Morgunblaðið - 06.07.1969, Qupperneq 17

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 6. JÚLÍ 1909
17
Virðulegt rit
Skírnir, Tímarit Hins Íslenzíka
Bókmenntafélags, hefur nú kom
ið út í 142 ár og er talið elzta
rit siinmair tegiumdar á Norður-
löndum. Á þessu langa árabili
heifur Skírnir að vonanm verið
misjafnfliega læsilegur, enda til-
ganguriinin með útgáfu hans
breytzt með breyttum tímum.
142. árg. kom út um sl. ára-
mót umdÍT nýnri ritstjórn. Segir
hinin nýi ritstjóri, að fyrirhuguð
sé nioikkur breytiinig á sitefiniu og
efnisvaiii ritsinis: „Ætliuniin eir að
eftirieiðis verði Skímiir að meg-
iniefni helgaður íslenzkiri bók-
menntasögu og íslenzkum bók-
mennitum a'ð forniu og nýju“. Bft-
iir er að sjá hvernig þessi tilrauin
tekst og liggur þá mikið við, að Uppbygging Reykjavíkur hefur verið nnjög ör á undanförnum árum. Á þessari mynd er hið
sérkreddur verði ekki láitmar nýja Breiðholtshverfi en þegar það hverfi verður fullbyggt munubúaþarl5—20 þúsund manns.
náða. í þessiuim fyrsita árgamigi Ljósm. Mats Vibe Lund.
REYKJAVÍKURBREF
Laugardagur 5. júlí
virðist sitthvað vera læsilegt og
fiinmst þeim, cr þetta ritar, mest-
ur fenigur í ýtarlegri ritgerð eftir
farmanm Bókmenmtafélagsins,
Sigurð Líndal, uim Mimningar
Stefánis Jóh. Stefánsscxniar. Rit-
gerðiin virðist samim af hófsemi
og hlutleysi og hefur að geyma
ýmsar fróðlagar boilalegginigar.
Sigur'ðuir teiur Mininimgar Stefáns
að maklegleikum vera merka
sögiulega heimild. Er þess þó að
sjálfsögðu að gæta um hamia eims
og uim nær alfliar sj álfsævisögur
stjórnimálamaninia, að húm er eðlli
síniu saimkvæmit einiskomiar „apo-
logia“, þ.e. vaimanrit, sem skýr-
ir og ver gerðir höfundarins. Við
riithátt Stefáns gerir Sigurður
einkuim eina athugasemd, og ber
að vona, að sú hugsum, sem þar
lýsir sér, verði ieiðarsitjarna rits-
inis á mieöan Sigui'ðar nýtiur við
í farmiemnsfcu féiagsinis, þótt ekiki
sé hann sjál'fiur riteitjóri Skímis.
í athuigaisemd Siguiröar LíndaJs
segir:
„Óþarflega mikil hvatvisi
fininist mér rauinar koma fram á
eirnum stað í frásögninini af að-
draganidanum að stoflniun At-
iamitshaifsbandalagsiinis í garð
maninia sem voru á annarri
sfcoðun en Stefám uim aðild ís-
landis.-------
Ég hélt, að það væri e'ðlileg af-
ledðinig málfrelsis, að menm létiu í
Ijós skoðanir sínar, hvort
sem þeir teldust meninitaimenm
eða ekki og því ástæðuiLausit fyrir
lýðræðjissinma að aimaist við slílku,
með því að gera þeiim, er það
mota sér, upp aniniarleg sjóniar-
míð. Að .sjólfsögðu igeta menm
talið sig hafa ýmislegt til mála
að leggja, ám þess að áfliíta sig
betur vitandi en alla aðra“.
Blcttur
Hinniar lýðræðislegiu hófseimi,
sem Sigurður Línidal þarna
áminnir menn uan, er hins vegar
ekki gætt sam skyldi í ’þessuim
142. árgangi Skímis. Sigurður A.
Magnússom ritdæimir þar íslend-
ingaspjaflll Hal'idórs Laxnass og
segir m.a.:
„Og langrækimm er hamm, ef
dærna má af þeitrri meðferð sem
Guðmundur í. Guðmundsson fyrr
uim utainríkisiráðherra fær hjá
homium, og mian ég ekki til að
þekfetur eimstakliinigur haifi í bók-
mennbuim okkar fengfð ölfliu háðiu
legri úitreið — og það sem verst
er: manngarmiuriinn verðskuldar
fullkomleiga dóminm“.
E.t.v. eru mainnfliegaæ skýringar
á gremjiu Haildórs Laxness í garð
Guðmuindar í. Guðmumdssomar,
(þó að sbriif skáldsins um hamm
sóu því til eininia minnstrar sæmd
ar af því, sem þessi mikli ri't-
höfundur hefur látið flná sér fatra.
