Morgunblaðið - 16.10.1973, Síða 17

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 16. OKTÓBER 1973
17
Raddir berast frá segulbandi á
gólfinu á milli okkar í litlu stof-
unni hennar Guðrúnar Sigurðar-
dóttur í Holtagötu 5 á Akureyri.
Það flytur okkur samtal frá því í
marz árið 1661. Þetta eru raddir
Brynjólfs biskups Sveinssonar í
Skálholti og sr. Odds Eyjólfssonar
og sfðan Valgerðar veizlukerling-
ar. Biskup hefur ákveðið, hvaða
dag Ragnheiður dóttir hans skuli
sverja eiðinn, um að hún sé
óspjölluð, og reynir að fá Odd og
sfðan Valgerði til að gæta hennar.
Það hvessir og raddirnar æsast,
hver með sínum einkennum. Og
orðaskipti biskups og Valgerðar
eru snögg og snjöll.
Á næstu spólu hlustum við á
samtal Ragnheiðar sjálfrar og
Daða Halldórssonar í kennslu-
stund nokkru fyrr í atburðarás-
inni, eftir að frétzt hefur í Skál-
holti, að Daði sé faðir að tvíburum
einnar vinnukonunnar, en biskup
lætur hann kenna dóttur sinni.
Ragnheiður er sár og hæðist að
honum með snöggum, leiftrandi
setningum, og hann kveinkar sér.
Þetta er ekki þaulæft útvarps-
leikrit eftir frægan rithöfund og
leikið af æfðum leikurum, heldur
upptaka á miðilsfundi hjá Guð-
rúnu Sigurðardóttur. Það er hún,
sem flytur, f miðilstransi, við-
stöðulaust raddir allra, sem þarna
koma fram og endurtaka samtöl
úr lífi sínu frá því fyrir 300 árum,
svo og rödd sögumanns, sem
grípur inn í. Við sitjum þarna í
kring og hlustum, Guðrún sjálf,
Stefán Eiríksson, sem tekið hefur
upp þessi samtöl á fundum með
Guðrúnu á undanförnum árum og
skrifað þau upp af bandinu,
Sverrir Pálsson, skólastjóri, sem
hefur búið þau til prentunar og
Ellen kona hans. Blaðamaður
Mbl. er þarna kominn til að heyra
um tildrög bókarinnar, en fyrra
bindi hennar kemur út innan
skamms og fá að vita, hvernig hún
varð til. En ekki er vitað til að bók
hafi nokkurn tíma orðið til með
þessum hætti — að endurtekin
séu samtöl að handan.
— Ragnheiður og þau hin ósk-
uðu eftir, að við ynnum þetta
verk, og við tókum ákvörðun um
að verða við þeirri ósk og hefja
starfið, segir Guðrún og bætir við
afsakandi: — Það er ekki von, að
fólk skilji þetta. Ég mundi sjálf-
sagt ekki gera það sjálf, ef það
væri mér framandi. Ragnheiður
hafði komið til min nokkuð lengi.
Ég get ekki munað, hvenær hún
kom fyrst. Þá er ég ekki byrjuð að
halda fundi. Ég þekkti hana ekki.
Hún sagði mér nafnið sitt og að ég
ætti að gera eitthvað fyrir hana.
Hún kom líka til mín í draumi og
sagði það sama. Ég hélt, að þetta
væri nýlátin kona, sem vildi
komast í samband við einhvern
hérna megin. Eftir að við fórum
að hafa fundi, þá kom hún. Og
Brynjólfur biskup líka. En þetta
fólk er alveg eins og þið hérna
megin. Eini munurinn er, að það
kemur ekki fram í fötum, heldur
hjúp.
Og þau Guðrún og Stefán út-
skýra fyrir blaðamanni, sem
aldrei hefur svo mikið sem komið
á miðilsfund, hvernig það gengur
fyrir sig að flytja sögu og líf fólks
milli heima og yfir 300 ára bil. Og
þau svara þolinmóð öllum spurn-
ingum. Eftir að ákveðið hafði
verið að verða við óskum persón-
anna að handan, um að koma á
framfæri sannleikanum um líf
þeirra, þurfti að ákveða fundi.
