Morgunblaðið - 03.01.1971, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. JANÚAR 1971
5
Efla svo hagsæld með hamingju,
sem efni standa frekast til
*
Nýjársávarp forseta Islands, dr. Kristjáns Eldjárns
Nýtt ár gengur í garð og
landsins börn bjóða hvert
öðru gleðilegt nýjár og þakka
Jyrir árið sem leið. Svo var það
löngum og svo er það enn.
Áramót eru tími reikningsskila,
og á nýjársdag verður það
mörgum manni, bæði sjálí-
rátt og ósjálfrátt að horfa yfir
farinn veg og gera eins konar
úttekt á lifi sínu, en skyggnast
jafnframt fram á leið, gera
áætlun, jafnvel heitstrengingu.
Menn spyrja hvað úrskeiðis
hafi farið á liðna árinu, bæði
persónulega og i þjóðlífinu, og
hugsa sér gjaman úr að bæta,
vanda sitt ráð. Það gera menn
eirmig við marga aðra áfanga á
lífsbrautinni, en þó almennast
og af mestum næmleik á nýjárs
dag, og það setur sinn svip á
daginn. Að baki er árið með
gleði og sorg, sigur og ósigur,
að baki eru jólin, fom hátíð
með frið, hvíld og helgi fyrir
suma, en annríki, þreytu og
glaum íyrir aðra. Að baki er
gamlárskvöld með flugelda,
álfabrennur og klukknahring-
ingar og svo er skyndilega eins
og bylur hafi dottið af húsi.
Nýjársdagur er oft dagur sér-
kennilegrar kyrrðar. Gleðilegt
nýjár, segja menn, og þökk fyr
ir gamla árið. Og til þess kem-
ég fram fyrir yður, samkvæmt
gömlum landsins vana, að segja
við yður þessi einföldu gamal-
kunnu orð.
„Svo ris um aidir árið hvert
um sig, eilífðar lítið blóm i
skini hreinu,“ kvað Jónas Hall-
grímsson á nýjársdag 1845 í
einu dásamlegasta kvæði sínu,
og er þá mikið sagt. „Mér er
það svo sem ekki neitt i neinu,“
segir hann enn, sjúkur og ein-
mana maður með banagrun í
brjósti. Samt er það heiðríkj-
an, sem er einkunn þessa kvæð
is, skáldið heitir sjálfum sér
því, að hann skuli, hvað sem
að höndum ber varðveita það
sem dýrast er, sál hans sjálfs.
Nú þótt vér mælum ekki máli
guða, eins og skáldið gerði, þá
held ég að hverjum íslendingi
væri styrkur og hugbót að lesa
þetta kvæði og hugleiða með
sjálfum sér á fyrsta degi hins
nýja árs.
Ár eru misjöfn, og veltur á
ýmsu, með hve mikilli gleði
þjóðin heilsar nýju ári. Vér
minnumst þess, að í fyrra bar
þann skugga á áramótahelgina,
að atvinnuleysi lét meira á sér
bera en verið hafði um langt
skeið, og þetta olli fjölda
manna og heilum byggðarlög-
um miklum vanda. Þá leituðu
margir sér atvinnu erlendis, og
þó flestir með það í huga, að
dveljast þar um stundar sakir,
þar til aftur blési betur hér
heima, en nokkrir til að flytjast
búferlum i fjarlæg lönd og búa
sér og sínum framtið þar.
Menn töluðu um landflótta, og
gengu jafnvel svo langt úr hófi
fram að jafna til Ameríkuferða
á fyrri öld. Það er hart
að þurfa að fara af landi brott
sér til lífsbjargar, en bót var í
máli, að þvi er virðast mátti, að
talað var um vildiskjör, sem
menn ættu kost á með öðrum
þjóðum, þótt víst kæmi stund-
um á daginn, að fyrst er allt
frægast.
Á þessum nýjársdegi er svo
fyrir að þakka, að menn virð
ast vera á einu máli um, að nú
sé bjartara yfir en um tvenn
síðustu áramót. Hagur atvinnu
vega og þjóðarbús hefur farið
batnandi, og menn eru i léttara
skapi. Orðið landflótti heyrist
nú ekki, og lítil brögð munu
vera að því að islenzkir menn
taki sig upp með fjölskyldur
sinar til áhættusams landnáms i
f jarlægum heimsálfum. Fagnað-
arefni er það, þvi að Island
má ekki við slíkum mannamissi.