Hilbt er fyrir neðan al'lar heiiur,
oð ribdómari í viirðulegasta tíma-
riti íslendimga skuli nota þvílíkt
orðbragð sem Sigurður A. Magn-
ússon gerir sig þarma sekan um.
Einfeanlega þegar á þa'ð er litið,
að frásagnir Halldórs Laxmess af
erjuim hans við Guðmumd 1. út
af sfeattheimtu eru vægast sagt
mjög misskilmingi blandnar. Öll-
um, sem vilja er vorkunnartaiust
að kynna sér raunverulaga rnála-
vexti ,ef þeir hirða nokkuð um
að fylgja hinni fornu reglu, að
hafa heldur það, er sanmara
reyniist. En jatfinvel þótt talið
yrði, að þarna væri um álitamál
að ræða, þá réttiætir það eklci
óvir'ðmgarorð ribdómarans um
„þeikfktan einstakling“, sem ekki
sést að átt hafi þess feosf að skýra
málið af sinrri hendi í þeasiu árs-
riti. Með þvilíku athæfi hefur ver
ið setbur blettur á virðulegasta
tímarit Islendinga.
Staðreyndirnar
sögðii lil
Efir 17. júni var að því vikið
í Reykj avíkurbréfi, að of snemimt
væri að skrifa hlutlausa frásögn
af aðdragamda enduirreisnar lýð-
veldisins 1944. Him ágæta og hóf-
saimia ritgerð Sigurðar Líndals
gefur hins vegar tilefni til notokr-
urra athugasemda. Svo er að sjá
sem Sigurði Líndal geðjiist lítt
að himini svonefmdu „vamefmda-
benmiingu". Hanm getur þess ekki,
að Alþingi samþýfekti samihljóða
hinn 17. maí ályktun, þar sem
því er lýst, áð ísiendingar
hafi þá öðlast rétt til fullra
sambamdsisiiiiba, og var þar
eiinimitt byggt á tilvitmiaðri
„kenniimgu“. Þá er tilvitnun hans
í afsitöðu Bandaríkjamma meira en
hæpin, því að húm byggðist á
póliitíiskuim ástæðum, þó að
sumir reyndu að lesa anm-
að úr bernni. Nú skal það
með glöðu geði samþykkt, að
bezt fór sem fór. Um það þarf
þess vegna alfls ekki áð deila. Hitt
má þar fyrdir ekki dyljasit, að at-
burðir síðari heiimsistyrjaldarinm-
ar ruddu burt réttarlegum grund
velli sambandslaganna. Danir
reyndusit þess ekki umkomnir —
ekki vegna eigin ásetnimgs eða
óska, heldiur vegna óviðráðam-
legra orsaka, — að veita íslemid-
inguim þá forsjá eða aðsitoð,
hvemig sem memin vilja orða það,
sem sambandslögin ætliuðust til.
Þegair slíkt tótost etoki á þeim
tímum — árutn saman, — þegar
mest iá vJð, er það fulfltoomin
lögfræðifleg fjairstæða að halda
því fram, að skuldbimdiingar ís-
lendinga samkvæmt sambands-
lögunum hafi halidizt. Staðreynd-
Irniar höfðu kveðið upp simm dórr
um það, að þetba rótbaraaimband
fékk ekki lemgur staðiat. Þetba
var og er Dömum til enigrar
mimnkunnar heldur einfaldur
lífsins gangur, sem hvorki við
né þeir fengu vi0 ráðið. Rébtiux
ísiemdinga til einihliða riftimgar
var þessis vegna ótvíræður. Allt
anmað mál er, hvort hyggilegt
heflði verið að nota þamn
rétt Um það mátrti deiia
og var deiit. Eran amnað er,
að, hvað sem mönnum sýn-
ist nú um ráðagerðir um sam-
bandsislit í sambamdi við stjórn-
arskrárbreytingar og þingfeosning
ar á árinu 1942, þá leiddu þess-
ar ráðagerðir tiil þess, að Banda-
ríkin lýstu fuillu samþykki sínu
á slítoum aðgerðum eftir árslok
1943. Sj álfur telur Sigurður Lín-
dal, að yfirlýsingar Breta og
Bandaríkjarana hafi haft úrsliita-
þýðingiu. Hanm segiir:
„Efltir að viðurkenming var
fenigin frá Bretum og Bandaríkja
mönnum á iýðveMistofmum eftir
1943, mátti þó segjia að ekki
skipti máli, hvort lýðveidi yrði
stofnað 1944 e'ða síðar, þá er
styrjöldinni lyki“.
Hvað liefði orðið?