Hlustað á Ragnheiði
o g Brynjólf biskup
Lét Guðrún jafnan vita með sólar-
hrings fyrirvara, hvenær þau
gætu unnið, sem venjulega var á
kvöldin, þvi allir viðkomandi eru
bundnir f vinnu á daginn. Alltaf
voru fleiri viðstaddir. Venjulega
sátu fundina 4—5 manns. Fundir
voru fyrst heima hjá Guðrúnu.
Hún sat þarna í stólnum sinum i
horni stofunnar, þar sem við
erum. En þar sem hvert hljóð eða
ónæði var truflandi, færðu þau
sig i gamalt hús niðri i bæ, þar
sem Stefán rekur verzlun, og
enginn gengur um á kvöldin. En
umferð utanhúss virtist ekki
trufla.
— Ef við ætlum að halda slíkan
fund, sem okkur finnst mikils
virði, þá sezt ég bara í stólinn
minn og tiltek timéinn. Kl. 9 annað
kvöld, segi ég, útskýrir Guðrún.
Þeir svara, og það er ákveðið. En
ég má ekki koma mínútu of seint.
Þeir eru alltaf á minútunni. Og ég
sofna á þessum tiltekna tíma, svo
það er eins gott að vera stundvis.
Stundum liður langt á milli
funda, einkum á sumrin, þvi ég
vil helzt ekki vinna á sumrin. En
þá er stundum ýtt á, og þeir gera
vart við sig. Mér fer að líða ónota-
lega, verða kalt á höndum og fá
undarlega tilfinningu aftan í höf-
uðið. En eftir að ég fell í trans,
eins og það er kallað, veit ég ekki
neitt og man ekki, hvað sagt var, á
eftir. Og þó að ég hafi ánægju af
að heyra það og finni mjög vel
áhrifin af þvf, þá er eins og ég
geti ekki munað samtölin. Þó að
ég muni það, sem ég les i bókum,
þá er eins og þetta þurrkist alltaf
út aftur. Svo þú verður að spyrja
hann Stefán um það, sem sagt
var. Hann talar við það og spyr
bað.
— Jú, ég var hrædd í fyrsta
skipti, sem ég féll í trans. Ég
fann, að ég var að verða undarleg,
fór að kólna og hélt, að ég væri að
deyja. Ég átti ung börn heima og
mig langaði til að tala og koma
skilaboðum. Og gerði það. En nú
er ég ekki hrædd við þetta lengur.
Þreytt? Nei, ég verð ekkert
þreytt, þó að ég hafi víst talað og
oft æði hátt í hálfan annan tíma
samfleytt. Ég fæ mér bara kaffi-
sopa á eftir og finn ekki til
þreytu. Og Guðrún brosir hlýlega
og skilur, að spyrjandinn botnar
hreint ekkert i þessu. Leikarar
kvarta venjulega um þreytu eftir
sýningu, hvað þá ef þeir lékju öll
hlutverkin.
En hvers vegna vill þetta fólk
endilega koma ævisögu sinni á
framfæri í þessum heimi eftir
mörg hundruð ár? Er maður
virkilega að hafa áhyggjur af
smáum og stórum syndum eft-
ir að úr þessum heimi
er komið? Og fylgjast fram-
liðnir raunverulega með
því, sem um þá er sagt eða
skrifað hérna megin? Alls konar
spurningar vakna og eru fram
bornar. Og Guðrún og Stefán
reyna að leysa úr þeim. — Bryn-
jólfur og Ragnheiður dóttir hans
virðast vilja koma sögu sinni
réttri á framfæri og leiðrétta það,
sem missagt er. Og allar aðalper-
sónurnar, sem á sínum tíma voru
samtíma þeim á lffsleiðinni, koma
fram og segja frá sínum þætti.
Þetta er stór hópur, sem virðist á
ferðinni saman og upplifir aftur
sömu atburði, eins og þeir voru.
Og það virðist allt samstillt um að
leika sitt hlutverk aftur. Það lifir
upp aftur þennan ákveðna dag
Ekki þaulæft útvarpsleikrit, heldur upp-
taka á miðilsfundi þar sem persónur end-
urtaka samtöl úr lífi sínu fyrir 300 árum
með sorgum sínum og gleði, eins
og einhvers staðar kemur fram.
