Morgunblaðið - 16.04.1969, Blaðsíða 13

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVTKUDÁGUR 16. APRÍL 1969
13 '
Eriendur Jónsson
skrifar um
BÓKMENNTIR
BROTABROT STEINARS
Stelnar Sigurjónsson:
BROTABROT. 144 bls.
STEINAR Sigurjónsson er snjall
höfundur; vantar þó enn herzlu-
muninn til að vera stórsnjall.
Beizkur, dulur; minnugur og
fundvís á hið smáa, en samt
mikilvæga — þannig er Steinar;
auk þess hug’kvæmur á tiltekin
efni, samkvæmur, þar sem hann
nýtur eín; eðlisgreindur stílisti
mun hann einnegin vera.
Hins vegar hefur hann ekki
enn tamið sér ögun, sem nægði
til að skrifa verulega gott verk.
í>ó er Steinar í vissum skilningi
vandvirkur. Og víst eru efni hans
þannig, að þeim hæfir engin fín-
pússning. En sú kann aftur að
vera omök þess, að Steinar vand-
ar sig ekki alitatf sem skyldi.
Ágallarnir á sögum Steinars —
yfirhöfuð meinlitlir og smá-
vægilegir, mega því vera sprottn
ir af þvi, að hann beinlínis vilji
ekki nostra fremur en hann
kunni ekki til verka.
Steinar er neflega til óhag-
ræðis sérvitur höfundur. Fárán-
legt er t.d., hvernig hann af-
bakar nauðaalgeng orðasam-
bönd. En óvart kemur hann svo
upp um hik sitt með því að
skrifa heilan formála til að af-
saka sérvizkuna.
Þeim mun hvimleiðara er
þetta heimagerða sprok Steinars,
að þróttur hans er annars fólg-
inn í stilnum, aðskornum og oft
býsna frumlegum.
Því Steinar — sé hann sérvit-
ur höfundur, þá er hann svo
frumlegur, að hann þarf ekki á
neinum „tilbúnum“ frumleika
að haida. Sögur Steinars eru í
flestum skilningi nýjar og mað-
ur gerir sér ósjálfrátt í hugar-
lund, að nýbreytnin komi innan
frá. Afstaða Steinars til efnisins
er í aðra röndina epísk. Beztu —
meira að segja langbeztu sög-
urnar í þessu safni, sem kallast
því lítilláta heiti: Brotabrot, sýn-
ast vera tilbrigði við minningar
höfundar frá löngu liðnum tirna;
minningar um fólk, atburði og
vettvang, sem einu sinni var, en
er ekki lengur.
Það eru minningar litils
stráks í þorpi. Honum finnst
„eitthvað skrítið og voðalegt að
lifa“, sem von er, þvi það er
stríð og „ástand". Hann horfir á
heiminn með Bamiblandi af
spenningi og hrolli, sér hlutina
svona, en ímyndar sér þá
hinsegin; veit, að fleira gerist
en það, sem augu hans sjá og
Steinar Sigurjónsson
eyru hanis heyra; reynir að sjá
lengra og heyra meira, en kemst
aldrei til botns í þeirri furðu-
legu tilveru, sem forsjónin hefur
gert svo vel að skyrpa honum
inn L
Auðvitað er Steinar ekki einn
um að hafa sagt þá sögu. Fleiri
höfundar hafa unnið úr svipuðu
efni; mér kemur t.d. í hug nýleg
skáldsaga Jóns Óskars, Leikir í
fjöiunni. En Jón Óskar — úr því
minnzt er á hann, setur dæmið
öðru vísi upp fyrir sér og fær
því út úr því aðra lausn.
Leikir í fjörunni er sjálfhverf
saga, en Brotabrot Steinars eru
úthverf; snúast ekki um sögu-
þul, heldur það skrítna líf, sem
hann horfir á. Og þetta skrítna
líf gerist ekki í einni, samíelldri
Minningartónleikar
SEINUSTU bónleikar Sinfóniu-
hljómsveitar íslands voru hinir
eftirminnilegustu. Þá stóð dr.
Róbert A. Ottósson í stafni og
stýrði hljómasveitinni á tónleik-
um, sem haldnir voru til minn-
iingar um Jón Leifs.
Skoðanir mánna hafa alltaf
verið skiptar á stórum persónu-
leiika og fyrirferðarmiiklum
skáldskap Jóns Leifs — og svo
einnig á þessum tónleifeum. Það
var ömurlegt að sjá yfir hálf
tómt húsið. Jón Leifs var aldrei
svo óviðkomandi sönmu áhuga-
fólfei uim íSenzkt tónlistarlíf.