Hér er feomið að því, sem
áldirei verður úr stoorið. Þess
vegna má vel segja, að úr því
að bezt fór sem fór, þá eigi að
iáta bofllaleggimgar um það, sem
kynni að hafa orðið, eiga sig. En
úr því að rnálinu á ammð borð
er hreyft, þá er rétt að hugleiða
það augnablik. Á árumium 1943
og ‘44 vissi engiinm hveraær stríð-
inu muradi ljúka né á 'hvern hátt.
En setjum svo, að memn hefðu
séð atbuirðarásina fyrir. Hverj-
um, sem tifl þefckir, getur nú
komiið til bugar amna® en sam-
bandsislilt eftir stríðslok hefðu
orðið erfi'ðari og sársaukafyllri
gagnvart Dönum en raun varð
á? Krisitjám toonumgur X taldi sig
eiga marga vimi á íslandii og þeg-
ar Stauning forsætisráðherra
toom til íslamds sumiarið 1939,
hitti hann, að eigin sögn, ekiki
niema eiinn mann, sem hugði á
algjör sambamdsslit við Dan-
mörtou. Svo mæfla böm sem
vilja. En hvorfci Kristján fconung-
ur né Stauning voru nefln börm.
Ráðamikilum hóp mannia í Dam-
mörbu var mikið í mun að haflda
sambandinu við Islanid. Getur
noktour efazt um, að gerð hefði
verið tilraum tii þeas að telja ís-
lendinigum trú um, að það væri
kiöld bveðja tii Kristjáns X eftir
hans frækilegu frammistöðu í
Danmörtou á stríðsáirunum að
svifta hamn strax að stríði loknu
konuingdómi á Isflandi? Muindi
ekJki í senn haifa verið slegið á
strengi ti'llfinninga og toaldrar
skynsemi? Nú þytkir ölflurn ein-
sæbt, áð við eigum að haifia inm-
flendan þjóðfhöfðinigja í liandiniu
sjálflu. Rieynslan heflur þegar skor
ið úr um niauðsyn þess og ágætL
En víst má færa rök að því, að
í svo litlu þjóðfélagi sem hinu
ísienztoa séu ýmsir erfiðleikiar því
háðir að hafa innllendan þjóð-
höfðimgja. Allt. hefði þetta toorn-
ið til áð velkjast fyrir mönmum
og orðið erfiðara en memn í
fljótu bragði eftir á gera sér
grein fyrir, einmitt af því að
atburðarásin varð önrnur. Menm
sjá hversu afhendiinig hamdrit-
amna þvælist fyrir dönskium
stjómvöldum, þrátt fyrir yfir-
gnæfandi meirihluta fylgi þar í
iandi viðj afhendingu þeiirra.
„Nú er Iagw
Lausrn slíkra mália í milliríkja-
viðskiptum er engan vegimm eins
einföld og aruðveld og sumir virð
ast ætla. Þess vegnia er um að
gera að grípa færi’ð þegar það
gefst, að láta mernn stamda
frammi fyrir sbaðreynd, sem
ekkd verður haggað. Á þessurn ár
um minntust íslendingar síns
forna málsháttar: „Nú er lag.
Róið“. Það var geirt ag tófcst vei.
Þess vegna eru það óþarfa get-
sakir, þegar Sigurður Líndal seg-
ir:
„Ég fæ ektoi betur séð, en
semnilegasba skýringin á því of-
urkappi, sem margir stjánmmála-
foringjar lögðu á að hraða Skiln-
aði, sé sú, a'ð þeir hafi hver um
sig vfljað eigna sér og flokki sín-
um heiðurinm af lýðveldisstofn-
umiinmi. Er slíkt kapphlaup Stjórn
málamanna etokert einsdæmi á
íslamdi. Raurnar mátti segja, að
notokuð hafi sú viðleibni borið
keim af áróðursbragði, því að
glrundvölllur lýðveldisinis var þeg-
ar lagður 1918 með 18. gr. sam-
bamdslaganma".
Vaifalaust hefur metna'ður ein-
hverju ráðið í þessum efnum eins
og flestum öðrum. En að telja
þann veikieikia haifla haiflt úrsliba-
áihrtif á afstöðu mamma fær ekki
Staðizt. Þvert á móti var af heil-
oim hug leitað eftir þjóðareim-
ingu um laiusn sjálfstæðismálsins,
sem og tókst að mestu. Þess
vegma ber nú ekfci að leita að
ásökuinaretfnum, heldur með at-
hygli kynna sér sjánatrmið hvers
og eins til lærdámis fyrir sfðari
tirna,
En út af fyrir siig er þáð meira
könnunarefni, hvernig stóð á
því, að sumir, sem samþykktu
álykbun Alþinigis 17. maí 1941 og
voru fylgjamdii aligerum skilnaði
1942, breyttu þá um og vifldu
frestun málsins þangað till hægt
væri „aið tala við Dami“, þ.e.
fram yfir stríðslok. Það voru
‘þassir miernn, sem um hríð stoár-
uist úr ieik, en etoki hinir svo-
kölluðu „hraðSkilnaðarmenn“.
