Morgunblaðið - 28.12.1972, Blaðsíða 14

14
MORGUNÐLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 28. DESEMBER 1972
Truman var skeleggur
Harry S. Truman, 33. forseti Bandaríkjanna
Hann stóð fremstu forsetum
Bandaríkjanna lítt að baki
HARRY S. Truman var
varaforseti þegar Franklin
D. Roosevelt lézt 12. apríl
1945, og hann varð því 33.
forseti Bandaríkjanna tæp-
um mánuði áður en Þjóð-
verjar gáfust upp í síðari
heimsstyrjöldinni. Þegar
Truman hafði aðeins ver-
ið 95 daga í embætti var
fyrsta kjarnorkutilraunin
gerð í Nýju Mexíkó, og
hann tók einhverja erfið-
ustu ákvörðun sögunnar
þegar hann fyrirskipaði
kjarnorkuárásina á Japan
í ágúst 1945 og batt þar
með enda á heimsstyrjöld-
ina.
Grundvöllur þeirrar stefnu,
sem Bandaríkin fylgdu í ut-
anríkismáium eftir heims-
styrjöldina, var lagður í for-
setatíð Trumans, bæði með
Trumankenningunni, sem
hafði að geyma ioforð Banda-
ríkjanna úm „að styðja mál-
stað frelsisins hvar sem því
væri ógnað“ og með Marshall-
aðstoðinni, en með henni hjálp-
uðu Bandaríkjamenn þjóðum
Vestur-Evrópu að rísa úr rúst-
um styrjaldarinnar og veittu
til þess 12,500 milljónir dollara.
Truman vann einhvern umtal-
aðasta kosningasigur í sögu
Bandarikjanna 1948, átti frum-
kvæði að stofnun Atlantshafs-
bandalagsins 1949 og sendi her-
lið til Kóreu 1950, þegar innrás
var gerð í suðurhluta lands-
ins.
Truman kom sjaldan fram
opinberlega eftir aS hann lét af
embætti 1953, en lét jafnan
skoðanir sínar hreinskilnislega
í Ijós og hafðd gamanyrðd á
takteinum. Þegar hann var átt-
ræður sagði hann blaðamönn-
um, að hann vonaðist til þess
að ná níræðisaldri, svo að hon-
um gæfist tími til þess að
vinna við safn það sem við
hann er kennt og hefur að
geyma ýmiss konar skjöl, skýrsl
ur og minjagripi frá árum
hans í Hvíta húsinn. Síðasta
æviárið eyddi Truman flest-
um stundum í safniniu og
fékkst talsvert við ritstörf.
Safnið er skammt frá stóru
húsi í borginni Independence í
Missouri, þar sem hann bjó
ásamt konu sinnii, Bess, frá því
hann lét af embætti.
Bóndasonur
Truman var fæddur 8. maí
1884 í Lamar í Missouri. For-
eldrar hans studdu baráttu Suð
urríkjanna I þrælastríðinu og
voru því eindregnir demókrat-
ar. Faðir Trumans var bóndi
og hrossasali og var stöðugt I
fjárhagskröggum.
Truman hlaut svipað uppeldi
og aðrir bændasynir í Missouri.
Versnandi fjárhagsafkoma fjöl-
skyldunnar kom í veg fyrir að
hann gæti stundað háskólanám
og hann sá eftir því alla ævi.
Hann fékkst við margs konar
störf: var til dæmis tímavörð-
ur við jámbrautina í Santa Fe
og skrifstofumiaður í banka i
Kansas City, en aðallega var
hann bóndi, og hann varð
manna fróðastur um allt sem
laut að akuryrkju og búfén-
aði.
Hann var valinn til náms við
herskólann í West Point, en
sjóndepra kom í veg fyrir
upptöku hans í skólann. í þess
stað gerði hann sig ánægðan
með þátttöku í þjóðvarðliðinu
og hann var kappsamur áhuga-
maður en líka góður píanóleik-
axi Truman varð stórskotaliðs-
toringi þegar Bandarfkm hófu
þátttöku í fyrri heimsstyrjöld-
inni 1917 og tók þátt í talisvert
mörgum bardögum við góðan
orðstír.
