Morgunblaðið - 20.01.1974, Qupperneq 12

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. JANUAR 1974
í fgumöréUm Sagt
Vladimir Ashkenazy:
Áður en Vladimir Ashkenazy fór utan sl. sunnudag
áttum við saman dálítið málþing um föður hans, en þó
einkum um nokkur önnur atriði í lífi hans, sem við
höfðum ekki rætt áður í samtölum okkar.
Við sátum í æfingasal Ashkenazys í nýja húsinu þeirra
Þórunnar að Brekkugerði 8. Þar er mynd af Solzhenitsyn,
auk ýmissa annarra mynda og persónulegra muna. Með-
fram veggjunum eru bekkir. Uppi á palli stendur flygill-
inn. Húsið er stórt og það er ekki á allra færi að breyta
svona stórum og köldum veggjum í hlýlegt heimili, en það
hefur Þórunni tekizt.
Fyrsti áfangastaður þeirra nú er London, þar sem
Ashkenazy heldur tónleika og leikur píanókonserta eftir
Prokofjeff inn á plötu. „Það er athyglisverð tilviljun,"
sagði Ashkenazy, „að Prokofjeff samdi 5 konserta eins og
Beethoven. Nú ætla ég aðleika tvo þeirra, en síðar á árinu
hina þrjá, og verða svo allir konsertarnir gefnir út á einni
plötu.
Ég lék alla píanókonserta Beethovens i fyrra og þeir
komu á plötu i september sl.“
Sú plata þykir gersemi eins og sjá má í heimsblöðunum.
Þegar Ashkenazy hefur lokið erindum sínum i Lundún-
um fara þau Þórunn til Ameríku, þar sem hann leikur i
fjölda borga, einkum á austurströndinni, en þó einnig í
Miami, Chicago og Houston, svo að eitthvað sé nefnt. Ég
spurði, hvað hann hefði haldið marga tónleika um ævina.
Hann sagðist geta gefið mér nákvæmar upplýsingar um
það, gekk að hillu við pianóið, tók fram stóra bók, blaðaði í
henni um stund, leit svo á mig og sagði: „Ef ég tel með
sfðustu tónleikana, sem ég stjórnaði hér, hef ég haldið
1462 tónleika frá fyrsta fari. Það er ekki svo ýkja mikið,“
bætti hann við.
En mundi það ekki vera nokkuð vel af sér vikið, þegar
haft er í hnga, að Ashkenazy er aðeins 36 ára gamall?
Á þessu nýbyrjaða ferðalagi heldur hann um 40 tón-
leika í London og Bandaríkjunum. Ferðalagið stendur
yfir fram í aprilbyrjun, en þá koma þau Þórunn heim til
íslands. Ashkenazy leikur nú svipuð verk og áður, eftir
Beethoven, Chopin, Prokofjeff o.fl.
Þegar þau koma aftur heim ætlar Ashkenazy að snúa
sér heldur betur að málefnum föður síns og gera enn eina
tilraun til að hann komi í heimsókn til íslands. Þá dveljast
þau hjón hálfa þriðju viku hér á landi, og hann gerir ráð
fyrir að hafa einhvern tima aflögu. Hann sagði: „Ég hef
skrifað föður mínum nýtt bréf og boðið honum til íslands,
því að boðið frá síðasta ári féll úr gildi við áramótin, og
þar með einnig umsóknir hans um að skreppa til íslands.
Eg ætla ekki nú að fara að rifja upp, hvernig yfirvöld hafa
hunzað þessar óskir hans, en plöggin frá því í fyrra eru öll
úrelt, svo að þau verður að endurnýja. Bréf mitt til föður
míns var áritað af íslenzka utanríkisráðuneytinu. Faðir
minn getur ekki beðið um fararleyfi til útlanda nema
honum sé boðið.
í maí eða júní verða liðin 7 ár frá því við hittumst sfðast.
