Morgunblaðið - 29.08.1975, Blaðsíða 17

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 29. ÁGÚST 1975
17
„Einfarinn meðal
íslenzkra skálda”
Bókmenntir
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
Jakob Thorarensen.
Jakob Thorarensen:
Skáldverk I—VI • Al-
menna bókafélagið,
Reykjavík 1975.
Nú eru liðin sextíu ár,
siðan Ástar-Brandur færði
mér á sjúkrasæne i gistihúsi
Gúndu gömlu á Bíldudal
Snæljós Jakobs Thoraren-
sen og ég tók ástfóstri við
ljóð „einfarans meðal ís-
lenzkra skálda“, eins og Ei-
ríkur Hreinn kallar Jakob i
niðurlagsorðum ritgerðar
þeirrar, sem er aftan við
síðasta bindið af hinni
fallegu sexbinda útgáfu rita
skáldsins i iausu máli og
ljóðum. Og nú eru árin frá
fyrstu kynnum mínum af
manninum Jaobi Thoraren-
sen orðin fimmtíu og sjö.
Þau kynni urðu tiltölulega
fljótt að svo traustri og ná-
inni vináttu, að ýmsum
mundi þykja næsta undar-
legt, svo ólíkir sem við
Jakob vorum. En það, sem
tengdi okkur órofa vináttu-
böndum, kemur greinilega i
ljós í upphafi hinnar merku
ritgerðar Eiríks borgarbóka-
varðar. Hann vitnar þar í
ritdóm, sem Einar Bene-
diktsson skrifaði um Snæ-
Ijós í Þjóðstefnu. Eirikur
segir meðal annars svo:
„Einar líkir skáldinu við
Knut Hamsun — þar sem öll
meðferð ljóðsins sé háð
„sjálfstæðri eigin menning".
Sama telur hann koma fram
vitandi vits hjá höfundi
Snæljósa. Hann bendir á i
því sambandi að veldi
norskrar náttúru, sem há-
menning samtímans hafi
ekki getað breytt, hvorki að
svip né eðli, hafi lyft norsku
skáldunum hæst. Og þegar
þau hafi, eftir að frægðinni
var náð, reynt að fjarlægjast
þann grundvöll og blandað
sér fremur við strauma frá
stórþjóðum álfunnar, svo
sem Björnsson og Ibsen og
einkum Kielland hafi gert,
er þeir þóttust vaxnir frá
heimahögunum, þá hafi
mörgum þótt sem tapazt hafi
meir heldur en var unnið.
Þessu sé öfugt farið með
Hamsun, sem haldi óslitnu
sambandi við uppruna sinn.
Jakobi Thorarensen hefur
áreiðanlega þótt vænt um
þennan ritdóm, ekki aðeins
fyrir hinn glögga skilning
sem þar kemur fram á kvæð-
um hans og sérkennum
þeirra, heldur og eigi siður
vegna þeirra leiðbeininga,
sem stórskáldið gefur byrj-
andanum — að leggja alúð
við uppruna sinn og „eigin
menning.““
Það var einmitt þetta, sem
tengdi okkur Jakob saman:
Okkur var það sem i blóð
borið, að íslenzkri menning
væri það fyrir beztu, að
skáldin væru sem samræm-
ust uppruna sinum og „eigin
menning”, þó að ég væri
ekki jafnóhagganlega fast-
ur í rásinni og hann. Það
skal svo tekið fram, að þrátt
fyrir einstefnuakstur hans í
bundnu máli og óbundnu,
kynnti hann sér alla ævi,
eftir því sem til vannst,
margt það bezta í bókmennt-
um Norðurlanda og sitthvað
hið veigamesta úr skáldskap
Breta, Þjóðverja, Rússa og
Bandaríkjamanna, auk þess
sem hann fylgdist vel með i
framvindu íslenzkra bók-
mennta.
