Morgunblaðið - 06.12.1972, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 6. DESEMBER 1972
17 i
1“ BÓKMENNTIR
„Við hvíta sanda bregð-
ur ljóma á landið64
Ingólfur Kristjánsson:
Dagur og- ár.
Alnienna bókafélagið.
Reyk.javík 1972.
INGÓLFUR Kristjánsson er ekki
nýr maður í hópi íslenzkra rit-
höfunda. Þetta er þrettánda bók
hans, og sú fjórtánda kemur út
innan skamms. Sex af bókunum
heyra ekki til þeim bókmennta-
greinum, sem kallaðar hafa ver-
íð fagrar bókmenntir. Fyrir
seytján árum gaf hann út við-
töl, sem hann hafði átt við ís-
lenzk skáld, tónskáld og mynd-
listarmenn. Hann ritaði og stóra
bók, sem hefur að geyma sögu
Siglufjarðar, en áður hafði hann
skrifað sögu tvegigja tónskálda
og ennfremur bókina Á stjórn-
pallinuim, sem er saga hins víð-
kunna skipherra, Eiríks Kristó-
ferssonar, sem staðið hafði í
hinu frsekilega þorskastríði, en
bókin, sem von er á bráðlega, er
ævisaga Þórarins sonar hins
mikla og afbrigðilega orðsnjalla
sögumanns, séra Árna Þórarins-
sonar. Þrjú smásagnasöfn hafa
komið frá hendi Ingólfs, og eru
í þeim nokkrar vel gerðar söig-
ur — oig ein þeirra er í hópi
hinna bezt skrifuðu og formuðu
íslenzkra smásagna.
En þetta er fimmta ljóðabók
Ingólfs. Af þeirri fyrstu, sem út
kom 1941, varð ekkert ráðið um
hann sem skáid og rithöfund, en
Birkilauf (1948), Og jörðin snýst
(1957) og Strokið um strengi
(1966) sýndu ekki aðeins, að
þarna væri smekkvís hagyrðing-
ur á ferð, heldur vaxandi skáld.
En þó að sum kvæðin í þessum
bókum hans séu allgóð og hag-
lega gerð, jafnast þær engar á
við þá, sem hann hefur nú sent
frá sér.
Þetta er ekki stór bók, tæpar
fimm arkir í hinu snotra formi,
sem Almenna bókafélagið hefur
notað á fiestar af þeim Ijóðabók-
um, sem það hefur gefið út síð-
ustu árin. í bókinni eru einun-gis
þrjátíu og fimm ljóð, en höfund-
urinn hefur vandað mjög til
þeirra, jafnt málfars sem ann-
arrar gerðar. Sum þeirra eru
rimuð og eitt svo mjög, að það
sýnir mikla hagmælsku, í öðrum
gætir ríms að nokkru, án þess þó
að heildarblær ljóðsins rofni, og
i allmörgum ljóðanna notar
skáldið alls ekki rim. Virðist
Ingólfi ekki láta eitt þessara
forma öðru betur, enda formið
yfirleitt haglega fellt að efni
hvers ljóðs.
Það er enginn sýndarbragur á
þessum ljóðum og engin hvöt til
að setja fram tilfinningar og við
horf í sem torræðustum og and-
hælislegustum búninigi. En ekki
sbortir í ljóðin haglegar lík-
ingar og lifandi myndir, sem all-
ir eðlilegir og sannljóðelskir
menn eiga að geta notið.
Skáldið er mikið náttúrubarn,
og ekki sízt glitrar og kvikar í
ljóðum hans það líf, sem nærist
í fjöru og fjalli átthaganna, þar
sem „við hvíta sanda bregður
ljóma á landið“, — og á dimm-
uim vetri dreymir hann unað
vors og sumars:
„ . . . . þá urta kæpir við ósa
og æðurin hrciður býr,
tjaldur í tilhugalífi
tiplar um fjörur og sker,
lambadrottning í lyngmó
leibur í morgunsól,
lóa a engi og abri
ærfir sitt dírinddí,
spói og bjói kýta
um konungdóm yfir mýri,
og máríerlumamma
maðka dregur í bú . . .
En haustkvöldið getur líka
verið fagurt:
„Hauströkkvuð holtin i ljóma
heiðnæturbjarmans standa.
Skrautvagn i skýjum fer,
skuggar um hlíðarvanga. . . .“
Það falska, andstæða hins
eðlilega, það, sem ekki er lengur
í samraemi við öfl gróandans, er
honum þyrnir i augurn, svo al-
gengt sem það er orðið, og hann
minnist nýju fatanna keisarans
og segir:
„Litla barnið úr ævintýrinu
er löngu fullorðið
og enginn ljóstrar þvi upp
framar
að hann sé nakinn."