Það var í London. Hann hefur alltaf sagt mér, að hann
langaði til að heimsækja okkur. Ég talaði við hann í síma
fyrir nokkrum dögum, og þá spurði hann að fyrra bragði,
hvort ég hefði gert eitthvað í hans málum og ég sagði, að
ég gerði auðvitað allt, sem unnt væri til að fá hann hingað.
Ég er mjög þakklátur fyrir þá hjálp, sem ég hef fengið hér
á Iandi. Eg þekki nú landið og fólkið miklu betur en
áður.“
Ég spurði hann, hvort honum fyndist hann kannski
versi orðinn íslendingur.
Hann brosti, lagðist endilangur upp á bekkinn, hugsaði
sig um: „Ef ég segði, að mér fyndist ég vera íslendingur,
segði ég ósatt. Mér finnst einungis það, sem er: að ég sé
Rússi, serri býr erlendis. En aðalatriðið er að hafa tilfinn-
ingu fyrir manneskjunni fremur en þjóðerninu. Ég er
mjög hamingjusamur hér, gleðst yfir þvi að vera islenzkur
ríkisborgari og finnst stórkostlegt að eiga heimili á ís-
landi. Og börnin mín eru íslenzk. Þau tala íslenzku og eru
hamingjusöm hér. Sú vinátta, sem við höfum mætt hér á
landi, er aðmínu áliti einstök."
Við snerum okkur aftur að síðasta samtali þeirra feðga.
Ashkenazy sagði: „Faðir minn sagði mér í simtalinu, að
kennari minn við konservatorfið í Moskvu, prófessor Lev
Oborin, væri dáinn. Hann var aðeins 64 ára gamall og
lézt úr hjartaslagi. Hann var góður kennari. Ég bar
yirðingu fyrir honum. Hann var einstök manneskja.“
Nú var komið að hjartanu og þess vegna leiddi ég talið
að móður Ashkenazys, sagði: „Sumir spyrja af hverju
móðir þín vilji ekki koma í heimsókn?“
„Hún vill ekki skrifa mér,“ sagði hann dapur. „Hún vill
ekki tala' við mig i síma. Við höfum rifizt. Faðir minn
hefur þó sagt mér, að hún hafi eitthvað verið að hugsa um
að heimsækja mig þrátt fyrir þetta, en svo er það notað, að
einhverjir læknar í Sovétríkjunum segja, að hún megi
ekki fljúga vegna hjartasjúkdöms, sem hún gengur með.
Ég hef spurt lækna í Bandaríkjunum, hvort þetta sé rétt,
en þeir fullyrða, að fráleitt sé, að fólk með slíkan hjarta-
sjúkdóm megi ekki fljúga. Sumir segja, að móðir min megi
ekki hitta mig, af því að það geti komið henni í geðshrær-
ingu og haft slæm áhrif á sjúkdóminn. En það getur varla
talizt frambærileg ástæða. Satt að segja er mér afstaða
móður minnar hulin ráðgáta. En ég held, að raunveruleg
ástæða þess, að við höfum rifizt, sé sú, að ég er búsettur
erlendis.“
Svo horfði hann í gaupnir sér og á flygilinn og minning-
in var komin í heimsókn, það leyndi sér ekki. Hann hafði
gefið mér enska þýðingu á Ijóðum rússneska skáldsins
Osips Mandelstams, sem kemur út nú í janúar. Við höfum
áður þýtt saman eitt ljóð eftir hann, þegar ég skrifaði um
hrikalega ævisögu ekkju Mandelstams, og mér komu í hug
ljóðlínur eftir Osip meðan ég beið þess, að Ashkenazy ætti
frumkvæðið að áframhaldandi samtali:
„Hann getur ekki talað og við getum ekki þolað það.
Það er eins og að horfa upp á sálina sundurkramda." En
innra þrek Vladimirs Ashkenazys er meira en gengur og
gerist. Húmanismi hans er borinn uppi af raunsæi. Veru-
leiki hans er ekki afskræmt hatur. En þögn hans var
næsta óþolandi.