Samtölin eru efnislega endur-
tekin. Fólkið talar sjálft, og sögu-
maður, hinn kunni fræðimaður og
prestur, sr. Þórður Jónsson í
Hitardal, tengir þau og kemur
jafnan viðstöðulaust og strax inn
í, um leið og þau þagna. Þetta er
allt þarna á böndum, hiklaust og
hvergi andartaks lát á. Allar upp-
tökur eru til með dagsetningum
og talið skýrt. Hver rödd hefur
sín sérkenni. Stefán kvaðst aðeins
á einum stað hafa átt erfitt með
að skilja, þegar hann var að skrifa
upp af böndunum. Það er, þegar
Ragnheiður er að skilja við. Þá er
röddin svo þróttlaus.
— Persónurnar tala á nútíma-
máli af tæknilegum ástæðum,
segir Stefán. Þær verða að fara í
gegnum miðilinn og taka f notkun
heila hans og talfæri og eru því
háðar þeirri þjálfun, sem þau eru
í. Og talfæri og heili miðilsins eru
þjálfuð til nútímamáls. Hitt væri
hægt, segir hann, en væri tafsamt,
tæki langan tíma að ná þjálfun.
Guðrún sjálf hefur frá upphafi
haft tilhneigingu eða hæfileika í
þessa átt. Farið var að veita því
athygli, þegar hún var lftið barn
heima á Torfufelli í Eyjafirði.
Hún var ekki nema sex ára, þegar
foreldrum hennar fannst barnið
eitthvað undarlegt og fóru með
það til læknis, Guðmundar Hann-
essonar. Hann tók henni vel og
sagði: — Þetta er allt í lagi. Látið
telpuna vera í friði! En hún sá
fólk í heilum hópum, sem enginn
annar sá. Hún var feimin við
þetta og dul, og á unglingsárun-
um var hún farin að fela þetta.
Svo giftist hún 1937, eignaðist
fjögur börn og hafði stórt heimili
og nóg að gera. En þetta vildi ekki
yfirgefa hana. Svo fór hún að
hjálpa fólki, sem til hennar leitar,
og halda miðilsfundi. Stefán
Eiríksson hjálpaði henni frá upp-
hafi að sjá um þá. Nú ieitar fólk
ákaflega mikið til hennar, meira
en hún getur sinnt. Það hringir og
kemur. Oft talar hún við það, og
stundum segir hún því að vera í
kyrrð og ró á ákveðinni stundu og
hugsar þá til þess. En slíkt er of
langt mál til að fara út í hér.
Guðrún varð að taka simann úr
sambandi, meðan blaðamaður
Mbl. stóð þar við þessa kvöld-
stund, svo hún hefði frið til að
ræða við gesti sína og Stefán gæti
leyft okkur að hlusta á upptök-
urnar. Sverrir Pálsson og kona
hans höfðu aldrei fyrr heyrt rödd
Ragnheiðar Brynjólfsdóttur.
En af hverju er þetta fólk frá
fyrri öldum að leita með sögu sína
gegnum Guðrúnu til þessa heims
og nútímafólks? Sú spurning hlýt-
ur að vakna aftur og aftur, meðan
hlustað er á upptökurnar. Guðrún
og Stefán skýra það svo, að þessu
fólki sé vel ljóst, hvað það hafi
gert rangt í llfinu og vilji leiðrétta
það. Það hafi sennilega lengi
reynt að koma því á framfæri
gegnum ýmsa, og þá komizt
nálægt þvf gegnum Guðmund
Kamban. Nú, eftir að það hefur
sagt sögu sína saman og nákvæm-
Á efstu myndinni situr Guðrún, í stól sínum, þar sem
hún sat þegar fundirnir hófust, en fyrir framan hana er
segulbandið og spólurnar, sem sjálfságt geyma 100
stundir af samtölum. Hér efra er hún svo við afgreiðslu i
Óskabúðinni, þar sem hún starfar á daginn, en á hinni
myndinni er miðilinn Guðrún Sigurðardóttir, Stefán
Eiríksson, sem tekið hefur upp á segulband og skrifað
upp af þeim, og Sverrir Pálsson, sem býr bókina til
prentunar. (Ljósm. E.Pá.)
lega gegnum Guðrúnu og leiðrétt
hana, þá getur það haldið áfram á
þroskaleiðinni. — Enginn má
skilja það svo, að það sé útskúfað.
