Morgunblaðið - 03.01.1969, Síða 8

r
8
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 3. JANÚAR 1969.
„Vér verðum að treysta landinu
og trúa á möguleika þess"
Nýjársávarp forseta Islands, dr. Kristjáns Eldjárns
Góðir íslendingar,
Ársins 1968 mun meðal ann-
ars verða minnzt fyrir það, að
þá tókst mönnum í fyrsta sinn
að komast til annarra hnatta,
fara í kringum tunglið. Allir
hljóta að vona, að þetta dásam-
lega afrek hugvits og hugrekkis
bendi fram á við til betra og
auðugra lífs í mannheimi. Allar
þjóðir keppast við að færa sér
í nyt hvern þann sigur, sem
unninn er á sviði vísinda og
tækni. Vér íslendingar spyrjum,
hvernig vér séum á vegi stadd-
ir, hvemig vér séum tækjum
búnir til að sækja það, sem vér
þörfnumst, í skaut náttúrunn-
ar, nýta gæði hennar og verjast
áföllum af hennar völdum.
f atuttu nýjársávarpi vil ég
leiða hugann að landinu, sem
vér byggjum, fósturjörðinni,
landinu, sem Jónas Hallgríms-
son kallaði farsælda frón og hag
sælda móður. Land hverrar þjóð
ar er örlagavaldur í sögu henn-
ar. Til skamms tíma gáfu sagn-
fræðingar þessu ekki þann gaum
sem skyldi. Þeir skrifuðu um
mannanna verk og athafnir,
Stjóm þeirra og óstjóm, eins og
rétt er og sjálfsagt, því að það
er sjálf sagan, en gáðu þess mið-
ur en vert er, hvem þátt lega
lands og náttúrufar allt, land-
gæði og annmarkar, áttu að baki
þessu öllu. Síðari fræðimenn
hafa lagt sig meira eftir að skýra
Iþetta. Saga íslendinga verður
ftkki skilin nema með sífelldri
tfiliðsjón af þeim lífsskilyrðum,
6em landið hafði að bjóða. Að
Bama skapi verða allar framtíð-
Arhugmyndir um líf þjóðarinnar
eð styðjast við fullkomna þekk-
ángu á eðli landsins og sjávar-
lins, sem girðir það og er í raun-
ínni hluti af því. Þjóðin verður
<að semja við land sitt og una
Við það, gera sér grein fyrir kost
um þess til gagns og gleði, og
'ókostum þess til varnaðar. Því
hð ísland hefur bæði kost og
*löst, eins og haft er eftir einum
hinna fyrstu manna, sem afþví
'sögðu fregnir.
1 Á þvi ári, sem nú er liðið,
'varð mönnum tíðhugsað til þess,
að þá var hálf öld síðan hafís
lagðist upp að ströndum lands-
ins, en einmitt á því ári gerði
hann sig enn á ný heimakomin,
meira en nóg til að minna ræki-
iega á, að enn búum vér við
þann nágranna, sem oft hefur
Krt oss þungar búsifjar. Og
ð minnti um leið á, að vér fs-
lendingar höfum færzt það í
fang, sem mörgum útlendum
mönnum þykir með eindæmum,
ein fáimeinnasta þjóð veraldar,
að vera sjálfstæð þjóð og nú-
tímaþjóð að lífsstigi og menn-
ingu í tiltölulega köldu og erf-
iðu landL
Fyrir allmörgum árum kom
frægur erlendur vísindamaður
hingað til lands og lét svo um
mælt, að fsland væri á takmörk-
um hins byggilega heims, eða
öllu heldur að það væri á norð
urmörkum þess, þar sem viðlit
væri að láta nútima menningar-
þjóðfélag þrífast. Sumir þykkt-
ust við, þótti sem hallmælt væri
landinu, aðrir létu sér fátt um
finnast og þóttust ekki vita aam-
að en hér hefði menningar-
þjóðfélag staðið um aldir, enn
aðrir létu svo sem hér væru
merkileg sannindi sögð.
