Morgunblaðið - 08.03.1970, Síða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR S. MARZ 11970
Jóhann Hannesson, prófessor:
Upptök háskóla
Á fyrri helmingi miðalda eru
klaustra- og dómkirkjuskólar ná
lega einir um að miðla mennt-
un og æðri menningu frá einni
kynslóð til annarrar. Þetta verk
efni óx þegar á leið miðaldir.
Viðhorf menntunar breyttist
verulega á 11. öld, þegar kristn
in hafði víða fest rætur í Vestur
Evrópu og dregið hafði úr ribb
aldahætti víkinga og skrælingja
konunga.
Til orsaka má telja vöxt borga
og bættan efnahag, sömuleiðis
þann frið, sem víða varð þegar
ránsferðum víkinga lauk. Stór
umskipti urðu þegar þeir hættu
að ræna klaustur og brenna
bókasöfn og önnur menningar-
gögn. Batnandi fjárhagur leiddi
til þess að nemendum fjölgaði
við dómkirkjuskólana.
Ef einhver kennari fékk sér-
stakt orð á sig fyrir lærdóm,
tóku nemendur að leita hans, ein
att úr fjarlægum héruðum og
löndum. Áhrifin af þessari
tízku sögðu til sín í viðgangi
einstakra skóla. Menn löðuðust
að skólunum af hreinum mennta
og menningaráhuga, án tillits til
embætta.
Þá tók að þróast sú kennsla,
sem hlaut heitið studium gener-
ale, það er almennt nám. Menn
ræddu um studia generalia og
studia publica. Upp úr þess kon
ar námi og kennslu þróuðust há
skólar Evrópu og hlutu heitið
universiteter.
Námsheitið bar það með sér að
allir máttu taka þátt í náminu,
án tillits til stétta og þjóðernis.
Kunnasta dæmið um þessa þró
un er dómkirkjuskólinn við
Notre Dame, sem breyttist í
hinn fræga Parísarháskóla.
I.
Krossferðirnar leiddu til auk
inna samskipta milli Austur- og
Vesturlanda. Þessi samskipti
voru ekki eingöngu á sviði hern
aðar, heldur einnig á sviði verzl
unar og mennta.
Arabiskir heimspekingar urðu
snemma á miðöldum allvel að sér
í grískri heimspeki, einkum Ari
stótelesar, sem þeir þýddu á ara
bisku og útskýrðu. Skólar Ar-
aba á Spáni höfðu um skeið all-
mikil áhrif á lærða vestræna
menn. Arabar þekktu læknis-
fræðirit þeirra Hippókratesar og
Galenosar. Nafnkunnastir ara-
biskra spekinga voru þeir Avic-
enna (980—1037) og Averroes
(1126—1198), en mikið kvað
einnig að Gyðingnum Mósesi Mai
monides (1135—1204), sem fyrst
ótti heima á Spáni, síðar á Eg-
yptalandi. Hann var í senn guð-
fræðíngur, heimspekingur og
læknir, síðast hjá syni Saladd-
íns soídáns í Epyptalandi.
Breyting varð á hinu forna
námi í trívíum, þ.e. þeim þrem
fyrstu af hinum sjö frjálsu list-
um. Menn tóku að leggja sér-
staka áherzlu á dialektikina, það
er þriðju greinina í trívíum, sem
avarar til rökfræði og þekking i
arfræði ásamt kunnáttu í fram- l
setningu á fræðilegu efni. Til- /
gangurinn með þessu námi í día 1
lektik var að finna samhengi í «
þekkingunni og koma á hana í
samræmi í skipulegu kerfi. Með /
al annars þurfti að ganga úr 1
skugga um að ekki rækist eitt I
ó annað í kerfinu. Þessi afstaða i
til þekkingarinnar var sú, sem /
tfékk heitið skólaspeki, skóla- T
stik. Markmið hennar var að
nota skynsemina til að afla sér
þekkingar í veraldlegum og and
legum efnum og mynda heild-
stætt kerfi úr þessari þekkingu.
Jóhannes Scotus Erigena, sem
um skeið stjómaði hirðskóla
Karls sköllótta, var uppi 810—
877. Hann er talinn höfundur
skólaspekinnar, en hún tók ekki
að vinna verulega á fyrr en há-
skúlar voru orðnir til. Hins veg
air átti skólaspekin sinn þátt í
því að háskólamir urðu til, því
að venjulegir skólar gátu ekki
fullnægt þeim kröfum, sem gerð-
ar voru til kennslu í þessum
fræðum. Þörf var orðin á frjáls
um grundvelli fyrir umræður um
frumatriði guðfræði og vísindi.
Var þá ekki við öðru að búast
en að upp kæmu kenningar, sem
kirkjan fyrirdæmdi sem villu.
Én margar réttar kenningar
komu líka fram og urðu að
miklu gagni og greiddu framför
um veg.
