Morgunblaðið - 23.05.1974, Síða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 23. MAl 1974
I ÞEIM miklu umræöum, sem orðið hafa síðustu vikur
bæði á Alþingi og utan þess, hefur athyglin beinzt fyrst
og fremst að stjórnmálalegum og stjórnarfarslegum
atriðum. Þau mál, sem voru upphafið að stjórnarkrepp-
unni, efnahagsmálin, hafa hins vegar horfið í skuggann.
Mér virðist það skipta miklu, að þessi mál séu að nýju
dregin inn í umræðurnar og tengsl þeirra við stjórnmál
og stjórnarfarsmál rakin. Af þeirri ástæðu er þessi
grein rituð.
Meginatriði þess frumvarps, er ríkisstjórnin lagði
fyrir Alþingi f byrjun maí var launa- og verðstöðvun, er
gilda átti til loka nóvember, jafnframt því, sem launa-
hækkanir umfram 20% skyldu ganga til baka. Þá fól
frumvarpið í sér heimild til að lækka fjárveitingar úr
ríkissjóði um 1.500 m.kr. og nota það fé til aukningar
niðurgreiðslna vöruverðs og bótagreiðslna almanna-
trygginga. Önnur atriði frumvarpsins voru lögfesting
skyldusparnaóar af tekjum einstaklinga og skuldbind-
ingar fjármálastofnana til að verja hluta af ráðstöfunar-
fé sínu til kaupa skuldabréfa ríkisins eða opinberra
sjóða. í sambandi við þetta skyldi ríkisstjórnin fá heim-
ild til að setja reglur um lánskjör opinberra fjárfest-
ingarlánasjóða.
1 athugasemdum^við frumvarpið birti ríkisstjórnin
yfirlit um stöðu og horfur í efnahagsmálum, sem
Hagrannsóknadeild og Seðlabankinn höfðu samið að
hennar tilhlutan. í þessu yfirliti er ástandið framundan
nefnt ,,hættuástand“. Sagt er, að sjávarútvegurinn
standi frammi fyrir stórkostlegum rekstrarerfiðleikum
og rekstrargrundvöllur útflutningsiðnaðar sé í þann
veginn að bresta. Búizt er við þreföldun viðskiptahalla
frá 1973 til 1974 og minnkun gjaldeyrisforða um meir
en helming, þrátt fyrir það, að erlendar lántökur séu
svo miklar, að um sé að ræða „mestu skuldaaukningu,
sem átt hefur sér stað á einu ári til þessa“. Talið er, að
greiðsluhalli ríkissjóðs muni nema allt að 2 milljörðum
króna og óleyst fjárvöntun opinberra sjóða enn hærri
upphæðum. Þá segir, að við blasi „háskaleg verðbólgu-
þróun, sem stefnir atvinnuöryggi, lánstrausti þjóðar-
innar erlendis og hagvexti í framtíðinni í hættu". 1
niðurlagi athugasemdanna segir ríkisstjórnin sjálf, að
efnahagsvandinn, sem við sé að fást, sé „svo mikill og
margþættur, að hann verður ekki leystur nema með
róttækum, alhliða ráðstöfunum, sem margar hverjar
þola ekki bið“.
Viðurkenning á alvöru
vandans
I þeim ummælum, sem hér hafa verið tilgreind, felst
svo hiklaus viðurkenning ríkisstjórnarinnar sjálfrar á
alvöru þess vanda, sem við blasir, og á nauðsyn rót-
tækra, aihliða ráðstafana, að ástæðulaust er að fara um
þetta frekari orðum. Það, sem meginmáli skiptir, er
hins vegar, hvort í frumvarpi ríkisstjórnarinnar og
öðrum ráðagerðum hafi f raun og veru falizt þær alhliða
ráðstafanir, sem nauðsynlegar voru. Spurningin er með
öórum orðum, hvort um hafi verið að ræða raunveru-
legt viðnám gegn verðbólgu eða ekki.
Það er alkunnugt, að engin stefna í efnahagsmálum
getur náð tilætluðum árangri nema hún nái til allra
megingreina þeirra mála. Framkvæmd stefnunnar
verður að byggjast á samræmdum aðgerðum í peninga-
málum, fjármálum og launa- og verðlagsmálum. Það,
sem vekur fyrst athygli i sambandi við frumvarpið, er
því einmitt, að hinar fyrirhuguðu aðgerðir þess beinast
að langmestu leyti að launa- og verðlagsmálum einum.
