Morgunblaðið - 27.10.1968, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 27. OKTÓBER 1968
5
0 Á morgun, 28. október
er þess minnzt að fimmtíu
ár eru liðin frá því þjóðirnar
Tékkar og Slóvakar samein-
uðust í eitt sjálfstætt ríki und
ir nafninu Tékkóslóvakía,
Hann ætti því að vera þeim
mikill gleðinnar dagur, en
því miður hlýtur það að
varpa á hann dökkum skugga
að landsmenn geta ekki
haldið hann hátíðlegan sem
fullkomlega sjálfstæð og full-
valda þjóð.
^ Þeir atburðir, sem þar
hafa gerzt á síðustu mán
uðum, eru sorglegt dæmi um
siðleysi og þroskaleysi mann-
kynsins. Við höfum horft á
það enn einu sinni, að vonir
manna um jafnrétti, bræðra-
lag, andlegt frelsi og viður-
kennd mannréttindi, eru fót-
um troðin af stórveldi, —
þjóð sem heldiur því þó
hástöfum fram, að hún
hafi einmitt þessar hug-
myndir að leiðarljósi. Við
höfum enn orðið að horf-
ast í augu við, að þrátt
fyrir stórkostleg afrek á svið-
um vísinda og tækni, könn-
un geims og annarra hnatta
virðist mamnkynið oft litlu
nær í andlegum og siðferði-
.legum þroska en það var á
dögum Krossferðanna.
^ Manni hrýs hugur við
því vonleysi, sem inn-
rásin í_ Tékkóslóvakíu hefur
í för með sér, ekki aðeins fyr-
ir íbúa þess lands heldur
Austur-Evrópu alla og Sov-
étþjóðirnar. Við vitiun, hvern
ig íbúar þessa heimshluta
hafa beðið með eftirvæntingu
bjartari daga og aukins frels-
is, sem þeir fyrir fáeinum ár-
um voru sannfærðir um, að
væri skammt undan. Innrás-
in í Tékkóslóvakíu og vax-
andi harðýðgi annarsstaðar,
einkum í Sovétríkjunum eru
sem hnefahögg í andlit þessa
fólks.
• Sjálfstæ&is-
baráttan
Það má líklegast teljast kald-
hæðni örlaganna, að sú þjóð,
sem á þessum tímamótum held-
ur Tékkóslóvakíu í járngreip-
um sínum, hefur svipt lands-
menn sjálfsákvörðunarrétti og
frelsi til þess að velja sína eigin
lífsleið — jafnvel þótt það sé
innan ramma sósialismans — er
sú hin sama þjóð, 'er Slóvakar
og Tékkar töldu sér hvað vin-
veittasta um það leyti, sem ríki
þeirra var í fæðingu. Og enda
þótt mikið og oft hafi reynt á
vináttusamband þessara þjóða
'hafa Tékkóslóvakar til þessa lit-
ið á Rússa sem vini sína, —
þeim mun óskiljanlegar og sár-
ar hlýtur þeim að svíða kúgun-
araðferðir stjórnar þeirra und-
anfarna mánuði.
Þegar heimsstyrjöldin fyrri
brautzt út árið 1914 höfðu Tékk-
ar og Slóvakar mikla samúð með
Rússum og gerðust liðsmenn
þeirra unnvörpum, oft með ærn-
um fórnum, því að þeir, sem
ekki voru taldir Austurríkis-
mönnum tryggir, voru tíðum
handteknir og skotnir. Að sjálf-
sögðu voru einnig forystumenn
frelsishreyfinga þeirra hand-
teknir og gerðir óvirkir, meðal
annars þeir Karel Kramer og
Alois Rasin, sem síðar komu
mjög við sögu.