Svo sagði hann:
„Móðir mfn gaf mér alla sína ást og orku og ég get aldrei
fullþakkað henni. En ég get ekki skilið hana. Þegar ég
hugsa um börnin min, hvarflar aldrei að mér neitt annað
en hamingja þeirra, og mér dettur ekki í hug, að þau eigi
að vera þar, sem ég óska eða krefst. Ég ætlast ekki til, að
þau lifi mfnu lífi, geri mig hamingjusaman. Ég er ham-
ingjusamur, ef þau eru það. Ef þau verða ánægð, þar sem
þau ber að landi í lífinu, verð ég hamingjusamur. Ég
mundi aldrei rífast við þau út af því, hvar þau byggju,
fyndist það fánýtt. Lífið er of stutt, heimurinn of lítill,
nánast eins og eitt lítið herbergi, til að ástæða sé að eyða
ævinni í rifrildi. Ef börnin mín væru ánægð á tunglinu,
yrði ég líka hamingjusamur."
Ég spurði, hvort hann héldi, að afstaða móður hans
mótaðist kannski af pólitískum þrýstingi yfirvalda, en
augljóst var, að sú spurning leysti enga gátu. „Ég get
aðeins sagt, að afstaða hennar gæti verið hennar eigin
vilji,“ sagði hann. „En ef þetta er þrýstingur frá stjórn-
völdum, þá er allt svo vel í pottinn búið, að engin leið er að
merkja annað en þetta sé hennar eigin bjargföst sannfær-
ing.“
Faðir Vladimirs, David Ashkenazy, er af Gyðingaætt-
um, eins og nafnið bendir til: „En hann er fyrst og sfðast
rússneskur,“ sagði sonur hans. Og móðirin er rússnesk í
húð og hár: Ég var alinn upp af móður minni og drakk í
mig rússneska menningu, sögu og listir, ekki sízt tónlist.
Hún sleppti aldrei af mér hendinni, hún gerði mig að
píanóleikara. Ég hugsaði aldrei um, að ég væri með
Gyðingablóð, nema þegar það olli mér óþægindum. Þegar
ég kom til Israels, spurðu þeir mig, hvort mér fyndist ég
ekki vera Gyðingur. Ég sagði nei. Ég sagðist vera Rússi.
Ég væri alinn upp og menntaður sem Rússi. En þeir gátu
varla ímyndað sér, að maður með nafninu Ashkenazy
fyndist hann ekki fyrst og fremst vera Gyðingur. Ég sagði
þeim, að einu skiptin, sem ég hugsaði um það heima í
Rússlandi, að ég væri Gyðingur, hefðu verið bundin
óþægilegum atvikum vegna nafnsins. Þegar ég var dreng-
ur, kölluðu félagar mínir mig alltaf: yid, þ.e. Gyðinginn.
Ungur drengur gleymir aldrei, að hann var kallaður yid,
ekki frekar en negri gleymir því, ef hann er kallaður
nigger. En ef yiddinn eða niggarinn eru einhvers virði,
líður þeim ekkert ver vegna þessara uppnefna, a.m.k. leið
mér aldrei neitt illa. En þetta brenndi sig inn í sál mína og
ég gleymdi því aldrei.
Einu sinni var ég lagður í sjúkrahús og teknir úr mér
hálskirtlarnir, þá var ég 12—15 ára gamall. Ég var eitt-
hvað tíu daga í sjúkrahúsinu. í sömu stofu og ég lá voru
nokkrir aðrir strákar á minum aldri. Foreldrar mínir gátu
gefið mér meira sælgæti og ávexti en foreldrar hinna
strákanna komu með handa þeim. Foreldrar minir voru
efnaðri en foreldrar þeirra, því að þeir voru af verkafólki.
Ég gat ekki hugsað mér að borða sælgætið og ávextina
einn, svo ég skipti því niður á milli allra drengjanna i
stofunni. Þeir voru mjög ánægðir með það og við urðum
„Ef börnln mín
væru ánægð á lungiinu
yrði ég llka
hamingiusamur”