Ætla mætti, að skýringin á þessu væri sú, að í fjármál-
um og peningamálum væri ekki þörf sérstakrar laga-
setningar, heldur unnt að framkvæma nauðsynlegar
aðgerðir á grundvelli gildandi laga. En þá bar jafnframt
brýna nauðsyn til þess, að áætlun um þessar samræmdu
aðgerðir væri fyrir hendi, og að hún væri lögð fram
jafnhliða frumvarpinu, svo að unnt væri að mynda sér
skoðun á aðgerðunum f heild. Engin slík áætlun var
lögð fram og því alls ekki ljóst, hverjar fyrirætlanir
ríkisstjórnin hafði í þessum efnum. Vrnsar ályktanir má
þó draga um þessi atriði, bæði af frumvarpinu sjálfu og
athugasemdum við það, af ummælum einstakra ráð-
herra og því, sem almennt er vitað um ástand og þróun
þessara mála.
Hver er afstaðan til
vaxtahækkunar?
Á s.l. ári greip Seðlabankinn, með samþykki ríkis-
stjórnarinnar, til verulegra aðgerða til viðnáms í pen-
ingamálum. Voru vextir hækkaðir almennt um 2 til 3%
og innlánsbinding aukin tvívegis. Á þessu ári hefur
þessum aðgerðum verið fylgt eftir með samkomulagi
við viðskiptabankana um hámarksaukningu útlána í
hverri atvinnugrein. Jafnframt gerði Seðlabankinn
ákveðnar tillögur um verulega vaxtahækkun í því skyni
að hamla gegn óhóflegri þenslu útlána og til að vernda
hag sparifjáreigenda. Frá þessu öllu er skýrt í athuga-
semdum við frumvarpið. Hins vegar kemur ekkert fram
um það meginatriði, hver sé afstaða ríkisstjórnarinnar í
vaxtamálum. Ekki er það heldur ljóst, þrátt fyrir heim-
ildarákvæði frumvarpsins um þetta efni, hverjar séu
fyrirætlanir ríkisstjórnarinnar um breytingu á láns-
kjörum opinberra sjóða. Fullkomin óvissa var því rikj-
andi og er raunar enn, þegar þetta er skrifað, um
meginatriði stefnunnar f peningamálum, en það verða
vaxtamálin tvfmælalaust að teljast eins og nú horfir við.
Um fjármál rfkis og opinberra sjóða gegnir að sínu
leyti svipuðu máli og um peningamálin. í athuga-
semdunum við frumvarpið er gerð grein fyrir þeim
mikla greiðsluhalla, sem framundan sé hjá þessum
aðilum. Frumvarpið sjálft gerir tillögur um fjáröflun til
sjóðanna, sem nemur einum þriðja hluta af fjárvöntun
þeirra. Þetta fé átti þó að taka af öðrum fjármálastofn-
unum, og hefði þetta því orðið til að auka vanda þeirra
stofnana, ekki sízt vanda viðskiptabankanna við að afla
atvinnulífinu nægilegs rekstrarfjár. I fjármálum ríkis-
ins hafði frumvarpið ekki fram að færa neinar úrbætur.
Lækkun fjárveitinga átti að öllu leyti að ganga til
aukinna útgjalda af öðru tagi, niðurgreiðslna og trygg-
ingabóta. Áætluð upphæð fyrirhugaðs skyldusparnaðar
var um 100 m.kr., eða svo lítilfjörleg, að engu máli
skipti. Að öðru leyti en þessu hafði frumvarpið og
athugasemdir þess ekkert um fjármálin að geyma. Ekki
er minnzt á þann stórfellda vanda, sem blasir við
mörgum stofnunum ríkis og sveitarfélaga, sem ekki
hefur verið leyft að hækka afnotagjöld til samræmis við
sívaxandi tilkostnað. I yfirliti Hagrannsóknadeildar og
Seðlabanka er sagt, að augljóst sé, að leysa verði veru-
legan hluta fjármálavandans með niðurskurði útgjalda
og útlánafyrirætlana. Á hinn bóginn er ekki vitað, að
ríkisstjórnin hafi haft neina slíka endurskoðun fyrir-
ætlana á prjónunum.
