Morgunblaðið - 20.01.1974, Page 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JANÚAR 1974
Gísli J. Astþórsson:

Mvndir frá
Gulag-iandi
eru aldrei
skýrar.
Þær eru
teknarí
flýti og í
lauini.
Þessi sýnlr
f angabúðir í
Arehangelsk.
Solzhenitsyn,
sannleikurinn og
Gulag
Bók Alexanders Solzh-
enitsyn, Gulag eyjahafið, er
saga ógnarstjórnarinnar i
Sovétríkjunum á árunum 1918
til 19ö(j. Hún segir frá fórnar-
lómhum þessa tímabils og frá
miinnunuin, sem háru áhyrgó á
ódæðisverkunum og frá mönn-
unum. sem voru verkf.eri
þeirra og frainkvæindu vilja
þeirra — þangaó til ógnaraldan
sópaói þeim líka út á hid enda-
lausa „eyjahaf ', sem ekki var
fátítt, út í þann hafsjó fanga-
húða stórra og smárra. sem
skáldið á vió meó nafninu á hók
sinni.
Þetta er ófögur hók. einatt
hroóaleg, alltaf hörmuleg. ilún
er saga hlóóhaós og „hreins-
ana": hlóóhaðs, sem linnti ekki
um áratugi, hreinsana. sem
aldrei tóku enda. Solzhenitsvn
er miskunnarlaus í lýsingum
sínum á hryójuverkunum, þó
aó kærleíkur hans til fórnar-
lambanna eigi sér heldur engin
takmörk. En liann segir allan
sannleikann eins og hann sá
hann og lifði hann af. Bók hans
er jafn nauðsynleg og sannleik-
urinn sjálfur. Hún hlaut aó
koma.
Hún lýsir því öllu, rekur slóð
böðlanna inn í innstu afkima
íikis þeirra.
Hún segir frá fangelsuntun
og fanga.vögnunum pg fanga-
húóunum'. Þegar fangelsin
þraut. voru klaustrin gerð að
fangagevmslum en fangavagn-
ar járnhrautanna voru arfur
frá keísaratímanum.
Hún segir frá aftökunuin og
misþyrmingunum og barsmíð-
inni á dyrnar, sem helst þurfti
að hera að um miðja nótt og var
forboði handtökunnar.
Hún segir frá yfirheyrslun-
um, sem lauk nær alltaf meó
„játningu" sakhorningsins. Þá
lögóu rannsöknardómararnir
nótt við dag — já, og svo fang-
inn.
Hún sýnir okkur hörn bakvið
gaddavír og inæóur þeirra
komnar að niðurlotum hakvið
gaddavírinn í annarrri stíu. en
íaðirinn er „horfinn".
Hún lýsir angist þessa fölks á
meðan þaó beió eftir nætur-
heimsókninni og örvæntiirgu
þess. þegar kallió kom og þján-
ingunum og hörmungunum,
sem beið þess þá i fangabúaveld
inu Gulag, sem sýnist hafa ver-
ið stytting Sovétmanna sjálfra
(fremur en skammstöfunin) á
heiti þeirrar stofnunar i landi
þeirra. sem réð yfir „eyjahaf-
Morgunblaðið mun birta
útdrátt úr bók Solzhenit-
syns og kemur fyrsti
kafli af þremur á þriðju-
dag.
inu". Því að Gulag var ríki í
ríkinu — og er það víst ennþá.
Gulag sá um rekstur fangahúó-
anna og um skiptingu þeirra
útskúfuðu á milii þeirra og um
nýtingu vinnuafls þeirra —
gjörnýtingu þess — allt frá
Murmansk og austur til Kamts-
jatka: víð námagröftinn, við
skógarhöggið, við vegageró og
lagningu járnhrauta. eða í eðj-
unni ofan í einhverjum þeirra
risavöxnu skipa- og áveitu-
sktiróa. sem Stalin hreykti sér
af. Yagoda, sem var einn af
íllræmdustu lögreglustjórum
hans, vai' líka hreykinn af þess-
um skuröum. Hann reyndi að
milda Stalin með því aö minna
hann á þá. þegar einræðisherr-
ann hafði illu heilli komist að
þeirri niöurstöóu, aö hann —
hinn ötuli og sívakandi Yagoda
— væri því miður „svikari og
landráðamaður" rétt eins og
allir hinír. Hnakkaskotið og
ömerkt gröf beið lögreglustjór-
ans, og liann var gr'ati næst.