Fyrrverandi bandamenn hans
einir í Bandalagi íslenzkra lista-
manna hefðu getað fyllt húsið
— eða þá þeir, sem höfundat--
réttar njóta á íslandi.
Tónleifearnir hófust með
nofekrum vel þekktum verkum
Jóns: „Sorgarmars" úr hljóm-
leikunum við „Galdra Loft“,
strokhljómsveitarverkinu „Hinzta
kveðja“, sem Jón samdi í imnn-
ingu móður sinnar, forleifenum
„Minni íslands" og lauk með
hljómsveitairútsetnimgu hinna vin
sælu ,.rímnadanslaga“ op. 11.
Kristinn Hallsson söng fagur-
lega „Vöggu'vísu" og „Máninn
Mður“, sönglögin op. 14 a, nr. 2
og 1 með vönduðum leik Róberts
á píanóið.
Tvö verk heyrðust nú í fyrsta
siinn. Annað var „Nótt“ op. 59
(við erindi eftir Þorstein Erlings-
son), sem þeir Guðmundur Guð-
jónsson og Kristinn sungu með
hljómsveitinni. Jón tónar skáld-
skap Þorsteins á sinni sérkenni-
lega hátt, heimtar hetjulegar
„upphrópanir“ af söngvurunum
og átti Guðmundur auðheyrilega
fullt í fangi með að valda hæð-
inni á stundum.
Forvitnilegra var hitt verkið,
sem frumiflutt var, „Sköpun
mannsins“, úr upphafi músík-
dramans „Baldr“ op. 34.
„Baldr“ er stórvirkí og mun
taka um 80 mteútur í flutningi.
Atriðið, sem hér heyrðist frum-
flutt lofaði góðu um framhaldið.
Þar voru fáguð litbrigði og fjöl-
breytileg, þar mátti m. a. heyra
úr fjarska Gjallarhorn Heimdall-
ar úr goðheimum. Slík undur
heyrast ekki á hverjum degi í
Reykjavík. Hafi hljómsveitin, ein
söngvarar og ek'ki sízt stjórn-
andinn, dr. Róbert, þökk fyrir
að leysa svo eftirminhilega hið
vandasama hlutverk að minnast
frægasta tónskálds íslendinga.
Þorkell Sigurbjömsson.
sögu, sem byrjar formlega og
endar með pomp og pragt, held-
ur í sundurlauiium og þó eins og
raðkvæmum og samkvæmum
myndum, sem hvorki byrja né
enda. Þannig hafnar Steinar
epísku sögusniði, en fellir sam-
an hið sýnilega og óhlutstæða;
þannig fær hann sína þriðju
vídd.
— En stíll Steinars — sem
svo mikið veltur á í sögum hans
— virðist vera svo sjálfsagður og
samgróinn efninu, að manni
finnst, að öðru vísi geti Steinar
ekki skrifað; annaðhvort verði
hann að skrifa einmitt svona
eða alls ekki (ég undanskil „ans“
og „meir sagt“; það eru tiktúr-
ur).
Kostur er, fyrir það fyrsta, að
stíllinn rekur sig sjálfur. Maður
hefur ekki á tilfinningunni, að
höfundur haíi remibzt. Frásagn-
argleði var það kallað, þegar tal-
að var um vinsæla höfunda, en
á ekki við um Siteinar; skilst þó
vonandi, hvað við er átt.
Allt um það finnst manni, að
höfundur hafi átt að hreinrita
einu sinni enn, hugsa sig vel um,
strika rækilega og útþrykkilega
yfir óþarfar kiúsidúllur og
slétta úr hnökrunum. Grodda-
áferðin mátti eftir sem áður
halda sér. Leggi maður upp í
reisu á la recherche du temps
perdu og komi aftur á sinni
gömlu peysu — þá á maður að
koma á henni — hreinni.
En Steinar er ekki ávallt í leit
að hinu liðna. Fróðlegt er að
bera sögur þær, sem hann sem-
ur upp úr endunminningum frá
stríðsárunum, saman við sögur,
sem segja frá Kananum á Vell-
inum og viðikiptum amerískra
hermanna og íslenzkrar kven-
þjóðar. Síðar talda efnið verður
allt of ýkt í höndum Steinars.
Ef til vill er það of nálægt í tím-
anum. Ef til vill er það of póli-
tiskt. Alla vega vantar Steinár
í það hillinguna. Það verður alít
of hrátt í meðförum hans, um-
búðalaust, misiheppnað, ólist-
rænt. Raunar er Steinar ekki
einn á báti, hvað það snertir.