Þeir Tómas skáld Guð-
mundsson og Eiríkur
Hreinn Finnbogason borgar-
bókavörður hafa séð um út-
gáfu þessa ritsafns, sem í
eru 46 af þeim 60 smásögum
er Jakob skrifaði, á fimmta
hundrað ljóð og leikritið
Hringferðin, sem flutt hefur
verið tvisvar í Ríkisútvarp-
inu og mörgum skemmt.
I Formálsorðum gerir
Tómas grein fyrir þvi að í
samningi, sem Almenna
bókafélagið gerði við Jakob
Thorarensen haustið 1970,
hafi þeim Eiríki verið gefið
úrslitavald um það hvað i
útgáfuna yrði tekið, — og
siðan segir Tómas:
„Samkvæmt því höfum
við, eins og gert var ráð
fyrir, feilt úr útgáfunni sitt-
hvað það, sem að okkar dómi
átti ekki þangað erindi og
höfðum við borið ýmsar til-
lögur, er að því lutu, undir
höfundinn, áður en það var
um seinan, og fengið sam-
þykki hans fyrir þeim. Vera
má þó, að við hefðum gengið
nokkru lengra i þessu efni
og fellt fleira niður, sérstak-
lega úr síðari ljóðabókum
höfundarins, ef andlát
hans hefði ekki tekið fyrir
nánari samráð um það.,.“
Ég hef farið yfir öll bind-
in, en ekki gefið mér tóm til
náinnar athugunar á valinu.
Hins vegar virðist mér, að
það standist, sem Tómas orð-
ar þannig:
„En að öllu samanlögðu
má segja, að þessar úr-
fellingar séu mjög hófsam-
legar, og ugglaust má full-
yrða, að hér séu komin á
einn stað öll þau skáldverk
Jakobs Thorarensen, sem
verulegu máli skipta og
henn lét sér annast um.“
Eins og áður getur er rit-
safnið sex bindi. Þau eru i
mjög smekklegu bandi og
brotið þægilegt. Að blaðsíðu-
tali eru bindin frá 222 og
upp í 282 blaðsíður. I þrem-
ur fyrstu bindunum eru
smásögurnar og leikritið, en
ljóðin i hinum. Eru sagna-
bindin samtals 812 blað-
síður, hin 675. Aftan við
hvert bindi er efnisyfirlit,
og þvi síðasta lýkur með
yfirliti í stafrófsröð yfir allt
efnið, og tekur það bæði til
heitis og upphafs ljóðanna.
Er þessi frágangur vissulega
til fyrirmyndar.
Svo vik ég þá á ný að rit-
gerð Eiriks Hreins „Um
Jakob Thorarensen og skáld-
skap hans“. Hún er aðeins
22 blaðsíður, en Eiríki tekst
fágætlega vel að koma þar
að flestu þvi, sem mestu
máli varðar um ævi skálds-
Tns og sérkenni hans. Þegar
Eiríkur hefur getið órofa
tryggðar Jakobs við upp-
runa sinn, íslenzka málreisn
og eigin viðhorf til allra
mála, þá er íslendingar gerð-
ust meiri „flokksmenn“ en
nokkru sinni fyrr, farast
honum þannig orð:
„Þvi má segja, að Jakob
Thorarensen hafi orðið ein-
fari meðal íslenzkra skálda.
Þeim, sem alþjóðlegast
hugsuðu, fannst hann jafn-
vel ekki eiga við sig erindi,
töldu hann gamaldags og
ekki í tengslum við samtím-
ann. Hitt mun sanni nær að
segja að viðhorf hans til
mannlífs og bókmennta hafi
ekki verið í samræmi við
það, sem mest var í tfzku um
hans daga. En málin verða
ekki afgreidd með því að
kalla skáldið gamaldags.
Jakob íhugaði mjög samtíð
sína, en barst ekki með
straumnum, heldur stóð
álengdar og horfði athuglum
augum á strauminn líða hjá.
Hann fékkst meira 'við
manninn en þjóðfélagið,
hafði mikinn áhuga á per-
sónulegum sérkennum, kost-
um, og veilum, og velti slíku
fyrir sér á margan hátt“.