Og þrátt fyrir hið jákvæða
eðli Ingólfs hefur honum stund-
um orðið ærið myrkt fyrir sjón-
um, þegar honum hefur dunað
í eyrum gnýrinn frá hinu æsi-
lega kapphlaupi samtímans um
fullnægju, sem ekki verður
höndluð, án þess að maðurinn
viti eitthvað sjálfum sér meira
og æðra. Eitthvert snjallasta
ljóðið í bókinni, hið órímaða
Vitjun, tjáir eftirminnilega,
hvað hefur valdið því, að bjarma
lífs og ljóss hefur síðan bruigðið
yfir hið náttmyrkvaða svið. Ég
lýk svo orðum mínum um þes-sa
litlu, en fáguðu og geðþekku
Ijóðabók með rírnuðu ávarpi
skáldsins til hinna flöktandi,
fálmandi og allt að þvi landlaus-u
Ingólfur Kristjánsson.
meðal þjóðar hans, sem þrátt
fyrir allt virðist nú einhuga um
að heimta rétt sinn úr höndum
stórþjóða, sem einmitt í krafti
mörg hundruð ára ránshefðar
og byggðum eyðandi yfirgangs
þykjast svo sem skáka í hróks-
valdi:
„Hví gekkstu villtur öll hin
liðnu ár
um óravegi fjarri kunnum
slóðum,
'fyrst sonur ertu undurfag-urs
lands,
sem ómar þér í tónum, sögn
og ljóðum?
í langferð þinni um lönd otg
ókunn höf
þér ljómar fyrst og síðast
ströndin bjarta.
Þi.g dreymir heim i bláan
fjallafaðm
og finnur landið búa í þínu
hjarta.“
Sundurlaus ævisaga
Gunnar M. Magnúss:
DAGAR MAGNÚSAR Á
GRUND
Bókaforl. Odds Björnssonar.
GRUND í Eyjafirði og ábúendur
þar hafa orðið fræðimönnum
drjúgt viðfangsefni. Séra Benja-
mín Kristjánsson skrifaði þátt
af Ólafi timburmeistara á Grund
og annan ura vígslu Grundar-
kirkju og birti í Eyfirðinigabók-
um sínuim. Nú kemur saga Maign-
úsar Sigurðssonar, skrifuð af
Gunnari M. Magnúss, hátt í þrjú
hundruð síðna bók. Höfundur
segir í formála: „Þetta er ekki
rígbundin ævisaga. Ritið um
Magnús á Grund hlaut að ná út
fyrir landamæri Grund'air og út
yfir sýsluimörkin, enda varð
hann víðkunnur á sinni tið.“
Skiljanlegt er, að höfundur
sbuli slá þennan varnagla. Bóbin
er ruslakista, þar sem nrúgað er
fróðleik á fróðleik ofan — ef
fróðleik skyldi kalla. Koma þau
slitur misjafnlega mikið við sögu
bóndans á Grund, sum alls ekki.
Svo virðist, sem höfundur hafi
sópað til sín sunduleitustu heim-
ildum, sem á vegi hans hafa orð-
ið, nýtum sem ónýtum, og verð-
ur úr þessu hauigur mikill,
óskipuleg'ur í meira lagi. Tilfæri
hér smádæmi:
„Um veturinn hafði „landsins
forni fj'andi“ þrúgazt að Norður-
landi, upp í voga og víkur, og í
maibyrjun var hafísinn enn fyr-
ir öllu Norðurlandi og Austur-
landi. Fyligdu þó höpp nokkur,
svo sem að 50 hnisur náðust á
Langanesi, 92 höfrungar við
Axanfjörð og 30 til 40 við Eyja-
fjörð. Tvítugan hval rak á Tjör-
nesi og annan fertugan á Höfða-
strönd."
Hvað á þessi hvalsaga öll að
þýða? Hugsanlega skaðaði ebki
að auka bókina með svo sem ein-
um kafla um.aldarfar, landshagi
og þvi um líkt í tíð Magnúsar.
En þess-u og þvíliku er dreift um
alla bók, sums staðar í lausum
tengslum við ævisögu Magnxis-
ar, annars staðar alls engum.
Hér og þar virðist manni sem
aðalviðíangsefnið sé endanlega
gleymt höfundi, hann sé kominn
út í allt aðra sálma.
Bersýnilega hefur hann ekki
gefið sér tíma til að vinna úr
heimildum sínum og vanda verk
sitt. Meira að segja staðreynd-
irnar, sem ættu þó að vera hinn
rauði þráður verksins, vilja far-
ast fyrir, gufa upp i málæði; til-
færi dæmi:
„Á þessum árum gerðust at-
burðir í sambandi við andbýling
Magnúsar á Grund, séra Siigur-
geir Jakohsson, sem áttu eftir að
hafa örlagarik áhrif á Grundar-
fólk og enn fleiri.