Svo óljóst er um þann tíma,
sem sumir háskólar voru stofn-
aðir á, að enginn veit hvaða ár
þeir urðu til. Læknaskólinn í
Salerno og lögfræðiskólinn í
Bologna eru meðal þeirra elztu.
Vera má að þeir eigi sér rætur
í rómverskri menntun fornaldar.
Ennfremur er um þá vitað að
þeir höfðu snemma sambönd við
arabiska menningu, eftir að hún
kom til sögunnar.
Friðrik II. keisari veitti skól
anum í Salerno einkarétt á æðri
kennslu í læknisfræði. Þeir ein-
ir, sem þar voru til menntaðir,
hlutu rétt til þess að kalla sig
meistara í læknisfræði.
n.
Meginsérkenni miðaldaháskól
anna var náið samfélag kenn-
ara og nemenda, enda höfðu
báðir aðilar áhrif á stjórnun há
skólanna. Þessi skipan mála virð
ist fyrst hafa þróast við lögfræð
ingaskólann í Bologna. Hann
bætti við sig öðrum deildum til
viðbótar lagadeildinni, sem var
hinn upphaflegi stofn. Næst
myndaðist þar eins konar heim-
Á MORGUNBLAÐINU hefur
undanfama viku verið ungt
fólk úr Vogaskóta sem hefur
kynnt sér starfsemi blaðsins
og jafnvel hjálpað dálítið til
við að vinna það. Heimsókn
þeirra er liður í starfskynn-
ingu skólanna, en hún er í
því fólgin að senda nemend-
Þorsteinn. (Lóail. MJbl. Sv.Þ.).
spekideild, þar sem mikil
kennsla var veitt í hinum sjö
frjálsu listum. Síðar bættust við
læknadeild og guðfræðideild, og
voru þá deildir orðnar fjórar
við þennan háskóla.
Elztu hlutar Parísarháskóla
voru dómkirkjuskólinn við Notre
Dame og nokkrir aðrir kirkju-
og klaustraskólar. Fyrstu deild-
irnar þar voru guðfræði- og
heimspekideild, en árið 1213
komu til deildir tvær, lækna-
deild og lagadeild. Út af þessu
er Svartiskóli stundum talinn
grundvallaður árið 1213, en i
reynd var hann búinn að starfa
um langt skeið fyrir þann tíma.
Nemendunum var þá skipt eftir
þjóðemum, nationes, þó ekki
svo sem nú er venja, heldur í
stórum dráttum, þannig að
skyldum þjóðernum var raðað
saman.
Það heiti. sem miðaldamenn
kusu háskólum sínum, universi-
tas, bendir til þess að háskóla-
menn litu á sig sem eina heild.
Þetta ber þó ekki þannig að
skilja að allir legðu stund á
sömu vísindi, þvert á móti, held-
ur mynduðu nemendur og kenn
arar eitt samfélag úr tveim,
universitas magistrorum et schol
arum, allsherjar samfélag kenn-
ara og námsmanna, og þetta sam
félag hafði að markmiði gagn-
kvæma vemdun allra meðlima
samfélagsins. Að þessu leyti
minntu hinir fyrstu háskólar á
gildi þau sem iðnaðarmenn á
miðöldum höfðu áður stofnað til
og héldu við út allar miðaldir
og jafnvel lengur.
í Bologna skiptust námsmenn
uma út í atvinnulífið, til ein-
hverra fyrirtækja og kynna
þeim starfsemina sem þar fer
fram.
Þau þrjú sem verið hafa
hjá Morgunblaðinu eru Anna
Sigurðardóttir 16 ára, úr
D-10, Gísli Þorsteinsson, 17
ára, einnig úr D-10 og Þor-
steinn Ólafsson, 16 ára úr
V-10. Anna og Gísli hafa
áhuga á blaðamennsku og
voru því gestir ritstjórnarinn-
ar, en Þorsteinn hyggst leggja
fyrir sig prentlist og hafði því
eftirlit með störfum prentara.
Þar sem þremenningamir
tóku öll meira og minna þátt
í daglegum störfum, þótti
okkur tilhlýðilegt að rabba
svolítið við þau um reynslu
þeirra, og forvitnast um
hvemig þeim hefði líkað.
Gísli: Það eir kammstkii rétt
að últdkýria fyrat hvemiig þettia
geniguir fyirir silg. Það er fé-
liagsfræðitaeniniarinin okkair seim
aér ium þetita, og oklkiur er
ileyft að bena fnam tvæir óistkir,
önmiuir þeirna a. m, k. vterður
uippfyllillt.
Anna: Ég vaJldi blaðia-
mienimsfcu og gmllsmiíð!;'. Ég hef
að vísu eragam séinsttakan
áhuiga á igiullllsmíði, en haifði
haraa baina sem vainraaglia. Ég
hafði álhuiga á blöðamien'n.slku
vegraa þess @ð ég bélit hana
Jóhann Hannesson prófessor.