Enn hefur fáum tekizt að skrifa
að gagni um sarna efni nema
Indriða og seinna Guðbergi.
Alla vega er það ekki svið
fyrir Steinar. Þó imyndun hans
sé kröftug innan vissra tak-
marka, er hún ekki að -sama
skapi hreyfanleg. Því Steinar er
persónulegur höfundur, skrifar
t.d. lengstum sama stílinn. Sög-
ur hans bera með sér sama keim
inn; það er sama, hvert hann fer,
þorpið fer með honum alla leið
e.ns og fleirum.
Ég minni á dæmi: Steinar
skrifar sögur, sem eiga að gerast
í sveit. En þær eru ekki sveita-
sögur í neinum skilningi, ekki
fyrir fimm aura. Sveitin er að-
eins notuð eins og hvert annað
óhlutstætt hugtak — í tilbreyt-
ingaskyni eða hvað — handa
fólkinu af mölinni?
Þegar Steinar segir frá kven-
manni, sem situr „þögul við
hlóðirnar", þá minnir atriðið
ekki á kvenmann við hlóðir, eins
og það gerðist. Þvert á móti:
senan er einber leikur. Enda
kemur á daginn, að sviðið er út-
fyllt með ósviknum þorpslegum
svolahætti og engri sveita-
mennsku.
Nei Steinar er hvorki frum-
legur né tilfyndinn, þá sjaldan
hann hverfur út fyrir sína lóð.
Heima er hann tæpast nema á
einum stað: í einihvers konar
sjávarplássi; einhvern tíma í
stríðinu eða »ftir það; þar sem
beljakar svolgra brennivin í
landleguim og slást um kvenfólk-
ið, sem sáir sínuim kvenlega
yndisþokka út yfir súorlyktina,'
svo hvorugt verður frá öðru
greint; og klæðist kjói, sem er
„svolítið óhreinn og fallegnr“.
Þar eru líka ungar stelpur,
aldur svona þrettán fjórtán.
Þær gera mikið að þvo sér og
spegla sig og svo framvegis og
fara að því einis og þær séu að
fremja töfra; .hvílík heimsundur!
Þar eru líka hermenn. Og „það
er skrítið að stelpur skuli vilja
vera skotnar í hermönnum en
ekki strákum“, hugsa ungu
strákarnir í þoipinu, sam eru
siskotnir í stelpuim og liáhugsandi
um þær, einkum á kvöldin. 4
Tuttugu sögur eru í þessum
Brotahrotum Steinars Sigurjóns-
sonar, flestar stuttar, allar læsi-
legax, umar skemmtilegar.
Steinar hefur margt til brunns
að bera. En mun honum takast
að brjótast út fyrir þau ták-
mörk, sem hann hefur sjálfur
markað sér, að því er virðist, og
senda frá sér, þó ekki væri nema
eitt verulega gott — eða réttara
sagt verulega misfellulaust
káldverk?
Erlendur Jónsson.
Lífspeki náttúrunnar
Desmond Morris: NAKTI
APINN. 234 bls. Hersteinn
Pálsson þýddi. fsafoldar-
prentsmiðja h.f. Reykjavík
1968.
í HELGAKVERI, sem böm
lærðu undir fermingu um alda-
mótin, standa meðal annars
þessi orð: „Sökum þess að synd-
in spillti eðli vorra fyrstu for-
eldra, fæðast allir náttúrlegir
afkomendur þeirra á öllum tím-
um með spilltu eðli og sýndsaim-
legum tilhneigingum, og eru þvi
allir eymd og dauða undir-
orpnir."
Desmond Morris veltir því
lífca fyrir sér í Nakta apanum,
hvort eðli mainnsins sé spillt eð-
ur ei, en — í öðrum skilningi en
gúðfræðingurinn. Helgi horfir á
hlutina frá trúareglu sjónar-
miði. Hann fellir í kerfi þá trú-
arlegu lífspeki, sem er orðin
sjálfsögð um hang daga, ef ekki
löngu fyrr.
Desmond Morris er dýrafræð-
ingur og ræðir um manninn sem
dýr á meðal dýra. Eins og höf-
undur Helgakvers á sinni tíð,
fellir Morris í kerfi þá lífspeki,
sem þegar er rækilega viður-
kennd, áður en bókin er samin.