Eftir heimsstyrjöldina gekk
Truman að eiga Elizabeth
Wallace, dóttur auðugs ná-
granna í Independence í Miss-
ouri. Hann setti á laggirnar
saumavörufyrirtæki í Kansas
City, ásamt félaga sdnum úr
stríðinu, Jim Pendergast, en
fyrirtækið var lagt niður 1922,
vegna þeirra miklu fjárhags-
erfiðleika, sem fylgdu í kjölfar
striðsins. Truman var stór-
skuldugur, en greiddi að fullu
allt sem hann skuldaði.
Sveitadómari
Vinátta Trumans við Jim
Pendergast bjargaði honum út
út erfiðleikunum. Frændi Jims,
Tom Pendergast, hafði tögl og
hagldir í stjómmálum Kansas
City. Fyrir tilstilii Tom Pender-
gast var Truman kosinn dóm-
ari í Jackson County og þar
með hófst ferill hans í stjóm-
málum. Tveimur árum siðar
beið Truman ósigur, þegar
hann gaf kost á sér til endur-
kjörs, og var það fyrsti og jafn
framt síðastd ósigur Trumans
í kosningum.
Truman þurfti enga lögfræði
lega þekkingu til þess að gegna
dómarastarfimu og hafði eng-
um lögfræðilegum skyldum að
gegna. Hann var sveitadómari,
og starf hans var aðallega fólg
ið í eftirliti með vegum, áveit-
um, opinberum framkvæmdum
og fleiru þess háttar. Truman
reyndiist dugandi og heiðarleg-
ur dómari og komst tiil síauk-
inna áhrifa í stjórnmálakerfi
Pendergasts. Vináttan við Pend
ergiast ol'li honum þó töluverð-
um erfiðleikum sdðar, þvi Pend-
ergast varð gjaldþrota og hon-
um var varpað í fangelsi Tru-
man sneri þó aildrei við honum
baki og neitaði að fyrirgefa ó-
vinum hanis. Truman var orð-
inn varaforseti þegar Pender-
gast lézt, og hann mætti við út-
för hans.
Fimmtugur að aidri var Tru-
man tilnefndur í framboð fyrir
demókrata til öldumgadeildar-
innar og hann sigraði glæsi-
lega með 265.000 atkvæða mun.
Fyrsta kjörtímabil sitt lét Tru-
man Htið að sér kveða á þingi
og greiddi þegjandi og hljóða-
laust atkvæði með frumvörp-
um stjórnar Roosevelts, sem
hafði veriö kosinn forseti tveim
ur árum áður en hann tók sæti
í öldungadeildimni, og jafn-
framt þjónaði hann dyggilega
stjórnmálakerfi Pendergasts.
Honum tókst með naumind-
um að vera tilmefndur til end-
urkosningar 1940 og var endur
kjörinn með naumum meiri-
hluta.
Kannadi
spillingu
Fyrirsjáamlegt var að Banda-
ríkin tækju þátt í heimsstyrj-
'öldinni, og almemmingur hugs-
aði þvi um fátt atnnað um þetta
leyti en styrjaidarundirbúning-
inn. Sögur voru uppi um
dugleysi, eyðslusemi og
spil'limigu í styrj aidar-
undirbún.ingnum og nefnd
var skipuð til þess að kanna
á hvern hátt geysiháum fjár-
veitingum þjóðþimgsins væri
varið. Truman var skipaður
formaður þessarar nefndar, og
áður en eitt ár var liðið var
hann orðinn eimihver kunnasti
og dugmesti þingmaður öld-
ungadeildarinnar, þekktur fyrir
eljusemi og sannigiirni.
