuð hamingja og far
sæld á þessari jörð.
Þegar kosn'ingar voru haldnar
næst í Tékkóslóvakíu í maí 1948,
hafði kommúnis'tatflokkurinn teik
ið gersamlega yfir flobk þjóð-
emissinnaðra sósialista og kjós-
endur áttu ekki nema um tvenmt
að velja, að kjósa „þjóðtfylkimg-
una“ eða skiila auðu. Stjómin til-
kynnti, að 6.5 mil'ljónir manna
hefðu greitt þjóðfylkinigunni at-
kvæði en 1.5 miljón skilað auðu.
Áður en þingmenn tóku sæti á
þinginu voru þeir látnir skrifa
umdir hollustueiða við stjómina.
Þá var lögð fram ný kommún-
ísfc stjórnarskrá en nú hatfði for-
seti landsins dmkkið hinn beizka
drykk til botns. Hann neitaði að
undirrita það skjal smánar og
svika, sem fyrir hann var lagt.
Hann sagði af sér embætti og
andaðist þremur mánuðum síð-
ar, vonsvikinn maður og aldrað-
ur og farinn að kröftum. Allt
hans baráttustarf fyrir frelsi,
sjálfstæði og lýðræði í Tékkósló
vakíu hafði á örskammri stundu
verið að enigu gert, hann horfði
á myrkrið leggjast yfir land og
þjóð og kvaddi. Við embætti
hams tók Gottwald og lýsti því
yfir sigri hrósandi, að vandamál
Tékkóslóvakíu hefði verið
„leyst og frelsið tryggt sam-
kvæmt strönigustu kröfum lýð-
ræðis, stjómarskrár og þimgræð-
is“.
Síðan eru liðin tuttuigu ár og
því fer víðs fjarri, að hinum
kommúnísiku einvaldsherrum
hafi tekizt að leysa vandamál
Tékkóslóvakíu, hvað þá að þjóð-
in ha.fi á nokfcurn hátt notið lág-
markskratfa lýðræðis og þingræð
is. Ríkið, sem svo hátt var skrif-
að á lista iðnaðarþjóða heimsins
og hafði alla möguleika til að
verða aftur blómstrandi iðnaðar
og menningarþjóðfélag, hefur
æ síðan verið að hjakka meira
og minna í sama farinu. Víst hef-
ur Tékkóslóvökum þokað nofck-
uð áleiðis og lengra en ýmsum
öSrum mágramnaríkjum þeirra,
en það segir ekki margt. Þeir
hefðu getað náð svo margfalt
tengra.
Frá upphafi valdatöku komm-
únista var farið að leggja megin
áherzlu á þungaiðnað og van-
ræktar himar hefðbundnu grein-
ar smáiðnaðarins, sem Tékkar
voru frægir fyrir. Þetta hefur
orðið rikimu til mesta ógagns —
— og það var einmitt eitt af því
sem hagfræðingurinin Ota Sik,
sem nú er í útlegð, barðist fyrir;
að endurreisa veg og virðingu
smáiðnaðarins.
í janúar 1949 var hafizt handa
um framkvæmd fyrstu fimm ára
áætlunarinnar. Þegar ljóst var,
að ekki yrði unmt að ná settum
mörkum var farið að leita blóra
böggla, einhverjum varð að
'kenna ófarirnar. Vladimir Clem-
entis, Slovaki, sem hatfði tekið
við embætti utanríkisráðherra atf
Masaryk, var handtekinn í árs-
lok 1950 og Rudolf Slansky, vara
forsæ-tisráðherra og nánustu
samstarfsimenn hans, ári siðar.
Þeir voru dæmdir til dauða,
ásamt 9 mönnum öðrum.
Upp úr hreinsunum, sem
fylgdu Slansky-réttarhöldunum,
þar sem bundruð mannia voru
handteknir og liflátnir, reis upp
nýr maður — Antonin nokkur
Novotny, sem hatfði vakið sér-
staka athygli lögreglustjórans í
Prag fyrir vasklega framgöngu
við að koma upp um „svikara
og samsærismenn", sem svo voru
kallaðir. Reis hann eftir það
fljótt til valda og þegar Gott-
wald lézt, árið 1953, tókst hon-
um að ná yfirráðum yfir stöðu
aðatritara flokksins og þótti það
fljótt að verið. Þaðan varð hon-
um ekki þokað og þegar eftir-
maður Gottwalds í forseta-
embættinu, Antonin Zapotocky,
lézt árið 1957, tókst Novotny
einnig að ná forsetaembættinu í
sinar hendur. Hefði hann þá átt
að láta af stöðu aðalrifara, en
þar sat hann sem fastast eftir sem
áður. Þar með var tryggt, að
stefnu Stalíms yrði haldið til
streitu á komandi árum í Tékkó-
slóvakíu, enda þótt Stalin væri
sjálfur fallinn og ýmsar breyting-
ar yrðu innan Sovétríkjanna.