„Hvað Yagoda viðvíkur
(skrifar Solzhenítsyn kulda-
lega) gat þessi milljónamæring-
ur og morðingi einfaldlega ekki
gert sér í hugarlund, að mikil-
mennið, sem var honum fremra
sem morðingi, mundi ekki taka
málstað hans, halda yfir honum
hlífiskildi, þegar öll sund virt-
ust lokuð . . . Yagoda þráhað
hann að sýna sér miskun: Ég
sárbæni þig! Það var fyrir þig,
sem ég h.vggði tvo óviðjafnan-
lega skipaskurði."
En Yagoda „hvarf", eins og
faðirinn, sem sá konu sína og
hörn hverfa inn f gaddavírsríki
Gulags.
Solzhenitsyn leiðir okkur um
land Gulags þar sem fangaþjóð-
in himir undir varðturnunum.
Aðdragandinn að fangavistinni
þar er oft óskiljanlegur
mennskum manni. Hversvegna
varð þriðjungurinn af íbúuin
Leningrad að halda út i „eyja-
hafið" — þriðji hver borgarbúi!
— i hreinsuninni, sem fylgdi í
kjölfar Kirov-málsins 1934
—'35? Var þriðji hver karl
og kona, sein hyggði þessa sögu-
frægu horg virkilega „svikari
og landráðamaður" eins og höð-
ullinn Yagoda? „Látilin þá af-
sanna þessa tölu, sem eiga að-
gang að skýrslunum (skrifar
Solzhenitsyn) og sem treysta
sér til að hirta þær.” A öðrum
stað áætlar hann eftir þeim
heimildum, sem hann hefur
hestar, að 500.000 pólitískir
fangar hafi verið skotnir í Sov-
étríkjunum á árunum 1937 og
1938 — auk 480.000 svokallaðra
síhrotamanna.
Hve margirgistu þá „eyjahaf-
ið" þegar veldi Gulags var
mest?
Solzhenitsyn revnir að svara
þeirri spurningu — og er
háðskur:
„Það er ekki líklegt, að þar
hafi verið fleiri en tiilf mílljón-
ir í senn ... Og af þessuin fjölda
var naumast meira en helming-
urinn piilitískir fangar. Sex
milljónir? Nú, jæja. Það er þá
svipað og fliiiatalan hjá lítilli
þjóð, svo sem eins og í Svfþjóð
eða Grikklandi."
„Vélin", upplýsir skáldið,
fyllti samt jafnöðum í skörðin
eftir því sem fangarnir vesluð-
ust upp og dóu. „Vélin" var
ríkið og Gulag fiír ineð uinhoð
þess.
Og hverja gleypti þá þessi vél
„til þess að fylla í skörðin"?
Nánast alla. Satt að segja var
hún einn alþýðlegasti ógnvald-
urínn, sem sögur fara af. Sér-
grein Hitlersvélarinnar var út-
rýming Gyðinga. Stalin vélin
gleypti allt, hraut það og fjar-
lægði. Enginn var óhultur.
Hvort er nú brjóstumkennan-
legra þegar gildran smellur f
lás: maðurinn i valdastöðunni,
sem er kominn milli tannhjól-
anna á vélinni eða nafnlaus
hversdagskona, sem hún
hremmir nánast af tilviljun?
Solzhenitsyn lýsir þeim báð-
um.
FN'rst er það byltingarkemp-
an, flokksbróðir og baráttufé-
lagi sjálfs einræðisherrans:
„A desemberfundi miðstjórn-
arinnar 1937 komu þeir inn
ineð Pyatakov. Það var búið að
mölva úr honum tennurnar og
hánn var hreint ekkert líkur
sjálfum sér. Fyrir aftan liann
stóðu þögulir menn úr öryggis-
iögreglunni . . Framburðtir
hans gegn Bukharin og Rykov
var ógeðslegur. Ordzhonikidze
har höndina upp að eyranu
(hann var hevrnarsljór) og
spurði: Er allur þessi vitnis-
hurðurþinn látinn í té af frjáls-
um vifja? (En takið samt eftir:
Ordzhonikicze á sjálfur eftir að
hljóta sína hyssukúlu!) Algjör-
lega af frjálsum vilja, svaraði
Pj atakovog riðaði á fótunum.”
Þetta var gamli holsivjkinn,
einn af þeiln stóru.