Þama var nokkuð harkalega
vakið máls á merkilegu íhugun-
arefni. Fljótlegt er að ganga úr
akugga um, að suðurmörk ís-
lands liggja norðar en nokkurs
annars lands þar sem lifað er á
vísu nútíma menningarþjóðfé-
laga, og Reykjavík er nyrzta
höfuðborg í heimi. Forfeður vor
ir gerðu það sem fátítt er í sög-
unni. Þeir námu kaldara og
norðlægara land en heimahag-
amir voru. Venjulega er þessu
þveröfugt farið um þjóðflutn-
inga. Snemma hófust átök milli
lands og þjóðar, ef svo mætti að
orði kveða. Það þurfti hörku
til að sækja lífsviðurværi sitt í
greipar náttúrunnar, og þjóðin
fór illa með land sitt, af því að
hún vissi hvorki betur né gat,
en landið launaði líku líkt og
átti það til að vera harðleikið
við þjóðina. Þetta þrátefli hélzt
um aldir, og veitti ýmsum bet-
ur. En þegar á heildina er lit-
ið, er það heillandi og lærdóms-
rík saga, hvernig þjóðinni tókst
að lifa hér lífi sínu innan þeirra
takmarka, sem landið sjálft mark
aði henni á aðra hönd og heldur
frumstæð verkmenning hennar á
hina. Að ógleymdu misgóðu
stjómarfari hlaut þetta tvennt
að skera henni stakk, og hann
var að vísu þröngur en þ ó
aldrei svo, að hún yrði að kosta
öllu lífsmagni sínu til að afla
brýnustu lífsnauðsynja. Þrátt
fyrir allt hafði hún þá orku af-
lögu að geta varðveitt og ávaxt-
að þá andlegu menningu, sem
landnámsmenn fluttu með hér
hingað að stofni til og verið
hefur bakhjallur þjóðarinnar
jafnan, og tekið við nýrri.
Stundum hefur verið sagt, að ís
lendingar fyrr á tíð hafi aldrei
lært að lifa í sátt við landið
sitt. Ef til vill má eins vel svo
að orði komast, að þeir hafi
aldrei beygt sig svo mjög fyrir
því harðdræga í náttúruskilyrð-
um þess, að þeir þar fyrir seldu
af höndum sér viðleitnina til
andlegs lífs. Og lífs komst þjóð
in af, og ásamt með lífi sínu
bjargaði hún þeim verðmætum,
sem vér viljum nú bezt að hlúa
á nýjum og gjörólíkum tímum.
Saga íslenzku þjóðarinnar fyr
ir tækniöld sýnir, að hér á
landi gat tiltekinn hámarbsfjöldi
fólks lifað við lífsstig fmmbú-
shapar, að vísu við fátækleg
ytri kjör, en þó við töluverða
andlega menningu og vann
stundum afrek í þeim efnum.
Þetba var hægt í þessu norð-
læga landi. En það er ekkert
svar við þeim efasemdum, sem
fólust í þeim ummælum sem ég
nefndi áður. Kröfurnar til lífs-
ins í þjóðfélagi frumbúskapar
eru svo gjörólíkar þeim kröfum,
sem nútímaþjóðfélag gerir, að
samanburður hefur takmarkað
gildi. Landið er enn hið sama
og það áður var, á sömu norður-
slóðum, en nú verður það að
standa undir margfalt meira til
þess að þjóðin nái því mark-
miði, sem hún ætlar sér, að lifa
hér í nútíma velmegumarþjóð-
félagi. En síðustu áratugir hafa
sýnt og sannað, að einnig þetta
er hægt. Hin miklu vísindi og
tækni nútímans hafa fengið oss
í hendur þau tæki, sem megn-
uðu að rjúfa hinn þrönga hring,
sem lega og náttúra landsins
mörkuðu allri framvindu áður
fyrr. Þjóðin hefur náð áður
óþekktu valdi yfir auðlindum
lands og sjávar og sótt á öllum
sviðum kappsamlega fram að
því marki, að hér mætti blómg
ast nútímaþjóðfélag með efna-
legri og andlegri velmegun. Vel
viljaður umheimur og rás heims-
viðburða eiga hér sinn hlut að
máli, en þó er það fyrst og
fremst nýting landkostanna, sem
vér eigum það að þakka, sem
vér nú höfum. Landið er að
vísu norðlægt og nokkuð harð-
skiptið á stundum, en það hefur
ekki brugðizt þjóðinni. Það heyr
ist raunar ekki sjaldan, að vér
séum vanþróuð þjóð og ísland
sé í rauninni eins konar ver-
stöð, eins og forðum var sagt
með lítilli virðingu. Slík umrnæli
krefjast þó nánari skilgreining-
ar til þess að mark sé á þeim
takandi. Þótt eitthvað megi út
á setja og margt kunni að vera
hér hálfbarað, er full ástæða
til að gleðjast yfir því, að vér
búum nú við nútíma þjóðfélag
á fslandi, þrátt fyrir efunarorð
ókunnugra um möguleika lands
ins og getu smárrar þjóðar.
