Morgunblaðið - 03.12.1975, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ. MIÐVIKUDAGUR 3. DESEMBER 1975
11
Bðkmenntir
eftir JÖHANN
HJÁLMARSSON
Ljóð,
□ Jenna Jensdóttir:
□ ENGISPRETTURNAR
HAFA ENGAN KONUNG
□ Teikningar eftir Skúla
Halldórsson
□ Bókaforlag Odds
Björnssonar
□ Akureyri 1975.
AUK ÞESS að vera meðal
þekktustu barna- og unglinga-
bókahöfunda þjóðarinnar hef-
ur Jenna Jensdóttir lagt i
kennslustarfi sinu áherzlu á að
efla skilning nemenda sinni á
bókmenntum, einkum Ijóðlist.
Mörgum er kunnugt um að
henni hefur orðið mikið ágengt
í þessari viðleitni sinni. Nú
kveður hún sér sjálf hljóðs sem
ljóðskáld og að minum dómi
gerir hún það á einkar geðfelld-
an hátt. Bók hennar Engisprett-
urnar hafa engan konung er
ekki líkleg til að valda umróti i
islenskri ljóðlist, en ljóst er að
þessi bók er verk skálds, sem
náð hefur þroska og lætur fátt
frá sér fara fyrr en eftir vand-
lega yfirvegun. Ljóðin eru að
öllum líkindum dálitið úrval
þess, sem Jenna Jensdóttir hef-
ur ort, en mig grunar að þau
séu flest ort á sama tímabili. Að
minnsta kosti eru þau lík;
heildarmynd þeirra er skýr.
Ljóð Jennu Jensdóttur eru I
senn tilfinninga- og vitsmuna-
sem
Jenna Jensdóttir
Þú ort þöj>ull
um innri mann þinn
allar stundir orfiðis þíns
ortu okki sammála honum
þú hroiðir yfir boinskoyttar
bororrtar aðfinnslur hans
som samviska þfn *
soRÍr þór án afláls
að oigi rétt á sér
og þurfi að vitnast
Þetta ljóð ásamt nokkrum öðr-
um I Engispretturnar hafa eng-
an konung minnti mig á hnit
Jóns úr Vör í Mjallhvítarkist-
unni. En hér er aðeins um
skyldleika að ræða. Skýringin
er sú að þau Jenna og Jón eru
bæði hneigð fyrir aforisma.
Jenna velur sér einkunnarorð
eftir Lao Tse. Það út af fyrir sig
segir töluvert um bók hennar.
vekja til umhugsunar
legs eðljs, ef nokkuð er fengið
með slíkri skilgreiningu. Fyrri
hluti bókarinnar mótast af hug-
blæ andartaksins, hrifningu, en
i síðari hlutanum er meira um
hugvekjur, dæmi, sem lesand-
anum er ætlað að draga sínar
ályktanir af. 1 upphafi bókar-
innar er skáldinu í mun að sýna
lesandanum dýrð lífsins; vor-
komuna, sumarið, en einnig
vetrartöfra:
Bjartur or dagurinn
som hoðar komu sfna f austri
giottinn or máninn
som missti loyndardðm sinn
til mannanna
(Dagur fagur)
I Ijúfri þögn
birtast fjöllin
som loituðu friðar
bak við þokusla ðuna
moðan nóttin rfkti
(Morgunn)
Þú horfir á dásomd
sköpunarvorksins
og djúp hrifning
gagntokur þig
þossi fallogi Ifkami
opinborar þér
hið fullkomna
(Lftið barn)
En frá því hvernig sársaukinn
„blandast gleði þinni" er einnig
hermt í Litið barn. Þessi sárs-
auki dýpkar orð skáldsins eins
og í ljóðinu Nemendur mínir,
þar sem sagt er frá kennara,
sem vefur utan um nemendur
sina „þræði meðalmennskunn-
ar/þræði hópsálarinnar/þar til
enginn stendur/einn sjálfur". I
ljóðum eins og Maðurinn og
Uppeldi, sem fjalla um samfé-
lagsmein, er hugvekjutónninn
ráðandi og ekki sist í Þinn innri
maður aftarlega í bókinni:
í ferðaljóðum frá Frakklandi
og Þýzkalandi (Sacré Cæur,
Hamborg, Kiel) er glímt við
trúarleg og félagsleg efni.
