Morgunblaðið - 12.12.1975, Side 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 12. DESEMBER 1975
Loftur Guðmundsson:
Hálendið heillar.
Þættir af nokkrum
helztu öræfahílstjórum.
Bókaútgáfa Þórhalls
Bjarnasonar. Reykjavík
1975.
Ohætt hyf>8 ég að fullyrða að
einhvei vin.ialasta grein
íslenzkrar þjóðtrúar, trúin á að
útilegumenn hefðust við inni á
öræfum íslands, sé nú að fullu
dauð, en hafi einhver neisti af
þeim forna ógnareldi fram að
þessu falizt í hugarhlóðum
einhverra fastheldinna öld-
unga, þá mun þessi bók ná að
slökkva hann enda er nú minn
gamli vinur, Sigfús frá
Eyvindará, fyrir alllöngu
horfinn inn á þær lendur sem
enn eru lítt kannaðar, og mun
þar að mörgu hyggja, ásamt
þeim merka manni Jóni í
Hlíðarendakoti.
Loftur Guðmundsson ritar
tuttugu og tveggja blaðsíðna
forspjall að bókinni. Þar
vekur hann athygli á ýmsu, sem
ég hef ekki áður séð um fjallað.
Hann bendir á að i Landnámu
og Islendingasögum sé þess
vart getið að torfærur hafi vald-
ið nokkrum vanda í ferðalögum
um landið, óbyggðir sem
byggðir. Hins vegar sé slíkra
erfiðleika að miklu minnzt í
Biskupasögum og fornum
annálum. Það sé mikið sagt frá
hrakningum „hraustustu garpa
og gildustu bænda“ af völdum
stórfljóta, og hrakviðra, jafnvel
í sumarferðum, að „fátt bendir
til þess annað en örnefni að
allar þær hrakningafrásagnir
gerist f sama landi og forn-
sögurnar." Telur Loftur að þeir
sem rituðu Biskupasögurnar,
hafi þurft á hrakfallafrá-
sögnum að halda „í því skyni að
gera veg hinnar geistlegu
stéttar sem mestan — og þó
fyrst og fremst hinna helgu
manna kirkjunnar." A nauðöld
unum eftir siðaskiptin kemur
0 Faðir minn — bóndínn
Q Gfsli Kristjánsson
bjó til prentunar.
0 tJtgefandi: Skuggsjá. 1975.
Loftur Guðmundsson.
Fagurt er á fjöllunum
svo aftur „langt tímabil, þar
sem ferðalaga er naumast getið
nema i annálum, og því aðeins
að slys hafi orðið, dauðsföll eða
athyglisverðir hrakningar."
Ýmsar gamlar leiðir týndust —
og svo rýmkaði þá um
ímyndunarafl alþýðunnar til
sköpunar útilegumannabyggða.
Öræfin með þeirra himingnæfu
jöklum, hraunum, söndum,
vötnum og rjúkandi hverum
voru f senn ógnvekjandi og
heillandi, og svo ber eins að
gæta sem hafði feikna mikil
áhrif til staðfestingar útilegu-
mannatrúnni: Inn í
óbyggðirnar, sem bændur áttu
ekki undir að kanna, leitaði fé
þeirra. Þar gat refurinn gengið
að vísri björg, og fjölmargt fé
féll þar í vetrarhörkum, en við
og við komu þaðan harðfengar
kindur, ljónstyggar og ærið álit-
legar. Ymsir bændur kenndu
það svo útilegumönnum, hve
illar voru fjárheimtur þeirra,
og seinast á 19. öldinni studdu
margir og merkir búendur um-
sókn Jóns í Hlíðarendakoti til
Alþingis um fé til leiðangurs
gegn útileguhyskinu... I einum
þætti Forspjallsins gerir Loftur
grein fyrir hinum löngu og
erfiðu ferðum vermanna „fót-
gangandi með föggur sínar“
norðan úr Skagafirði og Húna-
vatnssýslu og austan úr Skafta-
fellssýslum til Suðurnesja um
hávetur, i þann tíma er allar ár
og öll fljót voru óbrúuð. Þá
vikur hann að gerð fyrstu brúa
og vegarspotta, og síðan segir
hann skilmerkilega frá upphafi
bílaaldar á þessu stóra, torfæra
en undur fagra og vart
viðjafnanlega landi.. . Að
síðustu kemur hann að þeim
görpum sem hafa staðið einna
fremstir f flokki um opnun
leiða um svo til allar öbyggðir
Islands, og þar eð ég tel fylli-
lega að verðugu það lof, sem
hann ber á þessa öræfaunn-
endur í niðurlagi Forspjallsins,
þykir mér hæfa að birta það í
heild:
„Þjóðin öll stendur í þakkar-
skuld við þessa menn. Með
dugnaði sinum, þrautseigju og
ráðsnilli hafa þeir opnað henni
nýtt land í sinu eigin landi,
land stórbrotinnar tignar og
mikilúðlegrar fegurðar, þar
sem hversdagsleikinn með
sinum dægurmálum ysi þys,
aggi og deilum virðist svo
óendanlega fjarri. Þar sem
hámenntuð og raunsæ nútíma-
manneskja stendur sjálfa sig ef
til.vill allt í einu að brigðlyndi
við allar lærdómskenningar og
formúlur og finnur nálægð ein-
hverra áhrifa sem hún fær
hvorki skilið né skýrt. Þar sem
Bðkmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALÍN
„Látum gróa
grund og móa..