En altt þetta bætti lítið efna-
hag landsins og við höfum á und
anförnum mánuðum heyrt margt
um það ófremdarástand, sem
ríkt hefur í efnahagslífi Tékkó-
slóvakiu á undanfömum árum,
eftir 20 ára kommúnískt einræði
og viðskiptahlekki Sovétríkj-
anna. Þau hatfa neytt Tékkósló-
vaka eins og önnur ríki Austur-
Evrópu til að undirgangast óhag
stæð vöruskipti. Tékkar, sem
verða að kaupa inn hverskonar
hráefni til iðnaðar, hafa orðið
að kaupa 'af Rússum vörur, sem
þeir hefðu getað fengið betri og
ódýrari annars staðar — og það
eitt út af fyrir sig hefur dregið
úr gæðum þeirra eigin fram-
leiðslu. Og Sovétstjórnm hetfur
ekki sýnt neina linkind varðandi
efndir samninga, þótt hún sjálf
hatfi ekki skirrzt við að svíkja
aðra, bæði um vörur og greiðsl-
ur — og þar með oft neytt þá tii
þess að lenda í vanskilum við
aðra viðskiptaivini. En þetta er
aðeins ein hlið málsims, margt
annað hetfux komið til, sena of
langt yrði að rekja hér, enda hef
ur að undantfömu verið svo ræki
lega fjallað um ásandið í lamdinu
á síðustu ámm, að ekki er
ástæða til að endurtaka það
nú.
Við vitum að sama stöðnun
hefur orðið á öðrum svið-
um, til ' dæmis í bókmennt-
um og liistum, sem höfðu blóm-
strað á dögum fyrsta lýðveldis-
ims, þótt þá væri vissulega við
margháttaða enfiðleika að stríða
og ástandið larugt frá því nógu
gott. Með valdatöku kommún-
ista hurfu allir rithöfundiar og
aðrir frjóir skapandi listamenn
— sem einhivers virði voru —
annaðhvort bak við fangelsis-
múra kommúnista eða þeir ein-
faldlega lögðu listgreinar sínar
á hiiluina. Síðustu árin hefur avo
virzt sem listir og menntir
væru að vakna á ný af Þyrnirós-
arsvefminum og frá síðustu ána-
mótum hefur ve.rið stórkostleg
gróandi á öllum sviðum menn-
ingar og listalífe í landinu. En
því er verr — slíkt ástand er
ekki „eðlilegt ástand“ í augum
hinna hugmyndasnauðu og sið-
laiusu herra, sean sitja bak við
múrana í Kreml. í þeirra hedmi
er ekki þörf anmars en véla og
vopna, — þar í liggur vald
þeirra.
Saga Tékkóslóvakíu í fimm-
tiu ár er sannarlega sagia storma
og stríða, en af framkomu þeirra
á undantförnum mánuðum er
ekki annað að sjá en þeir stamdi
gersamlega óbugaðir og búi yfir
meira siðferðisþreki en margar
aðrar þjóðir. Þeir hófu tilvist
sína sem sjálfstætt ríki í öng-
þveiti og langt því frá sem eim-
hu.ga þjóð. í da.g standa þeir sam
hentir og sterkir enda þótt þeir
hatfi orðið a.ð lúta í lægra haldi
fyri.r ofbeldi. Stuðn'inigur þeirra
við leiðtoga landsins í þeirri
hörmulegu og erfiðu aðstöðu,
sem þeir hafa búið við að umd-
anförnu og samstaða þeirra gegn
ínnrásarliði Sovétríkjanna, hafa
sýnt heiminum öllum, að það
þarf meira en lítið að ganga á áð-
ur en Tékkóslóvakar láta bug-
ast. Við hljótum að virða og dá
þessa þjóð og óska henni gæfu
á komandi árum.
Chevrolet 1961
Til sölu er Chevrolet 1961, Bel Air 6 cyl., beinskiptur,
powerstýri. Mjög fallegur.
Upplýsingar í sima 82507.
VIÐGERÐIR
Önnumst allar viðgerðir á Skoda
bifreiðum. Ennfremur réttingar.
Ákveðið gjald eða tímavinna
ettiry samkomulagi.
SÆKJUM - SENDUM
Skodaverkstœðið hf.
Dalshrauni 5 — Sími 51427.