Styrkleiki þessara ljóða er m.a.
fólginn i því að enga prédikun
er að finna i þeim. Skáldið leyf-
ir lesandanum að álykta sjálf-
um. Best þessara ljóða er ef til
vill Kiel, lokaljóð bókarinnar:
(.amall maður moð staf
og visinn Ifkama
situr á bokknum
kvöl strfðsins b(r
f andliti hans
sljó augu hans stara
háva>r hrosandi a*ska
sólskin dagsins
ilmur blómanna
snortir okki vitund hans
k\ölin hýr f andliti hans
barnið som vill gofa honum
hlutdoild f hamingju sinni
grœtur moð ótta f augum
þogar stafurinn snortir það
hann for
— ó — guð
taktu k\ölina frá honum
Ljóð Jennu Jensdóttur eru
hljóðlát. Þau leyna á sér og
vinna þess vegna á við kynn-
ingu. Það sem hér er um fyrstu
ljóðabók hennar að ræða væri
undarlegt ef ekki mætti finna
að vinnubrögðum hennar. Nem-
endur minir gæti til dæmis end-
að á bls. 39 án þess að bíða tjón
af. í þessu ljóði, sem er í eðli
sínu viðkvæmt, ætti að nægja
að nota tvö eldfim orð eins og
meðalmennsku og hópsál. Á bls.
40 heldur ljóöið áfram og þá er
farið að tala um klær kerfisin.s
og net valdhafanna. Það þykir
mér of mikið. Á fleiri stöðum
grípur skáldið til stórra orða án
þess að þeirra sé þörf. Sum
ljóðin i bókinni eru smá í sér og
veikja hana. Ég nefni sem
dæmi Kvöld, sem er hefðbund-
inn leikur að ljóðstöfum: kyrrð
— kyrrð, fögur er fold í fölva
bleikum. sígur sól snemma að
kvöldi. Hrollur, Visa og Litill
drengur er þess konar rim, sem
yrkir sig sjálft. Formið ákveður
hvað standa skuli á pappírnum.
Þótt hið frjálsa ljóðform
Jennu Jensdóttur sé á köflum
stirt eins og hún hafi ekki enn
náð á þvi fullum tökum lætur
henni það betur en hefðbundið
form. Hún er lágvær. en liggur
margt á hjarta.
Myndir Sigfúsar Halldórsson-
ar fara vel i þessari bók. Þær
eru ljúft undirspi! að undan-
skilinni mynd á bls. 78, sem er
einum of glannaleg. Að frá-
gangi er þetta hin vandaðasta
bók. Hún er tileinkuð minningu
móður skáldsins Ástu Sóllilju
Kristjánsdóttur.
Stefán fslandi og Indriði G. Þorsteinsson.
riðu norður dalinn mót hríðar-
slitringi norðangarrans, dróg-
umst við Stefán aftur úr hópn-
um, er kvað mjög og söng, að
sið góðra gangnamanna. Við
Stefán þögðum. Ég vék hesti
mínum nær honum og spyr,
hvort við eigum ekki að taka
undir. Ég man enn raunasvip-
inn á fríðu æskumannsandliti
hans, er hann leit til mín og
sagði ákveðið nei og bætti við.
„Ég er raunar til annarrar
kirkju kallaður en að standa í
þessum fjanda." Hann átti lif-
andi þá listamannslöngun í
brjósti að fá fullnægt söngþrá
sinni. Ég var stiginn yfir þá
markalínu lífs mins, hvar
örvænt var um slíka von. Við
riðum áfram hljóðir, hann von-
góður, ég vonlaus."