Þá víkur Eiríkur að kynn-
um Jakobs af fólki, sem varð
honum hugstætt á bernsku
og æsku og bendir á, að
hann hafi hlotið að gefa
gaum að því hver áhrif um-
hverfisskipti hefðu á menn-
ina. Hann hafði mætur á
ýmsum fornum dyggðum,
svo sem nægjusemi, stöðug-
lyndi og áreiðanleika, fannst
þær fara forgörðum í bæjar-
lífinu og í staðinn verða
áberandi flysjungsháttur,
blekkingar og skrautgirni.
Eiríkur segir:
„Jakob fordæmdi hvorki
nýja tímann né kaupstaða-
eða borgarlíf. En hann var
talsmaður einfalds og fá-
brotins lífs, sem eitthvað
þurfti fyrir að hafa, af því að
hann taldi það fóstra heil-
steyptari manneskjur en
fjölmenni kaupstaðanna.
Vitaskuld gefa slíkar
skoðanir ekkert tilefni til að
kalla höfund gamaldags og
úr tengslum við samtíðina."
Þá víkur Eirikur að því,
hvort Jakobi hafi „tekizt að
gera lífvænlegan skáld-
skap,“ og er ekki í vafa um
það.
„Viðfangsefni hans eru
flest siðferðilegs efnis, og
því sífelld vandamál manns-
ins. Skáldskapur hans er
misjafn að gæðum, en þar er
margt að finna svo stórbrot-
ið og sérstætt, að nútima les-
anda er örðugt að gleyma, og
ég á bágt með að skilja að
sama muni ekki eiga við um
lesendur framtiðarinnar. ..“
Siðan fjallar Eiríkur um
ættir og ævi Jakobs. Hann
vekur athygli á því, að í báð-
um ættum hans eru góð-
skáld, og segir, þegar hann
hefur greint frá prentuðum
lýsingum á öfum skáldsins:
„Það er engu líkara en
báðir þessir afar, eins og
þeim er lýst í Öðni, speglist i
verkum Jakobs Thoraren-
sens og sterkustu dráttunum
i lífsviðhorfum hans —
annars vegar hin þjóðlega
ræktarsemi, söguástríða,
glettni og orðheppni, hins
vegar atorka og festa.“
Eiríkur túlkar í stuttu
máli, en sannfærandi, þá
reisn, sem er í ljóðstíl
Jakobs, sýnir fram á, að
„einkenni hans eru svip-
mikil og hljómmikil orð, sem
kostar nokkra áreynslu að
bera fram, og fá þau við það
aukinn þunga." Þá nefnir
hann sem sérkenni „ná-
kvæmt og fast bundið rim og
íhugað val rímorða." Enn-
fremur kemur ljóst fram í
tilvitnunum Eiríks að svo
sem Jakob kostaði kapps um
að láta persónurnar i sögum
sinum einkennast af máli
þeirra, eins samræmdi hann
ljóðstíl sinn í eftirmálum
gerð þeirra, sem um var ort.
Jakob las oft og mörgum
sinnum íslenzkar fornbók-
menntir, en var laus við þá
fornaldardýrkun sem
rómantisk skáld og margt al-
þýðumanna báru i brjósti.
Eirikur bendir á þetta í rit-
gerð sinni, færir rök að að-
dáun Jakobs á hetjum hvers-
dagslífsins, þó að hann raun-
ar hrifist af glæsileika
sumra persóna íslendinga-
sagna, sem hann fann að
voru sannar. Eiríkur segir:
„Karlmenn fornbók-
menntanna hrifu ekki Jakob
að ráði. Þeir eru blendnari
en konurnar, skortir af-
dráttarleysi þeirra.“
Síðan tekur Eirúkur fram
að stærst þeirra þriggja
kvenna, sem Jakob dáði og
gerði að yrkisefni, hafi Ás-
dís á Bjargi orðið, „af þvi að
hennar framkvæmd er
sprottin af fegurstu tilfinn-
ingunni, móðurástinni."