í tvær aðaldeildir út frá upp-
runa sínum, ultramontani komu
frá heimkynnum norðan Alpa-
fjalla, en citramontani voru upp
runnir sunnan Alpanna. En eitt
stért félag stúdenta hafði innan
sinna vébanda alla stúdenta, og
annað minna alla kennara. Oft
höfðu stúdentar miklu meiri
áhrif á stjórnun háskólanna en
kennarar, og aldrei í sögunni
höfðu stúdentar meiri völd við
háskólana en þeir höfðu á mið-
öldum. Rektorinn, þ.e. æðsti
stjórnandi háskólans í Bologna,
var ávallt kosinn úr hópi stúd-
enta. Hann varð að vera minnst
25 ára að aldri og átti að hafa
stundað nám í fimm ár að
minnsta kosti.
Kennarar háskólanna höfðu
hins vegar ávallt einkarétt á því
að veita mönnum akademisk próf
Þess vegna var það mögulegt að
rektor einhvers háskóla félli á
liífllagt afartf og stkemmitiilegt,
og ég hef elkki orðið fyriir
vonibriigðum með það. Mér
þykiir bún saitit að segja en,n
skeimimt'ilagri en óg bjóist við.
Blaðam: Hleifiuir þú þá gam-
an aif að úknifa?
Anna: Jé, ef viið fáum
sfcamimitilag verkiefni að akniifia
uim, en þaið er nú óstoöp miis-
jiafrat eiinis og araraaið. Við fá-
um elklki frjálls varlkefni, held-
uir meguim við veljia á miilíli
lokaprófi, enda var starf rekt-
orsins jafnan annríkt.
í reynd voru háskólarnir sjálf
stæðar stofnanir, bæði gagnvart
ríki og kirkju. Þeir setbu sér sín
eigin lög og stjórnuðu sér sjálf-
ir, óháðir borgum, konungum oig
keisurum. Fná þessu voru þó
undantekningar, og fyrir kom að
borgir útnefndu prófessora við
þá háskóla, sem í þeim voru. í
smáríkjum Þýzkalands stóð há-
skóli oft undir vernd furstans,
en án þess að hann blandaði sér
í innri mál háskólans. Stúdent-
ar þeir, sem brotlegir gerðust
við Svartaskóla, voru ekki
dæmdir af borgaralegum dóm-
stóli, heldur af dómstóli eigin há
skóla. Þetta fordæmi leiddi til
þess að aðrir háskólar tóku að
keppa eftir sams konar réttind-
um og síauknu sjálfstæði.
Ekki gátu hinir fornu háskól-
ar komist hjá vandræðum og
árekstrum fremur en hinir nýju.
Stundum lenti saman kennurum
og stúdentum. Gat þá farið svo
að stúdentar færu í stórhópum
burt frá gömlum háskóla og
stofnuðu nýjan. Stúdentaóeirð-
ir í Oxford leiddu til þess að sá
skóli, sem fyrir var í Cambridge,
komst í tölu háskóla árið 1209.
Tuttugu árum síðar gaus upp
mikil óánægja við Parísarhá-
skóla flúðu þá margir stúdent-
ar þaðan til Oxford. Svo magn-
aðar voru óeirðirnar um 1230 að
hermenn voru sendir gegn stúd.
entum og drápu nokkra. Gerðu
þá kennarar verkfall í mótmæla
skyni, en þegar það dugði ekki
til að heimta rétt háskólans,
fóru margir háskólamenn, bæði
stúdentar og kennarar, til ann-
arra franskra háskóla, eða til
Oxford. Ekki nægði minna en af
skipti páfa til að koma aftur af
stað starfsemi Svartaskóla. Þar
með efldist vegur háskólans og
aukin völd færðust í hendur
kennara.
Síðar urðu deilur við Svarta-
skóla út af því að betlimunka-
Framhald á bls. 19
þriggja verkefna sem 'kienm-
aninn velur fyrár ofckuir.
Blaðam: Og þú befiur verið
að hjá'lpa til hérraa.
Anraa: Jia öllu miá raú natfm
'gefa. Ég hetf far-ið á hlaða-
mainnialfiumidii og fyligzt með
því sem fióllkið heifiuir ummtið.
Svo 'hjáilpaiði ég við að storiifia
©iraa firótit, eða kiaininelkii irétitiaira
sagt mér var hjálpað við að
Skrrlfia eina firétt. Og það var
aiuiðvitað voðaléga gaman,
Blaðam: Oig þú Þorsfceinm,
hverniig hefiuir þér lílkað í
smiiöjiuinmii?
Þorsteinn: Mér heifiuir þótt
mjög gamian ,að vera þair,
Framhald á bls. 24
„Skemmtilegt
og líf legt“
— stutt rabb við þrjú ung-
menni sem hafa hjálpað til
á Morgunblaðinu s.l. viku