Óvissa í yerðla^s-
og launamálum
Jafnvel á því sviði, sem frumvarpið fyrst og fremst
fjallaði um, launa- og verðlagsmálum, gegnir að veru-
legu leyti sama máli og í peninga- og fjármálunum, að
óvissa ríkti um það, hverjar raunverulegar fyrirætlanir
væru. Þannig átti ríkisstjórninni að vera heimiit að
ákveða hækkun verðlagsuppbótar á laun undir 36 þús.
kr. á mánuði, en ekkert var um það vitað, hver ætlunin
var varðandi þessa greiðslu. Þá var heldur ekki vitað,
hversu miklu aukning niðurgreiðslna myndi nema. I
frumvarpinu voru víðtæk heimildarákvæði í verðlags-
málum, sem raunar voru óþörf, þar sem sams konar
ákvæði er að finna í gildandi lögum. Á hinn bóginn
hafði hvorki frumvarpið né athugasemdir þess neitt að
geyma um stefnuna í verðlagsmálum. Sú stefna skiptir
þó meginmáli. Viðhorfin eru ekki svo einföld, að ein-
göngu sé um það að ræða að koma í veg fyrir verð-
hækkanir. Á undanförnum árum hefur verðlagseftir-
litið leitt til alvarlegrar skekkju og misræmis í verð-
myndun, sem aftur á móti hefur leitt til hallarekstrar
eða greiðsluerfiðleika hjá opinberum stofnunum og hjá
mörgum fyrirtækjum. Sérhverjar raunhæfar aðgerðir
gegn verðbólgunni, verða einnig að ráðast gegn þessum
vanda.
Þá er þess einnig að geta, sem ekki skiptir minnstu
máli, að í frumvarpinu var ekki að finna neinar ráð-
stafanir til að tryggja rekstur atvinnuveganna. Stöðvun
vfsitöluhækkunar á laun, eða lækkun hennar frá því,
sem ella hefði verið, gat að sjálfsögðu ekki dregið úr
þeim hallarekstri, sem þegar var til staðar og grein er
gerð fyrir í athugasemdum við frumvarpið. Svo virðist
sem ríkisstjórnin hafi ætlað sér að leysa þennan vanda
með gengislækkun 1 áföngum, en ekkert lá fyrir um
það, hversu mikil sú gengisfelling ætti að vera né
hverjar afleiðingar hennar yrðu.
Stefnt að lausn stjórnmála-
vanda - ekki efnahagsvanda
Af því, sem hér að framan hefur verið sagt, má ljóst
vera, að frumvarp ríkisstjórnarinnar og aðrar fyrir-
ætlanir hennar, sem kunnugt var um, fólu alls ekki í
sér þær róttæku, alhliða ráðstafanir, sem athuga-
semdirnar við frumvarpið töldu nauðsynlegar.
Astæða er til að spyrja, hvernig á því standi, að
ríkisstjórn, sem er að fullu kunnugt um alla mála-
vexti og ljós brým nauðsyn alhliða ráðstafana, skuli,
að loknum margra mánaða undirbúningi, láta frá sér
fara tillögur f efnahagsmálum af því tagi, sem að
framan er lýst. Svarið við þessari spurningu getur
varla verið annað en það, að stefnt hafi verið
að því að leysa stjórnmálavanda en ekki efnahags-
vanda. Tillögurnar fólu í sér þau atriði sem ríkisstjórn-
in hafði getað komið sér saman um, þó með fyrirvara
stjórnarflokkanna um einstök atriði. Hins vegar var alls
ekki um að ræða það viðnám gegn verðbólgu, sem látið
var í veðri vaka.
í erindi, sem ég hélt fyrir um tveimur mánuðum síðan
og birt var í Morgunblaðinu, lét ég svo um mælt, að of
mikið væri nú í húfi til þess að einstakir stjórnmála-
flokkar eða hagsmunasamtök gætu vænzt þess að skara
eld að sinni köku. Hagsmunir heildarinnar, framtið
lands og þjóðar, yrðu að sitja í fyrirrúmi. Því miður
hefur farið svo, að þröng stjórnmálaviðhorf og stjórn-
málahagsmunir hafa enn einu sinni setið f fyrirrúmi.
Dýrmætur tími hefur glatazt og af þeim sökum er nú
gripið til óyndisúrraeða. Annars vegar er hér um að
ræða stórauknar niðurgreiðslur úr tómum rfkissjóði,
hins vegar um innborganir f sambandi við innflutning,
sem hljóta að valda margvíslegum truflunum í fram-
leiðslu og viðskiptum. Vandinn í heild sinni bíður
óleystur fram yfir kosningar. Þá skiptir öllu máli, að
loksins verði á honum tekið á þann hátt, sem leitt getur
til árangurs. Fyrir því verða öll önnur sjónarmið að
víkja.