Ég hef ekki tölur, sem full-
treysta má, en ég vona að það
sé rétt skilið, að ýmsir þeir,
sem leituðu sér atvinnu erlend
is um stundar sakir, hafi nú aft
ur horfið heim og geti fram-
fleytt sér og sínum i heimahög-
um. Þvi að sú mun vera von óg
vilji flestra, sem utan fara,
enda stendur það enn í góðu
gildi, sem Fjölnismenn skrifuðu
í inngangsorðum Fjölnis 1835:
Því fleiri lönd sem vér sjáum,
þvi ákafar girnumst vér aftur
til íslands. Það mætti vera ein
af nýjársóskunum á þessum
degi, að sem flestir Islendingar,
sem þess sinnis eru, geti látið
eftir þeirri löngun sinni með
óskertan hlut.
Sú ósk beinir huganum að
því, sem enginn kemst hjá að
láta sig varða, hvernig vér Is-
lendingar séum á vegi staddir
um daglega afkomu og þjóðfé-
lagslega aðstöðu þegnanna.
Þejss sjást nú ýmis merki, að
allur þorri manna býr við
rýmri hag en verið hefur um
sinn, hefur meira handa i milli,
getur veitt sér fleiri lífsins
gæði. Það er reyndar býsna erf
itt eða nær ógerningur að
verða sér úti um tölulegar stað
reyndir um raunveruleg lifs-
kjör manna hér á landi í sam-
anburði við það, sem gerist með
grannþjóðum vorum, sem að
þessu leyti eru meðal hinna
fremstu í heimi. En þó að rök-
studdar tölur vanti, er það ai-
menn skoðun, að litið eða ekki
skorti á að vér höldum til jafns
við granna vora í þessu efni,
og má þó satt vera, að enn
kosti það oss lengri vinnudag
og harðari önn að halda í
þessu horfi. í eyrum nútima
manna kveður oft við orð, sem
ekki heyrðist til skamms tíma,
velferðarriki. Ef að líkum læt-
ur hefði Jónasi Hallgrímssyni
ekki þótt þetta sem haglegast
orð á islenzka tungu, hann
hefði ef til vUl talað um hag-
sældarríki eða jafnvel farsæld
arriki. En hverju nafni sem vér
nefnum það, þá er það þess
háttar samfélag, sem vér kepp
um að, og viðurkennum það
bæði í orði og viðleitni. Sem
mest hagsæld og hamingja fyr-
ir sem flesta. Þvi játa allir, að
þjóðfélagið megi engan mann
bera út á hjarn, heldur skuli
það af vakandi hug leitast við
að búa hverju mannsbarni
fyllsta færi til starfs og þroska
og hamingjuvænlegs lífs. Þetta
er mannréttindaskrá, þótt
óskráð sé, og allar aðgerðir
samfélagsins skyldu vera i sam
ræmi við hana.
Þessi hugsjón er jafngóð og
gild sem viðmiðun þrátt fyrir
það að alfullkomið farsældar-
ríki er að vísu ekki enn til né
mun heldur nokkru sinni
verða. Hinn gamli Adam, sem i
mönnunum er, mun sjá til þess.
En una má við ef rétt stefnir
og áfram að því marki að búa
öllum þegnum þjóðfélagsins
sem réttlátastan hlut og efla
svo hagsæld með hamingju sem
efni standa frekast til. En um
þetta munu skoðanir löngum
verða að sama skapi skiptar og
þær eru samhljóða um markið,
sem að skal stefnt. Og það væri
barnalegt að biðjast undan
slíkum skoðanaskiptum. Um-
ræða er óhjákvæmileg og um-
ræðu er þörf um alla sambýlis-
hætti þeirra, sem saman eiga að
vera. Oss Islendingum er það
hollt og skylt, eins og öllum
öðrum, að hafa með því vak-
andi auga, hvar vér erum á
vegi staddir. Þó að allir sjái og
viðurkenni, að þjóð vorri hef-
ur skilað áfram með undraverð
um hraða á siðustu áratugum
og efnahagsleg afkoma lands
manna er nú svipuð þvi sem er
í hinum meiri háttar velferðar-
ríkjum, mun ekki þar fyr-
ir skorta umræðuefni á vett-
vangi þjóðfélagsmála í víðasta
skilningi á þessu og komandi
árum. Margt bendir miklu held
ur til þess, að i hönd fari timi
meiri könnunar og umræðu um
alla þætti velferðarríkisins.
landsins, þeim til ánægju og
landinu til hagsbótar, og síðast
en ekki sízt, þjóð, sem stóð ógn
af fallvötnunum og taldi jarð-
hita til landspjalla, veit nú að
þama á hún orkulindir, sem
ekki þrýtur og veitt geta þús
undum manna skilyrði til lífs
og starfs i landinu. Vitaskuld
er ekki svo að skilja, að augu
manna hafi skyndilega lokizt
upp fyrr þessu öllu, en umræð-
ur um það hafa aldrei verið lif-
legri en nú, menn leita fyrir
sér með opnari huga og
skyggnari á úrræði en nokkru
Herra Kristján Eldjám, forseti Isiands.