Það hafði hallað mjög undan
fæti hjá séra Sigurgeir. Hann
var nú dæmdur maður.“
Hvaða ávirðingar urðu séra
Sig'urgeir að falli? Að því er að
vísu vikið, en alls ekki svo ljóst,
að ófróður lesandi geti rennt
Framhald á bls. 23
Frá höf ðingjum og kotungum
MANNLÍF OG MÓRAR
I DÖLUM.
Safnað hefir Magnús Gestsson.
Skuggsjá, Hafnarfirði 1972
MANNLÍF og mórar í Dölum er
eins og naínið bendir til sagna-
fróðleikur úr Dölum. Undanfar-
in fjög'ur sumur hefur Magnús
Gestsson frá Ormsstöðuim skrif-
að uipp eftir gömlum Dalamönn-
um margskonar sögur og sagnir.
Útkoman er skemmtileg bók og
fjölbreytileg.
Mannlíf ag mórar í Dölum
skiptist í eftirfarandi kafla:
Frá skáldum; Atburðir; Duli’æn-
ir fyrirburðir og Hulduifólk. í
bókarlok eru skrár yfir sögu-
menn, mannanöfn og örnéfni og
önnur sérheiti. Bókin er snyrti-
lega úr garði gerð eins og títt er
uim bækur frá Skuiggsjá. Skrárn-
ar eru til dæmis bókinni mjög til
'gildisau'ka, enda nauðsynlegt að
ítarlegar skrár fylg’i bóbum af
þessu tagi.
Kostir þessara sagna eru marg
ir, en utn heimildangildi þeirra
er undirritaður aftur á móti
ekki fær að dæma. Ég þýst við,
að mangt sé látið flakka, sem
orkar tvímælis. Hin þjóðkunna
viðkvæmni , íslendinga fyrir
minmngu látinna ættingja gerir
eflaust vart við sig hjá ýmsum
lesendum bókarinnar. Um það
verður Magnúsi Gestssyni ekki
kennt. Hann verður að sætta sig
við eins og aðrir sagnamenn að
uppskera ýmist þakklæti eða
vanþakklæti. Um nafngreinda
menn er 4ormst nokkuð djarf-
lega að orði á stöku stað og sum-
ar vísurnar eru svo klénar, að
ekki var ástæða til að birta þær.
En allt segir i rauninni sína söigu
í þjóðlífsþáttum, hvaða augum,
sem menn annars líta það.
Eitt fannst mér áberandi í
Mamralífi og mórum í Döluim. Það
er gerður mikill greinarmuraur
á stórbóndum og kotbóndum,
hverskyns höfðingjum og þeim,
sem minna mega sin. Um fakt-
orinn hjá Riis kaupmanni á
Borðeyri, Þorvaid Ólafsson, er
tekið íram, að hann hafi einnig
verið „stórbóndi og af heldra
fólki kominn". Fyrsti; kafli bók-
arinnar heitir beinlínis Frá
höfðiragjum, eins og fyrr er get-
ið. í formála Magnúsar Gests-
sonar er greint frá því að ekki
séu í bókinni frásagnir af Bjarna
í Ásigai'ði: „Slíkur höifðiragi fyll-
ir út í heila bók, sem fyrirhugað
er að komi út á næsta ári.“ Þá er
að ^bíða þess.
Eins oig segja má uim aðra ís-
lenska sagnaþætti eru það oftast
írásagnir af óvenjulegum atvik-
um og hnyttnum tilsvörum, sem
gæða bók Magnúsar Gestssonar
liifi. Jóhannes stórisannleikur
hetfur verið eins konar íslenskur
Munchhausen; ein saga hans
hermir frá þvi þegar hann fann
hest sinn á suridi í vok og komst
hest'urinn ekki upp úr. Jóhannes
kunni ráð við því. Hann brá sér
niður í vökina og lyfti hestinum
uipp úr. Þegar Jóhannes kom
heim með hestinn fór hann með
hann inn i baðstofu og hellti of-
an- í hann lútsterku kaffi. Þá
fékk hesturinn svo mikinn
skjál'fta, „að hann kastaðist ann-
að slagið u.pp í mæni á baðstof-
unni, svo að brakaði í hverju
Magnús Gestsson
tré“. Sagt er frá lagni Stefáns
skálds frá Hvitadal við að slá
peniraga hjá Ágústi Þórarinssyni,
versiunarstjóra í Stykkishólmi.
Um kynlegar yísu.r Sigurbjörras
á Svarfhóli er fjallað og greint
frá ath'ugasemd Margrétar Krist-
jánsdóttur, sem i bex-nsku sinni
sagði um vísubotn eftir Sigur-
björn: „Ósköp er visan ski'itin
að aftanverðu."
Þanniig mætti lengi tína til
skemmtileg dæmi úr Manniifi oig
mórum í Dölum.