Ennfremur minnir Eiríkur á
það, „að skáldið persónu-
gerir Island ævinlega sem
konu.“ Þarna kemur efa-
laust til mild og sterk móðir
Jakobs — og þá einnig og
engu síður hin ágæta eigin-
kona, sem hann unni af öll-
um sínum leynda varma og
sinni órofa festu.
Ekki verður fjallað svo um
skáldskap Jakobs, að skil-
greina ekki rækilega ádeilur
hans, enda gerir Eiríkur
það. Hann bendir réttilega á,
að beinna ádeilna gætir
meira í sumum ljóðum hans
en f sögunum — og að hann
deilir fyrst og fremst á
mannlega bresti og lesti, en
einungis óbeint á þjóðfélag-
ið. Jakob mun sém sé hafa
litið svo á, að hvernig sem
allt ylti, þjóðfélagslega og
stjórnmálalega, mundu
mennirnir reynast trúir sín-
um eðlisveilum, og þá ekki
sízt þeir, sem mest ættu und-
ir sér. En þrátt fyrir hið
miskunnarlausa raunsæi
Jakobs, sem gerði honum oft
myrkt fyrir augum, getur Ei-
ríkur sannað með tilvitnun-
um, að skáldið finnur „hjá
mönnunum marga kosti. Og
þó að viðhorfin verði oft að
dæmast svartsýn, verður
óvíða vart hjá Jakobi Thor-
arensen vantúar á fram-
tíðina heldur lítur hann vfir-
leitt á hana björtum augum
og þá ekkí sízt f-amtífl ts-
lands.“ “Eiríki er
minnisstætt kvæöið
Ágústnótt f Reykjavfk, sem
er í Snæljósum, en svo getur
hann bent á, að 30 árum
síóar er viðhorf Jakobs við
Reykjavfk mjög brevtt til
hins betra: „Reykjavik komi
oft til ma’ins bæði sveini og
svanna, er sveitin gat ekki
tjónkað við.“
Eiríkur eyðir ekki miklu
túmi á sögur Jakobs, en
samt má þar vel við una.
Hann bendir á, hve haglega
skáldið einkennir persónur
sínar í fáum dráttum. Um
form sagnanna segir hann
ekkert beinlínis, en þessi
orð gefa allmikið i skyn um
listilega gerð þeirra:
„Sögur Jakobs eru lausar
við prédikun eða boðun sér-
stakra skoðana. Eigi að síður
taka margar þeirra til með-
ferðar eða sýna vandamál,
oftast persónuleg, stundum
næsta átakanleg. En með-
ferð þessara mála er sveigð
undir lögmál algers hlut-
leysis frá höfundarins
hendi.“
Síðan víkur Eirikur að
,,húmor“ Jakobs, sem stund-
um kom fram sem allbiturt
háð, þó að það leyndi á sér,
en einnig sem skemmtilega
búin glettni eða kimni
jafnvel þannig að maður
heyrði að baki orðanna
„þetta er mannlegt, mikli
drottinn." Eiríkur túlkar
þetta mjög ljóslega í nokkr-
um dæmum úr ljóðum og
sögum Jakobs og tekst að
marka sérstöðu Jakobs í
þessum efnum, en annars er
háð og skop Jakobs eitt út af
fyrir sig efni í alllanga rit-
gerð. Eiríkur Hreinn lýkur
máli sínu þannig:
„Að svo mæltu lýk ég þess-
um línum um Jakob Thor-
arensen, einfarann meðal. is-
lenzkra skálda.“
Hafi svo allir þökk, sem
lagt hafa hug og hönd að
gerð þessa ritsafns, sem
mætti gera það ljóst jafnt
ungum sem öldnum, að hver
sá, sem leitar verðmæta
skáldskap Jakobs Thoraren-
sens, fer ekki í geitarhús að
leita ullar.
Mýrum i Reykholtsdal i
fyrstu viku ágústmánaðar.