Árið 1944 var val varaforseta
efnis demókmta mikilvægara
en oft áður vegna þess að al-
menmt var vitað að heilsufar
Roosevelts forseta var bágbor-
ið. Trumain studdi í fyrstu til-
raunir tíl þess að tilnefna Sam
Raybum, forseta fuUtrúadeild-
arinnar og Jim Byrnes, fyrr-
verandi samstarfsmann sinn í
öldungadeildinni (og síðar ut-
anríkisráðherra) i framboð
varaforseta. En ekki reynd-
ist unmt að má samkomulagi
um þá þrjá menn, sem komu
til greina: Hemry WalJace, frá-
farandi varaforseta, Bymes og
Douglas ölduragadeildanmann,
og Truman var valinn til þess
að finna málaimiðlunarlausn,
þvi allir gátu sætt sig við hann.
Truman varð bæði undrandi á
því að hann varð fyrir valinu
og tregur til þess að taka við
himu nýja starfi.
Óviöbúinn
Það var ekki laust við að hon
um brygði í brún þegar hann
varð forseti Bandarikjanna 12.
apríl 1945 við andiliát Roosevelts
forseta, og fleiri voru uggandi
en hann. Truman hafði aldrei
verið handgemgimn Roosevelt
og ekki eimu sinni þeg.ar hann
var varaforseti var hann í
innsta hrirag ráðumauta hans.
Homum haíði að vísu verið
leyft að fylgjast með þýðimgar-
mestu málum, samningunum i
Yalta og áætlunum um enda
lok striðsins í Evrópu (en ekki
með kjamorkusprengjurani).
Svo óviðbúinn var Truman að
taka við forseta'embættiimu að
hann sagði að það væri líkast
því að „tuniglið, sit.jörmumar og
allar plánetumar" hefði hrap-
að á hann.
Truman var þó fljótur að
vinna sér velviild almennimgs í
Bamdarikjunum með hógværð
sinni og eimlægni og sýndi frá
upphafi óbifandii hugrekki,
heil'brigða skyinsemi og bjarg-
fasta trú á þær megimreglur,
sem mótuðu stefnu Roosevelts
forseta heima og erlendis.
Fyrsta verk hans í embætti var
að bjóða ráðherrum fyrrver-
andi stjórnar að gegna áfram
störfum og tilkynna að stofn-
þirng Sameimuðu þjóðanna í
San Framcisco yrði haldið sam-
kvæmt áætiun. Truman naut
því aiimenms trausts, þegar
hann hélt til furadar við Stalín,
ChurchiJl og Attlee um sumar-
ið í Potsdam. En nokkruim vik-
um siðar bárust fréttirnar um
ki a rno rk u árási rna r á Hiro-
shima og Nagasaki og emdalok
styrjaldarinnar við Japani.
Stórfelld
vandamál
Nýi forsetinn átti við stór-
felld vandamál að gl'ima. Banda
rikjastjórn hafði í sigurvimu
sinni áflétt flestum hömiium,
sagt upp láns- og leigusamn-
imgum, leyst flesta hermenn frá
herþjónustu og gengið að þvi
sem vísu að bandalagið við
Rússa héldist eftir styrjöldina,
og það var llika alrnenn skoð-
un flestra Bandarikjamanma á
þessum tíma.
Truman gerði sér að visu
fljótlega grein fynir þeim veru-
leika, sem blasti við og hlaut
sterkam siðferðilegan stuðnimg
í „jámtjaldsræðimni“, sem
Winston Churchil hélt í Fulton
í heimariki hans, Missouri. En
margir sjálfski'paöir arftakar
Roosevelts smeru við homum
baki. Trumam hófst handa um
áð endurskipuleggja sitjórn sína
og losaði sig við menn, sem
Roosevelt hafði skipað. Mest-
um erfiðleikum oMl homum, að
Bymes utánrikisráðhéfra og
Wallace, verzlumarráðherrá.
Potsdamráðstefnan: Tmntan áaamt Churchill og Stalín.