Hitt er þó enn sem fyrri sjálf-
sagt, að vér verðum að halda
vöku vorri og stefna vitandi
vits að heillaríkri sambúð lands
og þjóðar. Trúin á hvort tveggja
má engan hnekki bíða. Við þessi
áramót eru efst í huga margra
þeir miklu efnahagserfiðleikar,
sem þjóðin á nú við að striða.
Vegna þeirra horfa nú margir
frarn á komandi ár með kvíða.
Allir vona þó, að úr rætist sem
fyrst, og hvað sem öllu líður er
nú um ekkert að gera nema snú-
ast við vandanum af alefli og
treysta giftu og manndómi þjóð
arinnar til að sigrast á honum.
Og þrengingarnar hvetja til lær
dóma, að þessu sinni meðal ann-
ars þeirra, að leita þurfi ráða
til að treysta betur undirstöður
íslenzkra atvinnuvega. Vér höf-
um notað tæknina til að hag-
nýta hinar gömlu lífsuppsprett
ur þjóðarinnar, frjómoldina og
ekki sízt fiskimiðin. Það mun-
um vér enn gera á ókomnum
tímum og með vaxandi gát og
gjörhygli og frá nýjum sjónar-
miðum. Víst er að landið og sjór-
inn kringum það búa yfir mögu
leikum, sem enn eru lítt notað
ir og alls ekki að fullu kannað
ir. Jónas Hallgrímsson kallaði
landið farsælda rfón, og var það
mjög mælt ekki sízt á hans tíð,
en hann sagði einnig í öðru
kvæði, að vísindin vefji lýð og
láð farsældum, notar sama orð
ið aftur. Þetta var skáldsýn, þeg-
ar kveðið var, en nú raunveru-
leiki. Með þekkingu, vísindum
mun verða efld fjölbreytni í at-
vinnuháttum á landi hér. Margt
hefur verið gert í þessa átt eða
er í uppsiglingu. En víst er, að
betur má ef duga skal. Rann-
sóknarstarfsemi verður að auka
til muna, bæði grundvallarrann
sóknir á náttúru lands og hafs
og hagnýtar rannsóknir í kjöl-
far þeirra og samhliða þeim. Því
má staðfastlega trúa, að með
skynsamlegri hagnýtingu þeirr-
ar þekkingar, sem vísindaleg
rannsókn leiðir í ljós, geti orð-
ið hér nægur auður í garði til
góðra lífsskilyrða í nútíma menn
ingarþjóðfélagi. Langar vetrar-
nætur og sólarlítil sumur norð-
ursins geta ekki komið í veg fyr
ir það.
En þótt boðaður sé tími vís-
inda og vaxandi þekkingar má
sízt gera þessi hugtök að átrún-
aðargoðum, sem hægt sé að varpa
allri áhyggju sinni á. Vísindin
leysa engan af hólmi, ekki sjó-
manninn, bóndann, verkamann-
inn, iðnaðarmanninn. En þau
eiga að tryggja honum ávöxt
síns erfiðis, gera hann og þar
með allt þjóðfélagið óháðara
veðri og vindum, sól og regni,
sem Stephan G. sagðist eiga allt
undir.
Sg sagði fyrir skömmu í ræðu,
að íslendingar gætu ekki gert
sér vonir um að verða forustu-
þjóð í vísindum. Ekki munum
vér stefna til tunglsins. Ennær
tækari rannsóknarefni eru ótelj
andi. Og því vil ég bæta við
áðurgreind ummæli mín, að víst
eigum vér að verða forustuþjóð
í þeim greinum, sem beinlinis
varða þjóðina sjálfa, sögu henn
ar og menningu og landið, gögn
þess og gæði. f því sambandi
rifja ég upp, að á garnla árinu,
1968, voru tveir merkir minn-
ingardagar sem að þessu mega
lúta. Á því ári voru réttar 9
aldir síðan talið er að fæddtrr
væri Ari prestur Þorgilsson
sem kallaður hefur verið faðir
íslenzkrar sagnritunar, reyndar
maður á heimsmælikvarða á
sínu sviði, eins og nú er komizt
að orði. í honum persónugerðist
evrópsk menntastefna á furðu-
lega fullkominn og um leið þjóð-
legan íslenzkan hátt. Til verka
hans, beint eða óbeint, verða
raktar rætur íslenzks þjóðernis,
og hefur einhverntíma verið
haldið upp á ómerkara afcnæli.