Einn af méstu og óeigingjörn-
ustu hugsjónamönnunum, sem
ég hef kynnzt á langri ævi, var
Kristinn Guðlaugsson, bóndi á
Núpi í Dýrafirði. Hann var list-
unnandi, hafði yndi af söng og
hljóðfæraslætti og var auk þess
vel og smekklega hagmæltur.
Hann orti tvö erindi til
hvatningar um samstarf í þágu
hins jákvæða í tilverunni og er
t.d. lag við ljóðið eftir séra Sig-
trygg, bróður hans, sem innti af
hendi sex áratuga starf í þágu
gróandans í eðli æskumanna og
gróðrarafla islenzkrar náttúru.
Ég man fyrra erindið úr ljóð
Kristins. Það hljóðar þannig:
Látum gróa grund og móa.
granda. hrekku og hól.
Lflum þrótt til þarfa.
þaó er nóg aó starfa
út um bvggó og ból.
Þar eð Kristinn Guðlaugsson
er einn af þeim fjórtán
bændum, sem um er ritað í
þessa bók og Unnur dóttir hans,
fer í grein sinni óþarflega hóf-
samlega í sakirnar fyrir
hæversku sakir, þótti mér hæfa
að nota fyrstu línuna í grónad-
Ijóði Kristins sem fyrirsögn
þessa greinarkorns.
Hákon Guðmundsson skrifar
um Guðmund Þorbjarnarson á
Stóra-Hofi í Rangárvallasýslu,
Torfi Bjarnason um Bjarna
Jesson i Ásgarði í Dalasýslu.
Unnur Kristinsdóttir um
Kristin Guðlaugsson á Núpi í
Vestur-ísafjarðarsýslu, Gunn-
laugur Gfslason um Gísla Jóns-
son á Hofi í Svarfaðardal,
Hjalti Þórarinsson um Þórarin
Jónsson á Hjaltabakka í Aust-
ur-Húnavatnssýslu, Sæmundur
Friðriksson um Friðrik
Sæmundsson f Efri-Hólum í
Norður-Þingeyjarsýslu, Helga
Magnúsdóttir um Magnús Þor-
láksson á Blikastöðum í
Gullbringusýslu, Björn Jónsson
um Jón Konráðsson í Bæ í Hofs-
hreppi í Skagafjarðarsýslu,
Gunnar Guðbjartsson um
Guðbjart Kristjánsson á
Hjarðarfelli í Hnappadalssýslu,
Þorkell Björnsson um Björn
Þorkelsson í Hnefilsdal í
Norður-Múlasýslu, • Sigurður
Líndal um Jakob ,1. Líndal á
Lækjamóti í Vestur-
Húnavatnssýslu, Ólafur Sveins-
son um Sverri Gílsason í
Hvammi í Mýrasýslu, Jónas
Jónsson um Jón Sigurðsson á
Yztafelli í Suður-
Þingeyjarsýslu og Jón Helga-
son um Helga Jónsson í Segl-
búðum í Vestur-
Skaftafellssýslu. Þarna er sem
sé sagt frá heiðurshöldum úr
öllum landsfjórðungum og
flestum sýslum á landinu. Um
val hödlanna felli ég engan
dóm, en sá á kvölina sem á
völina, og Gfsli Kristjánsson
getur þess í formála, að honum
hafi verið sett þau takmörk, að
hann veldi aðeins úr hópi
látinna bænda. Hann nefnir
það lfka að víða hafi hann leitað
fyrir sér og fengið neikvæð
svör.