Það held ég, að enginn sé, segir
Guðrún. Maður verður bara að
leiðrétta það, sem maður hefur
gert rangt. Það kemur greinilega
fram þarna, að Brynjólfi biskupi
finnst hann hafa gert rangt. Og
það finnst Daða líka, bætir Stefán
við. Það er eins og þetta fólk sjái
sjálft sig á sviði og standi utan
við. Að það geri sér grein fyrir
því, sem það átti að gera og láta
ógert, og þurfi að gera grein fyrir
því.
En hvað plagar Ragnheiði? Að
hún sængaði hjá Daða? Eða er
það rangur eiður? Öllum við-
stöddum kemur saman um, að það
virðist vera eiðurinn, sem á henni
hvílir, ekki hitt, að hún sængaði
hjá Daða löngu áður. Henni finnst
hún hafa misboðið sannleikanum.
En samkvæmt því, sem þarna
kemur fram, sver hún eiðinn I
óeigingjörnum tilgangi, til að
hjálpa Daða. Hún vinnur eiðinn í
þeirri trú, að hún sé ekki vanfær.
Og sé svo, þarf enginn um þau
Daða að vita, og hann getur haldið
áfram á sinni glæstu framabraut,
sem hann hefur svo mikinn hug á.
En bæði Sverrir og Stefán segja
greinilegt, eftir því, sem þarna
kemur fram, að hún sjái ekkert
eftir að hafa sængað hjá Daða.
Stefán segir, að þegar hann var
að hlusta og skrifa upp af segul-
bandinu, hafi ýmsar spurningar
vaknað. Og enn fleiri, er Sverrir,
sem aldrei hafði verið á fundum,
tók að lesa handritið. Og þá gat
Stefán spurt sögumanninn, sr.
Þórð, gegnum miðilinn. Hann
talaði við hann og fékk svör, og er
það til á segulböndum líka.
Kemur fvrir, að tal þeirra fer út
fyrir söguþráðinn. Þeir ræða ým-
islegt úr þjóðlífinu á þessum
tíma, sem Stefán er að spyrja um.
En hvernig I ósköpunum nær
Stefán I Þórð? — Rétt eins og ég
næ I þig á Morgunblaðinu, þegar
ég bið simastúlkuna um að leyfa
mér að tala við þig, svarar Stefán.
Ég bið um að fá að tala við Þórð
og við ræðum saman, eins og ég
ræði við þig í landssíma og spyr
að þvf, sem ég þarf að fá svar við.
Hefur jafnvel koniið fyrir — og
það er til á bandinu — að Þórður
kallar á Brynjólf og segir: —
Þessu verður þú að svara,
Brynjólfur.
Nú er talað um, að persónurnar
þurfi að leiðrétta lifssögu sína og
hafa hana rétta. Eru þetta þá and-
mæli við bók Guðmundar
Kambans? Þvf mótmælir Stefán.
Segir, að víða sé söguþráðurinn sá
sami, enda hafi Guðmundur notað
heimildir, sem til eru. En í veiga-
miklum atriðum beri þó á milli og
þá mest í samtölunum. Og hvenær
þá helzt? Einkum " dagana
kringum eiðtökuna, sérstaklega
nóttina eftir eiðinn. Og flótti
Ragnheiðar til Hruna, þegar hún
er gripin og reidd þvert yfir hest-
bak heim, eins og segir í Skálholti
Kambans, sá flótti er hvergi
nefndur þarna. Ýmislegt smálegt
kemur lfka, sem ekki er vitað, að
fram hafi kornið fyrr, eins og t.d.,
hve góður söngmaður Sigurður
Björnsson, skrifari Brynjólfs og
síðar lögmaður, var, en hann á að
hafa sungið „Allt eins og blómstr-
ið eina“ yfir Ragnheiði. Og þessi
leiftrandi samtöl Brynjólfs bisk-
ups og Valgerðar veizlukerlingar
Framhald á bls. 19.