Indriði leggur mikla áherzlu
á það í bókinni, hve viðsýnið
skagfirzka, nóttlaus vordýrð
gróandans og fágæt tign hér-
aðsins, hafi í bernsku og æsku
Stefáns haft djúp og varanleg
áhrif á tilfinningalíf og hug-
ljómun hans sem uppspretta
ævarandi mótunar á hina
unaðslega hreinu og tæru rödd
hans. Og Þorbjörn lýkur orðum
sínum með því að geta sér til
um, að andstæða nóttlausrar
vordýrðar og viðsýnis hafi
þarna vikið hann til uppreisn-
ar gegn fátækt sinni og á vissan
hátt umkomuleysi.
„Ef til vill hefur hann
aldrei,“ segir Þorbjörn, „betur
og skýrar heyrt kall þrár sinnar
og listhæfni en i gegnum há-
væran veðurgný fjallanna —
beljandi storminn og bítandi
hreggið."
Indriði telur þetta merkilega
lýsingu „á högum Stefáns um
það bil, sem þáttaskil eru að
verða i lífi hans.“ Það tel ég
lika. Og kemur það hvergi
betur fram, hve vilji hans hefur
nú stælzt til átaka um auðnu
sína en í því, sem brátt verður
getið hvernig hann bregzt við
dómi séra Geirs Sæmunds-
sonar, sem mest var rómaður
fyrir mikla og fagra rödd . . .
Og því hef ég orðið svo lang-
orður um einmitt fyrsta fjórða
hluta þessarar merkisbókar, að
hann veitir raunhæfan og þó að
nokkru rómantískan skilning á
þeirri gerð og þeim gáfum
Stefáns, sem leiddu hann á fá-
um árum frá fátækt og áreiðan-
lega harmrænum örlögum til
sívaxandi vegs sjálfum honum
og þjóð hans til mikils sóma.
Sumarið 1925 fær hann boð
um að bregða við skjótt og
koma á fund Kristjáns Gísla-
sonar á Sauðárkróki. Hann brá
og fljótt við, og hjá Kristjáni er
þá staddur hinn framtakssami
og að sama skapi hjartaprúði
Eldeyjar-Hjalti. Fyrir hann
söng Stefán, og þó að Hjalti
væri enginn listdómari kom til
það, sem ég fékk lítt frá að
segja í sögu hans. Hann mælti
við Stefán: „Heyrðu, dengi
minn. Ef þú kemur til Reykja-
vikur, en það þarft þú endilega
að gera, þá láttu það vera þitt
fyrsta verk að koma til mín.
Það þarf ekki að spyrja svo
mikið til vegar. Það þekkja allir
Hjalta Jónsson í Kol og Salt.“
Sumarið 1926 för Stefán til
Akureyrar. Var ætlun þess
manns, er þangað kvaddi hann,
að hann tæki til við iðnnám og
lærði söng hjá hinum söngróm-
aða vígslubiskupi. Stefán lét
það vera sitt fyrsta verk að
hitta hann. Dómurinn um rödd
hans var stuttorður, en ótvíræð-
ur! Rödd hans var bæði „lítil og
ljót!“ Nú stóð á ný hriðargarri i
fang Stefáni og verkaði eins og
á leiðinni norður úr Tröllaborg-
um. Hann ákvað að fara til
Reykjavíkur og brá sér til
Siglufjarðar til að biða þar Esju
gömlu. Á Siglufirði var margt
um manninn, og þar reyndust
vera tveir menn, sem höfðu
áhuga á, að Stefán efndi til
söngskemmtunar. Það voru
þeir Kristján Möller og Ölafur
Guðmundsson frá ísafirði.