Báðir leitast við að gera sér
grein fyrir eðli mannsins, en
nefna það ólíkum nöfnum. Það,
sem Helgi kallar „syndsamlegar
tilhneigingar“, nefnir Morris
meðal annars „frumihvatir“.
Helgakver var afar hugvitleg
bók fyrir sinn tíma. Vafasamt
er, áð nokkur þjóð hatfi nokkru
sinni eignazt svo kerfisbundna
speki til að kenna börraum und-
ir Iífið. Því aðeins vék kverið
svo fljótt, sem raun var vitni,
að lífspeki þess vék fyrir ann-
arri nýrri — vitundinni um
nakta apann.
Stephan G. var þá einn af
möranum nýja tímans. Hann
gat látið sem hann væri að
segja frá umrenmingi, þegar hann
var í rauninni að iýsa eigin skoð-
unum: Jón hrak fyrirleit kverið
og fékkst ekki til að læra það.
Um náttúruna vildi hann hins
yegar fræðast. En sá fróðlieik-
'Urinn var þá eimskis metinn,
sem sagt: kverið og náttúruvís-
indin gátu ekki farið saman,
anna’ð hvort varð að vikja.
Ef bók eins og Nakti apinn
hefði komið fram á sjónarsvið-
ið, áður en kverið hvarf (ég á
eteki endilega við Heligakver eða
neina sénstaka bók, heldur þá
speki, sem við það mætti
kenna), má vera, að heyTzt
hefði hljóð úr homni. En sú tið
er liðin. Bók af þessu tagi mun
ekki stugga við einum n'á nein-
um hér etftir.
Hitt er svo anma'ð mái, að
Nakti apinn er bók, sem hlýtur
að höfða tfl almennrar for-
vitni. Þó áhugamál mannsins
séu mörg, er ekkert honum hug-
stæðara en nakti apinn: mað-
urinn sjálfur með hvötum sín-
um. Og þær hvatir hans, sem
fyrir ekki löragu voru kallaðar
„lægstu hvatir", þær eru langt
frá að vera útrætt mál og verða
vitamlega aldrei.
Bókin Nakti apinn er ekki vís-
indarit, ekki heldur skemmtirit,
en má helzt kallast fræðilegt
skemmtirit. Þetta er ekki dýra-
fræði, þó höfundurinn sé dýra-
fræðingur, heldur hugleiðing
— spjall manns, sem styðst að
vísu drjúgum við þek’king sína,
en vinzar úr henni það eitt, sem
hann getur búizt v?ð að fólk
langi til að vita.
Þannig gerir Morris engu efni
betri né meiri skil en kynlífinu,
og sú mun vera ástæða þess, að
margir bóksalar, í útlöndum að —
minnsta kosti, lögðu heila glugga
undir bókina, fyrst eftir að hún
kom út. Kaflinn um kynlífið er
vissulega ekkert sorpritaefni.
Samt gæti hann fullkomlega
gagnazt slíku riti: venjulegir les-
endur sorprits mundu ekki
fleygja frá sér slíkri lesning. Er
erfitt að verjast þeim grun, að
Morris hafi — sem hann færði í
letur þann kafla — hugsað öllu
meira um sölu bókarinnar en
viðfangsefnið: nakta apann.
Samanburðurinn við næsta kafla
á etftir, Uppeldið, kemiur upp um
strákinn tuma, því uppeldinu,
sem fræ'ðilega hlýtur að sikoðast
fram'hald kynlífsins, eru gerð
snöggtum fátæklegri skil.
Hætt er því við, að fáar
spurnir hefðu farið af bókinni,*
ef nefndur kafli um kyralífið
hefði hvergi fyrirfundizt i henni,
og gefur hugmyndin um það til
kynna, hversu furðulegum brögð
um verður að beita, svo fróðlegt
lesefni nái alla leið til hins al-
menna lesanda.
Því fróðleg er þessi bók á
marga lund. einkum seinni hlut-
inn. Höfundurinn sem sé fikrar
sig frá Skemmtilegu snakki til
fræðilegrar íhugunar — þó milli
þess tvenns séu a'ð vísu hvergi
skörp skil í bókinni — og undir
lokin hættir hann meira að segja
á að skírskota tiil tölfræðilegra
rannsókna.
Morris leitast við að greina,
hvað sé náttúrlegt og hvað sé
I ónáttúrlegt í fari manrasins og
hallast víðast að því, að mað-
urinn sé að sönnu leitandi og
tilbreytingasamur, en þó fast-
heldinn á venjur sínar, og sumt
hátterni hans, sem okkur hætt-
ir til að álíta ávöxt eða afleið-
Framhald á bls. 24