Bjálfalegt frum-
Laugardaginn hinn 28. júní
gerði Þjóðviljiran með aðsiboð
hiinis nýjia ræðumamms Allþýðu-
bandaiagsins Sigiurðar A. Magm-
ússonar fruntaliega árás á 18 al-
þingismemn, sem ekki höfðu storif
að undir einhverja áskorum, sem
efni sínu samkvæmt, hvað sem
forminu leið, átti að beinast til
herforimgjastjórnarinnar í Grikk-
landi. Árás þessi er því fárán-
legri sem eitt af því fáa, sem
íslendinigar eru sammála um, er
andúð á þessari grísfcu ríkis-
stjórn. Hitt vir’ðist vera ágrein-
ingsefni, hvemig íslenzk stjóm-
völd eigi að bregðast við þessari
útlendu óstjórn. Þjóðviljinn seg-
ir í forystugrein sinml
„Sú herforingjastjóm, sem kúg
ar Grikki nú, á vald sitt meðal
anmiars undir herafla þeirn, sem
hefur bækistöðvar sínar hér á
íslandi. Þannig erum við beim-
línis þátttakendur í þeirri viður-
styggilegu kúgunarstarfsemi sem
grískur almenningur hefur verið
beibbur. Það er beint samhemgi
mfflli afstöðu alþimgismannanma
átján og hemámsstefnunmar:
hvort tveggja Skipar blóðidrifn-
um morðtólum heimisvaldastefn-
unnar á æðra sess en manneSkju
legum viðhorfum. 18 alþingis-
menn haía orðið íslendingum til
skamimar frammi fyriir þjóðum
heimis — vonandi stoammasit þeir
sín líka“.
Fyrr í greiminmá er sagt, að af-
staða Atlantshafsbamdalagsims,
sem raunar er mjög misfúlfcuð,
hafi mótazt af þessu:
„Þarna réð sumsé sami óttiinm
og réð gerðum vesturveldamma í
styrjaldarlok; að Grilkkir tækju
sjálfir á lýðræðiislegan hábt stjórm
landsims í sínar hendur".
„Tóku langt fram
grimmdaræði
Þjóðverjaw
Segja má, að Þjóðviljinm leit-
ist við áð hafa samhemgi í af-
stöðu sinni. Hamm telur barátt-
una á móti herfloriingjastjórnkiini
nú vena sama eðlis og bairáttu
kommúnista 1944 og á árunium
þar á eftir til að hrifisa umdir
sig völdin í Grikklandi. En at-
hiuguim hvað Sigurður A. Magn-
ússon, sem áður fyrri leibaðist
stumduim við að afla sér þekkiing-
ar á því, sem hann storifaði um,
segir um þessa atburði í bók
sinni „Grískir reisudagar". Á
síðu 106 og 107 segir hann:
„I byrjun desember héldu
ELAS-mernn geysknifcla hóp-
göngu í Aþenu — 'þá mestu, seim
sögur fara af. í róstum, sem af
hemni leiddi, drap lögreglam af
slysmi nofckra mernn. Áður en
nokkuirn vatöi, var skolflin á
borgarastyrjöld. — — — Var þá
svo komiið, að alit moginland
Gritoklamds var á valdi ELAS að
undaraskildum nokkrum ferlcíló-
metrum í miðni Aþenu, þar sem
helzbu stjórnarbyggingarnar
voru. Þar héldu brezku hersveit-
iirniar velfli. Um tíma var svo að
sjá, sem ELAS mundi bera þær
ofiurliiðb en þeim barst liðsstyrk-
ur, og svo un-darlega fór, að
ELAS bað um vopnahlé í jamúar
1945.
Það má auðvitað lengi uim það
deila, hverjar voru orsakir þessa
snögga og óvænta ósigurs. En
meginorsakirnar eriu taldar þær,
að uppreisnin var alveg óundir-
búiin og ELAS-sveitármar kring-
um Aþenu voru Mtt þjálfaðar,
en líðsstyrfcur bairst otf seimt.
Margir ELAS-menm voru etoki
hreinræktaðir fcommúnistar, held
ur miklu frsmur h'ugsjániamerun,
sem þóbtusit sjá í þassari hreyf-
ingu ieiðina til bættra kjara og
stjórmav'hátta. — Þegar þeir urðiu
vitni að girimmddimni, sem for-
ingjamir höfðu í frammd, biöskr-
aði þeirn svo að þeir sfcárust úr
leik á örlagastundu. Kunntugir
hafa tjáð mér, að stjórn og fraim-
flerði ELAS-manna í þeiim hlut-
um Aþenu, siem þeir réðu, hafi
bekið langt fram grimrndaræðd
Framhald á bls. 19