Kramer hafði verið hollur
Austurríki áður en styrjöldin
hófst en vildi vinna að banda-
lagi landsins við Rússland og
vonaði að keisarinn mundi sjá,
að hinir slavnesku þegnar hans
.hlutu fremur að eiga samleið
með Rússum og þjóðum þeim
skyldum en Austurríkismönnum
og Þjóðverjum. Þegar á hinn bóg
inn styrjöld brautzt út milli
þessara aðila, tó'k Kramer að
vinna að því að fá rússneskan
hertoga til konungs yfir Tékk-
um. Þar skildu leiðir með Kram
er og öðrum baráttumanni sjálf-
stæðisins, sem átti eftir að hafa
öðrum meiri áhrif á rás við-
burðanna, Thomasi Masaryk, há
menntuðum Slóvaka, sem lengi
hafði búið meðal Tékka og naut
mikils álits.
Masaryk hafði litla ást á rúss-
nesku keisarastjórninni en
hneigðist því meira að lýðræðis-
rikjunum í Vestri. Þegar styrj-
öidin hófst, var hann staddur í
Sviss og vitandi, að sér mundi
lítt stoða að hverfa heim að svo
búnu, 'ákvað hann að verða um
'kyrrt erlendis og beina öllum
kröftum sínum að því að kynna
Bretum, Frökkum og öðrum vest
rænum þjóðum málstað Tékka og
Slóvaka, sem forystumenn þess-
ara ríkja höfðu til þess tíma lát-
ið sig litlu skipta. Helztu sam-
starfsmenn Masaryks í útlegð-
inni urðu þeir Edvard Benes,
•Josef DúriCh og Milan Stefanik.
í janúar 1916 stofnuðu þeir það,
sem þeir kölluðu „Þjóðarráð
Tékkóslóvakíu" og það vann
sinn fyrsta opinbera sigur ári
Tyn-kirkjan og minnismerki Jóhanns Húss í Frag.
50 ár
frá stofnun
T ékkosló vakíu
síðar, þegar Bandalagsríkin lýstu
því yfir í greinargerð til Wil-
sons, Bandaríkjaforseta, að eitt
af markmiðum þeirra í styrjöld-
inni væri að frelsa Tékka og
Slóvaka.
Framan af gátu Masaryk og
félagar hans ekki haft samband
við landa sína nema eftir mestu
króka- og leynileiðum, en með
fráfalli Frans Jósefs, Austurríkis
keisara, breyttist mjög til batn-
aðar í þeim efnum. Karl keisari
sem við tók, batt enda á ógnar-
stjórn hersins á landsvæðum
Tékka og Slóvaka. Eftir það
urðu opinberari og ljósari kröf-
ur og óskir þorra landsmanna
og auðveldara að vinna að fram-
gangi þeirra.
Meðal stríðsfanga í Rússlandi
var fjöldi Tékka og Slóvaka, sem
ólmir vildu berjast gegn Mið-
veldunum fyrir máistað Slava,
en þeir fengu e'kki tækifæri til
þess fyrr en sumarið 1917 í
Ukrainu. Rússar stóðu þá mjög
höllum fæti í bardögunum og
Masarýk óttaðist að hersveitir
Tékka og Slóvaka tvístruðust
gersamlega með þeirri Skipan
sem þá var á málum þeirra.
Hann fór því til Rússlands til
þess að fá þær sameinaðar í einn
her. í desember samdist svo um,
að hermennirnir jrrðu fluttir til
Frakklands, en áður en af því
yrði, fjrrirskipaði Trotsky, sem
með nóvemberbyltingunni hafði
tekið við yfirstjórn rússneska
hersins, að hersveitirnar
skyldu afvopnaðar og leyst-
ar upp. Leiddi þetta til
alvarlegra átaka milli þeirra og
Rússa. Smám saman tókst Masa-
ryk þó að koma skipulagi á þess-
ar hersveitir og sumarið 1918
taldist honum svo til að í þjón-
ustu Bandamanna væru nálega
l'JO.OOO tékkneskir og slóvakískir
hermenn undir vopnum, þar af
rúm 90.000 í Rússlandi, hinir í
Frakklandi og ítalíu.