Á því ári voru og tvær aldir
liðnar frá dauða Eggerts Ólafs
sonar. Um nafn hans er mikill
ljómi í minningu þjóðarinnar,
framgjam forustumaður og hann
hvarf þjóð sinni með harmsögu-
lega eftirminnilegum hætti í
blóma lífsins. Áhrif hams á ís-
lendinga urðu mikil, en nú minn
umst vér hans ekki hvað sízt
fyrir þá sök, að með honum hófst
með næsta ótrúlegum glæsibrag
vísindaleg rannsókn landsins
ins, sem einmitt nú er kjörorð
vort.
Vel mætti minning þessara
tveggja manna, hvors á sínu
sviði, vera leiðarljós í því þjóð-
félagi rannsókna og þekkingar,
sem hér hlýtur að koma og er
reyndar þegar að komast á legg.
Einhverjum kann að finnast
til um, að hér hafi verið talað
um fósturjörðina frá hagnýtu
sjónarmiði einu, af eins konar
matarást, en ekki minnzt á ætt-
jarðarástina, hina hreinu göf-
ugu tilfinningu. Henni hef ég þó
ekki gleymt. íslendingar unna
landi sínu, og það eins þótt þeir
viti, að það er ekki landa bezt,
ef einhver algildur mælikvarði
á slíkt væri þá til, enda vita
þeir einnig, að sitt er að jörðu
hverri. ísland þyrmir þjóðsinni
við mörgu, sem aðrar þjóðir
verða að þola af landi sínu, og
gefur þeim margt, sem aðrir þrá,
en hafa ekki. Olbogarými, hreint
og heilnæmt 1 oft, óendanlega
möguleika til að njóta uppruna-
legrar óspilltrar náttúru í fjötl-
breytilegustu myndum. Nýtt við
horf til alls þessa hefur skap-
azt á vorum dögum, eins komar
ný ættjarðarást. Ekki meiri en
áður var allt frá tímum róman-
tíkurinnar, sú sem birtist í ara-
grú-a ættjarðarljóða, sem eiga
imest skylt við ástarjátningar og
itilbeiðslu. Slíkt á ekki við smekk
mútímams, í staðinn fyrir þetta
irnikla tilhugalíf eru komin per-
isónulegri kynni og raunveruleg
tsambúð. Þjóðin hefur numið
tlandið á nýjan hátt, og það er
igleðilegt timanna tákn, og mætti
fþó það landnám enn eflast. En
þetta nýja viðhori til landsins,
nýja ást á landinu helzt í hend-
ur við trúna á landið sem líf-
gjafa. Vér verðum að treysta
flandinu og trúa á möguleika
Iþess, þá fyrst fáum vér notið
þess unaðar og þeirrar ham-
ingju sem það er að búa í þessu
fagra og blessaða landi, sem eng
an á sinn líka.
Góðir samlandar. Á þessum
fyrsta degi hins nýja árs vildi
ég mega þakka yður öllum góð
samskipti á því ári sem nú er
liðið. Margs er að minnast fyrir
hvern og einn, og fyrir mig þess
þá helzt, að ég tók við því em-
bætti, sem nú færir mér að
höndum að ávarpa yður í dag.
Þess er mér ljúft að geta, að
þjóðin hefur, jafnt háir sem lág-
ir, auðveldað mér göngu mína
með góðvild og vinsemd, og fyrir
það færi ég henni þakkir. Ég
óska yður öllum árs og friðar.
Með þeirri gömlu íslenzku
kveðju tek ég þá undir óskir
og bænir manna víða um heim
fyrir friði meðal þjóða, friði
meðal manna. Gleðilegt nýjár,
þökk fyrir gamla éu-ið.
Dr. Kristján Eldjárn.