Þjóðfélagsrýni lætur þegar
mikið til sin taka, og hún mun
áreiðanlega færast í aukana, og
það ekkert síður fyrir því þótt
allir hafi nóg að bita og
brenna, svo að notað sé orðtak
frá frumbúskaparöldum. Sú lág
markskrafa til lífsins er fyrir
löngu orðin söguleg minning
ein.
Engu að síður er það þó og
verður frumskilyrði alls ann-
ars að hafa nóg til hnífs og
skeiðar. Og því er þá ekki að
leyna, að mitt i sæmilegu ver-
aldargengi vorra tíma ber tals
vert á óróleika, svo a,ð ekki sé
sagt kvíða, að þvi er varðar
þessi frumskilyrði. Mönnum er
spurn, og jafnvel til efs, hvort
grundvöllurinn, sem afkoma
þjóðarinnar byggist á, sé nógu
traustur, hvort vér munum fá
haldið því sem vér höfum og
þar við aukið. Slíkí á sjálfsagt
sinar eðlilegu orsakir. íslend-
ingar hafa það á tilfinningunni
að teflt sé á tæpt vað um margt
það, sem þjóðin vill og ætlar
sér, liðfá og fjármagnslítil i
hörðu landi, og engum dylst að
stundum hefur verið veltingur
á skútunni á vorri öld. En hér
á móti kemur það gleðilega tím
anna tákn, að íslenzka þjóðin
hefur líklega aldrei verið. jafn-
vakandi fyrir því og ein-
mitt nú, að efla og nýta þá lifs
bjargarmöguleika, sem hún hef
ur yfir að ráða i landi sínu.
Þjóð, sem hefur stundað land-
búnað frá upphafi vega sinna,
gerir sér nú ljóst, að hún get
ur ræktað fleira en gras, kýr
og kindur, þjóð, sem hefur
dregið fisk úr sjó frá alda öðli,
er nú sem óðast að átta sig á,
að auðsuppsprettur sjávar eru
fleiri en hún hugði til skamms
tíma og verða hagnýttar á
fleiri og betri vegu, þjóð, sem
löngum var því vönust að lita
á útlendinga eins og sjaldséða
furðufugla, vill nú greiða götu
þeirra sem flestra hingað til
sinni fyrr. Hér á það hlut að
máli, og sifellt koma til starfs
fleiri og fleiri menn, sem hlotið
hafa visindalega menntun,
menn með réttmafta trú á beit-
ingu tækni og vísinda í þágu
atvinnuveganna. Það mætti
vera önnur nýjársósk á þess-
um degi, að gott framhald yrði
á almennum umræðum um þessi
mál, sem varða sjálfan lífs-
grundvöll þjóðarinnar, og að
þær mættu bera mikinn
og skjótan árangur i athöfn og
framtaki.
Sú verður þó umræðan for-
vitnilegust, sem víkur að þjóð-
félaginu sjálfu, hvemig það er
gert og hvernig það vinnur. 1
þeirri umræðu mun einkum hin
fjölmenna unga kynslóð láta
mikið að sér kveða. Ég nefndi
áður orðið þjóðfélagsrýni. Það
er einkenni á þeirri tið sem vér
lifum, að ungt fólk vill ganga
fram fyrir skjöldu og hafa for-
ustu um könnun og mat á ýms-
um fyrirbærum þjóðfélagsins,
taka það hispurslaust til athug
unar, ræða og reifa og gagn-
rýna, meðal annars sitt af
hverju, sem hingað til hefur
verið talið gott og gilt, jafnvel
í velferðarríki. Ungt fólk vill
meta að nýju raunverulegt
gildi hlutanna, óblindað af
vanabundinni hugsun, hafa á
sér vara, þangað til rannsókn
hefur farið fram. Hér mun vera
úr mörgu að moða, og ekki
nema gleðilegt lifsmark, að
menn taki sem flesta þætti sam
félagsins til prófunar, hefji um
ræður um þjóðfélagsmál, ekki
aðeins stjórnmál, heldur um
þjóðfélagsmál á sem breiðust-
um grundvelli. Og það fer vel
á þvi, að æskan, sem áður en
hún sjálf veit mun finna heill
og forráð þessa lands hvíla á
herðuni sér, láti mikið til sín
taka. Þetta þjóðfélag er arfur,
6em hún tekur við, og hennl er
frjálst að spyrja, hve mikill
hann sé og hve góður hann sé,
hvort velferðarríkið sé það
sem það þó vill vera, hvemig
því tekst að færa sem flestum
hamingju með hagsæld. Því
verður að trúa að frjáls
og skynsamleg umræða og end
urskoðun ýmissa félagslegra
sambúðarhátta, stofnana þjóð-
félagsins, veraldlegra og and-
legra, jafnvel siða og umgesign
ishátta ýmiss konar, eigi á sér
fullan rétt og geti leitt til lag
færinga og breytinga, sem
horfa til meiri farsældar, meiri
lifsfyllingar, fyrir einstaka
menn og stærri heildir, sem
þjóðfélagið hefur ef til vill
ekki enn komið til móts við,
svo sem þó væri skyldugt sam
kvæmt markmiði farsældarrík-
isins.