Frá Rússlandi fór Masaryk til
Bandaríkjanna í marz 1918. Þar
hélt hann áfram að tala máli
Tékkóslóvaka. Hann hafði tölu-
verð áhrif og góð sambönd í
Bandaríkjunum, var kvæntur
bandarískri konu og Tékkar og
Slóvakar þar í landi flykktust
undir merki hans. Á meðan störf
uðu vinir hans af kappi í Genf,
Bretlandi, Frakklandi og Ítalíu
— og heima í Prag, þar sem í
janúar 1918 var kallað saman
þing fulltrúa Slóvakíu, Bæheims,
Moraviu og Silesiu og samþykkt,
að berjast til þrautar fjrrir sjálf-
stæði þessara landsvæða.
Austurríki og Ungverjaland
gáfust endanlega upp aðfaranótt
28. október. Samdægurs var
lýst yfir sjálfstæði ríkisins
Tékkó-Slóvakíu og þjóðarráðið
í Prag tók í sínar hendur stjórn
landsins. Tveim dögum síðar
lýsti þjóðarráð Slóvakíu sig sam
þykkt aðild að ríkinu. Sett var
bráðabirgðastjórnarskrá og skip:
uð stjórn. Þjóðarráðið í Prag
kaus Masaryk einróma forseta,
Kramer varð forsætisráðherra,
Benes utanríkisráðherra, Stefan-
ik hermálaráðherra — en hann
fórst í flugslysi vorið 1949 — og
Rasin varð fjármálaráðherra.
Ríkið Tékkóslóvakía var fætt.
• Fyrsta lýðveldið
1918 - 1938
Þeim fimmtíu árum, sem lið-
in eru frá því, að Tékkóslóvakía
varð sjálfstætt ríki, skipta lands
menn gjarna í þrennt — og hafa
raunar bætt fjórða þættinum við,
því sem af er árinu 1968. Hin
þrjú tímabilin eru: Fyrsta lýð-
veldið, sem telst frá 1918 til 1938,
er nazistar fengu Súdetahér-
uðin, Annað lýðveldið og yfir-
ráð Þjóðverja og Þriðja lýðveld-
ið, sem hefst upp úr styrjaldar-
lokum.
Þessi þrjú skeið eru glöggt af-
mörkuð og mjög frábrugðin
hvert öðru. Verður hér á eftir
reynt að re'kja í stuttu máli það
helzta sem þá gerðist.
Landfræðileg lega ríkisins
Tékkóslóvakíu s'kapaði frá upp-
hafi ótal vandamál. í Bæheimi
og Moraviu, sem áður höfðu lot-
ið yfirráðum Austurríkis, voru
átök milli Tékka, er töldu 6.5
milljónir og Þjóðverja, er voru
rúmar þrjáir milljónir, og neit-
uðu frá upphafi að viðurkenna
stofnun ríkisins. 1 Slóvakíu og
Rutheniu, sem áður höfðu lotið
yfirráðum Ungverja, neitaði ung
verski minnihlutinn að viður-
kenna ríkisstofnunina. Þegar
landamærin voru endanlega dreg
in lentu um 700.090 Ungverjar
innan Tékkóslóvakíu.
Við þetta bættist, að aðalþjóð-
irnar tvær, Slóvakar, sem töldu
þá um tvær milljónir, og Tékkar,
voru á harla ólíku framfara- og
menntunarstigi. Slóvakar voru
að mestu ómenntaðir bændur, er
um aldaraðir höfðu búið við
frumstæð skilyrði, en Tékkar
mun lengra komnir, bæði í
menntun og tækni, og ýmsar
smærri iðngreinar þegar orðnar
hefðbundnar atvinnugreinar.