Og þá er það konan, þessi
nafnlausa, meinleysislega
kona, sem í fáfræði sinni aumk-
aðist yfir vöggubarn:
„Árið 1937 (skrifar Soizhen-
itsyn) kom kona i skrifstofu
leynilögreglunnar í Novocher-
kassk til þess að sp.vrja þá þar
hvað hún ætti að gera við svelt-
andi ungabarn nágrannakonu
sinnar, sem hafi verið handtek-
in. Þeir svöruðu henni: Tylltu
þér, við skulum sjá um þetta.
Hún sat þarna i tvo klukku-
tíma. Þá tóku þeir hana og
fleygðu henni inn í fanga-
klefa."
Bókin um Gulag eyjahafið er
liðlega 600 blaðsíður, um
260.000 orð. Hún er bvggð á
reynslu Solzhenitsyns sjálfs
(hann sat ellefu ár í fangabúð-
um), framburði og frásögnum
227 karla og kvenna, sein lifðu
fangavist sína af, bréfum frá
föngum, rituðum endunninn-
ingum fanga og svo rannsókn-
um og gagnasöfnun skáldsins
um tuttugu ára skeið. Solzhen-
itsyn lauk við bókina fyrir
fimm árum, en ákvað að fresta
útgáfu hennar (þ.e. að smygla
henni ekki úr landi) um
óákveðinn tíma til þess aðkoma
ekki því fólki i vandræði, sem
er nafngreint í hókinni, og svo
ættingjum þess og vinum. í
ágúst í fyrra komst leynilög-
reglan hinsvegar yfir afrit af
handritinu þegar kona að nafni
Yelizaveta Voroyanaskaya vís-
aði á það eftir fimm daga stans-
lausar yfirheyrslur; fékk þá að
fara og komst heim til sín og
hengdi sig. Þar með var hrostin
forsendan fyrir geymslu liand-
ritsins og feluleiknum ineð það.
Það er þ\rí fyrir árvekni leyni-
lögreglunnar, sem hókin sér
dagsins Ijós fyrr en ráðgert var
— og kann Solzhenitsyn að
finnast sú staðreynd kaidhæðn-
isleg.
Aðförin, sem nú er gerð að
honum, talar og sínu máli. Hún
er vitfirringsleg i ofstopa sín-
um, ómanneskjuleg í hatri sínu.
Enginn mannsharki getur þó
gefið frá sér þvílík org; það er
„vélin", sem framleiðir þau.
Sumir óttast nú jafnvel, að bók-
in um Gulag evjahafið — sann-
leikurinn um fangaþjóðina —
kunni að kosta höfundinn lffið.
Hann opnar þessa veröld upp á
gátt, sviptir gaddavírstjaldinu
frá þessum vítis- og smánar-
hletti þar sem gráar manneskj-
ur í gráum tötrum erfiða og
deyja.
Það er ein af ráðgátunum,
sem fylgir einræðisstefnunni
hvernig valdhafarnir halda að
þeir geti meðhöndlað sannleik-
ann. Ég er sannleikurinn, segja
þeir. En það sem er „opinher
sannleikur" i dag getur allt
eins heitið „lygi og áróður" á
morgun. Það er það furðulega.
Þeir vilja geta tekið sannleik-
ann úr sambandi eins og þvotta-
vél! Þeir segja, að sannleikur-
inn þurfi að hafa opinberan
stimpil, eins og dilkakjötið i
sláturhúsunum okkar.
Fangabúðirnar voru ekki
„opinber sannleikur" á meðan
Stalin lifði. Þær voru ekki til.
Milljónirnar, sem týndu lífi sin-
u i þeim, höfðu heldur aldrei
verið til, Þá gerist það á tuttug-
asta flokksþingi kommúnista-
flokks Sovétríkjanna, aðkomm-
únistaforinginn Nikita
Khrushchev veifar vendi sínum
— og fangabúðirnar eru til. Það
er „opinber sannleikur". Þaðer
svo ágætur, stálklæddur, eitt
þúsund karata úrvalssannleik-
ur, að meira að segja fyrrver-
andi fangabúðalimur að nafni
Alexander Solzhenitsyn fær að
lýsa þeim nokkuð í bók, sem
hann nefnir: Dagur í lífi Ivans
Denisovitch. Nú eru þær ekki
til. Það hentar ekki í svipinn að
þær hafi verið til. Og fyrir að
vilja ekki játa þann nýsann-
leika er nóbelsverðlaunaskáld-
ið Alexander Solzhenitsyn út-
hrópað sem svikari og landráða-
maður.