Enginn þarf að ganga að þvi
gruflandi, að í þeirri þjóð-
félagsrýni, sem einkum ungt
fólk mun eiga mikinn þátt í á
komandi tíð, mun sitthvað
verða vegið og léttvægt fund-
ið, sem vér eigum nú við að
búa. Ungt fólk hefur vist
aldrei verið fjær þvi en á vor-
um dögum að kalla allt ömmu
sina. Islenzk æska er þar eng-
in undantekning, og sizt
ástæða til að harma það. Hitt
má minna á, að það er engin
frægð, hvorki fyrir ungan né
gamlan, að reyna að komast
sem neyðarlegast að orði um
það mannfélag, sem vér Islend-
ingar búum við. Sá, sem eitt-
hvað vill vega eða mæla, hann
gái sem grandgæfilegast að
stiku sinni og vog. Heilbrigt
verðmætaskyn er forsenda
þess, að þjóðfélagsrýni verði
ekki einhliða neikvæð. Ef ungi
fólk á Islandi hugsar sig um,
mun það skilja, að það hefur
hlotið dýimætan arf, bæði forn
an og nýjan. Hinn forni arfur
er menningararfleifð vor frá
öllum öldum, grunnur sem vér
munum ætíð byggja þjóðmenn
ingu vora á, hver kynslóð með
sinum hætti, hinn nýi er allt
það, sem gert hefur verið á sið
ustu árum til þess að búa í hag
lnn fyrir þá, sem landið eiga
að erfa. Það má ekki vanmeta,
að vér lifum í mennskara þjóð-
félagi en flestir aðrir, þrátt
fyrir ýmsan ófullkomleik, vér
búum við meiri jöfnuð, minni
stéttaskiptingu og manngreinar
álit. Þessar eigindir ísienzks
mannlifs má ekki láta sér sjást
yfir, ekki heldur hitt, að vér
erum blessunarlega laus við
sitthvað óskemmtilegt, sem
þegnar stórþjóða verða að
sætta sig við. Þær geta boðið
margt betra og fullkomnara,
en þar á móti koma ókostir fá
mennisþjóðfélagsins, sem vissu-
lega eru margir, þótt annmark
ar þess liggi í augum uppi.
Á vorum dögum er viða um
heim talað um uppreisn æsk-
unnar. Ég hef lítillega vikið að
þessu fyrirbæri hér, en þó
vildi ég heldur kjósa að kalla
það uppgjör æskunnar, eins og
það kemur fyrir sjónir hér á
landi. Þegar nú ungir menn
halda áfram umræðum sínum
um málefni lands og þjóðar í
nútíð og framtíð, þá óska ég
þeim þess öðru fremur, að þeir
geri það með jákvæðum huga,
geri sér grein fyrir því sem gott
er og nýtilegt af þvi, sem þeim
hefur verið i hendur fengið,
um leið og þeir gagnrýna og
koma á framfæri nýjum hug-
myndum, sem kunna að bera í
sér frjókorn meira réttlætis og
hamingjuvænlegra lífs á ýms-
um sviðum nægtarsamfélags
ins. Ungir menn hafa miklar
skyldur við samfélag sitt engu
síður en þeir, sem hitinn og
þunginn hvilir á um sinn. Aliir
vilja landi sínu og þjóð vel,
hver eftir sínum skilningi, og
öll orðaskipti um þjóðfélagsmál
ættu að einkennast af þeirri
vissu, þrátt fyrir allan skoðana
ágreining, en að vísu skort
ir allmikið á að svo sé í opin-
berum umræðum oft og tíðum.
Áður en ég lýk máli minu í
dag vil ég minnast þeirra
mörgu samferðamanna, sem með
oss fögnuðu nýju ári i fyrrcv
Framliald á bls. 16.