Rutheniubúar um 600.000 talsins,
voru af ýmsum þjóðernum,
meirihlutinn úkraínskur, en
þeir höfðu undir stjórn Ungverja
verið gersamlega vanræktir efna
hags- og menningarlega. Þá voru
Slóvakar strangtrúaðir kaþól-
ikkar en Tékkar litlir kirkju-
menn. Hefur þessi þróunarmis-
munur þjóðanna valdið margvís-
legum vandamálum allt fram á
síðustu ár.
Brýnustu verkefni stjórnarinn
ar voru að reyna að leysa
þessi mál, jafnframt því
að koma efnahag landsins
á réttan kjöl eftir öng-
þveiti heimsstyrjaldarinnar. Eitt
fyrsta verk hennar varð að inn-
kalla gömlu austurrísku mynt-
ina, sem var orðin næsta verð-
laus, og stemma stigu við verð-
bólgu. Ríkisbanki var stofnaður
og ýmsar ráðstafanir gerðar til
að skipta ræktarlandi milli
bænda eftir sósíalískum fjrrir-
myndum. i
Landinu var sett stranglýðræð
isleg stjórnarskrá, þar sem gert
var ráð fyrir þingi í tveimur
deildum, er kjósa skyldi almenn
um kosningum. í fulltrúadeild
áttu sæti 300 þingmenn 30 ára
eða eldri, kjörnir af borgurum,
21 árs eða eldri, til sex ára í
mesta lagi. í öldungadeildinni |
voru 150 þingmenn 45 ára og
eldri, sem kjörnir skyldu af borg ,
urum, er náð hefðu 26 ára aldri.,
Stjórn landsins skyldi ábyrg
gagnvart fulltrúadeildinni, sem.
hafði vald til að ógilda ákvarð-
anir öldungadeildarinnar. Hins-
vegar höfðu tveir þriðju hlutar
öldungadeildarinnar vald til að
ógilda samþykktir, sem minna en
þrír fimmtu hlutar þingmanna
fulltrúadeildarinnar höfðu gert.
Forseti var valinn af þinginu til
sjö ára. ?j
'Þá voru sett ýmis ákvæði til
að tryggja réttindi minnihluta
þjóðflokkanna. Þó tékkneska
væri aðalmál ríkisins, skyldi
þjóðflokkum, sem næðu 20% ai
þjóðinni allri, heimilt að nota
sínar eigin tungur, m.a. við rétt-
arhöld, og hafa sérskóla.
Kosningar fóru fram sam-
kvæmt nýju stjórnarskránni í
apríl 1920 og voru þar í fram-
boði fimm stjórnmálaflokkar,
sem allir höfðu verið stofnðir
fyrir styrjöldina. Mestan sigur
unnu Bændaflokkurinn og Sós-
ialiski flokkurinn, en sá síðar-
nefndi klofnaði nokkru seinna og
vinstri armur hans mjmdaði
kommúnistaflokk. Styrkti þetta
mjög stöðu Bændaflokksins og
1922 varð leiðtogi hans, Antonin
Svehla, forsætisráðherra sam-
steypustj órnar.
Masaryk, sem taldist til sósíal-
ista var forseti landsins til 1935,
er hann sagði af sér 85 ára að
aldri. Þá tók Benes við embætt-
inu. Fram að þeim tíma hafði
hann óslitið gegnt embætti ut-
anríkisráðherra og var óvenju-
leg staðfesta í utanríkisstefnu
Tékkóslóvakíu, miðað við það,
sem þá gerðist. Ríkið var hljmnt
Vesturlöndum, og Benes ákafur
talsmaður Þjóðabandalagsins og
eflingar þess. Helztu andstæð-
ingar ríkisins voru Ungverjar og
sambúðin við Pólland var held-
ur stirð. Hinsvegar voru góð sam
skipti við Júgóslavíu og Rúmen-
íu og einnig sæmileg við Weim-
arlýðveldið þýzka, það var e'kki
fyrr en með tilkomu nazista, sem
snerist á ógæfuhliðina.
Efnahagur Tékkóslóvakíu,
Framhald i DJs. •
i