Stefán söng við góðan orðstír
fyrir fullu húsi, svo að þarna
fénaðist honum litið eitt. En
farseðil keypti hann á þriðja
farrými Esju og hafði sig lítt i
frammi. En á skipinu var list-
hneigður bryti, sem af honum
hafði frétt og dró hann fram á
fyrsta farrými, fékk hann til að
syngja þar og safnaði siðan fé i
hatt hjá ánægðum áheyr-
endum. Stefán kom svo ekki
alveg auralaus til Reykjavíkur.
En þar fór hann til Hjalta, sem
kannaðist ekki við hann við
fyrstu sýn, en leigði þó her-
bergi handa honum og bauð
honum að koma daglega og
borða hjá sér. Og Hjalti lét ekki
þar við sitja. Hann fór meö
skjólstæðing sinn á fund Páls
ísólfssonar, og þar vann Stefán
fljótt þann sigur, sem leiddi til
alls þess, er á eftir fór, því ekki
spillti það fyrir hjá Páli ísólfs-
syni, að spaugilegir urðu næstu
samfundir þeirra, en þá varð
það ærið ljóst, að þar hittust
heimsmaður og heimaalning-
ur...
Stefán vinnur nú ýmsa
vinnu, en fyrir tilstilli Páls
Ísólfssonar stundar hann söng-
nám hjá Sigurði Birkis, sem var
ágætur kennari, og fyrir tilstilli
dr. Magnúsar Jónssonar al-
þingismanns varð hann brátt
einsöngvari i Karlakór Reykja-
víkur og vann sinn fyrsta stóra
sigur sem slíkur — og þá ekki
sízt með hinu viðkunna rúss-
neska þjóðlagi Áfram veginn I
vagninum ek ég. Indriði rekur
rækilega, hvað leiddi til þeirra
söngsigra, sem Stefán vann,
fyrst hér í Reykjavik og siðan
um land allt fyrir tilverknað
slikra manna sem Sigurðar
Birkis, Páls Isólfssonar, Sig-
urðar Þórðarsonar og siðast en
ekki sízt Magnúsar Jónssonar,
en allir þessir menn, stefndu að
því marki, að hann gæti komizt
til margra ára náms á Ítalíu,
hinu mikla landi margvíslegra
lista. En þeir höfðu ekki fé til
að kosta slíka námsför, og þó að
Stefán væri gæddur afburða-
hæfileikum og hefði i höndum
lofsamleg vottorð um rödd sína
frá tónskáldunum Páli Isólfs-
syni, Sigurði Þórðarsyni, Emil
Thoroddsen, Árna Thorsteins-
son og Sigfúsi Einarssyni og
væri orðinn vinsælasti söngvari
þjóðarinnar, gerðust ekki hinir
áðurnefndu stórmerku stuðn-
ingsmenn hans til að leita á
náðir Alþingis um fé. Hugsa
sér þá fjarstæðu, að þing ís-
lendinga legði í slíka fjárfest-
ingu.“ . . . Svo sá þá Magnús
Jónsson aðeins eitt ráð. Það var
að leita á náðir Richards Thors,
er hann þekkti sem slíkan list-
unnanda, að hann hafði lagt lið
fleirum en einum efnilegum ís-
lenzkum listamönnum. Og
Richard Thors brást ekki.
Þegar hann hafði sannfærzt
um, hvað mundi i Stefán spunn-
ið, ákvað hann að kosta hann til
náms á Italiu svo lengi sem þess
gerðist þörf. Er fróðlegt að lesa
um fyrstu samfundi þeirra
Richards Thors og Stefáns.
Richard sagði meðal annars
þetta, sem Stefáni fannst auð-
vitað furðulegt: „Það er sama,
hvað það kostar.“ Svo er þá vert
að geta þess, að forsjónin lagði
blessun sína yfir þessa fyrirætl-
un. Stefán átti að fara með
norsku skipi til Genova. en
hann dirfðist að færast undan
þvi sakir vankunnáttu i norsku.
En Richard átti ráð á Vestra.
þar sem áhöfnin mælti á is-
lenzku. Það skip skilaði honum
Framhald á bls. 12.