Það mun gjarnan verða sagt,
að höfundar greinanna geri ef
til vill meira úr verðleikum
feðra sinna en vert hefði verið,
en dragi hins vegar fjöður yfir
það, sem miður hafi farið í gerð
þeirra og störfum. En ég þekkti
meira og minna nokkra af þeim
höldum, sem um er ritað og ég
fæ ekki betur séð en að hinir
mætavel ritfæru höfundar
þáttanna hafi ekkert sagt, sem
ekki sé sannleikanum sam-
kvæmt — og ekki undan dregið
neitt f fari feðra sinna, sem
máli skipti. I hverjum þætti er
og ótrúlega mikið af talandi
staðreyndum, sem einn og sér-
hver getur kynnt sér annars
staðar, svo að frá mfnu sjónar-
miði þurfi ekki að draga í efa
verðleika hinna fjórtán
bændahöfðingja. Allir voru
sérhver einstaklingur finnur
aftur ýmislegt það sem hann
hélt sig og sína samtíð löngu
hafa glatað."
Ástæðulaust virðist mér að
greina frá nöfnum hinna ellefu
sögumanna því að ég hygg, að
eftir þann forsmekk afreka
þeirra, sem menn hafa fengið
af því sem á undan er komið,
fýsi þá að lesa bókina, er áhuga
hafa á öræfaferðum eða láta sér
að minnsta kosti skiljast, að
það, sem þessir menn og þeirra
líkar hafa á sig lagt sé ekki
sfður vottur framtaks seiglu,
hreysti og manndóms en flest
annað, sem rómað hefur verið í
sögnum og sögum. Þó vil ég
nefna þrjá menn. Mér var það
mikil ánægja að komast að raun
um, að hálfáttræður bekkjar-
bróðir minn Einar Magnússon,
fyrrverandi rektor skuli að mér
skilst, hafa verið fremstur i
flokki þá er lagt var á bröttu-
brekku öræfanna. Þá þykir mér
gaman að sjá að togarakallinn
Sæmundur Ólafsson hefur ekki
glatað í kexinu þeirri fágætu
frásagnargáfu, sem mér virtist
hann gæddur þegar hann fyrir
mörgum árum sagði þannig frá
ógnþrungnum sjávarháska að
mér fannst ég sjá og heyra í
stofulogninu þær náttúruham-
farir sem þarna var við að
stríða... Svo er það Ólafur
Ketilsson, sem ég þekki sama
og ekkert. — hann þykir mér
skemmtilegastur allra hinna
ellefu, sem þarna koma fram þó
að hann virðist hafa átt í
harðara stríði við vegamála-
stjórn, vegaverkfræðinga og
jafnvel sjálft Alþingi en við tor-
færur íslenzkrar náttúru. Eg
leyfi mér svo að ljúka þessu
greinarkorni með þeim orðum,
sem eru lokaorð hans I þessari
bók:
... Og ekki get ég hrósað
mér af því að hafa farið nokkra
leið fyrstur manna en á stund-
um hef ég ekið ruddar og
lagðar vegleysur í byggð í því
ásigkomulagi að ekki hefði ég
óskað neinum þess að fara í
slóð mína.
Ekki einu sinni verk-
fræðingum hjá Vegagerð rikis-
ins.“
þeir á einn eða annan hátt
I fylkingarbrjósti til
þeirrar einstæðu land-
búnaðarbyltingar, sem ég og
aðrir á mínum aldri höfum
verið vottar að frá upphafi. I
ræktun og tækni hafa þeir haft
forystu — og auk þess að sjá sér
og sínum farborða, hafa þeir
gegnt ótrúlega mörgum
trúnaðarstörfum í sveit sinni og
héraði og margir bætt á sig
félagslegum önnum, sem hafa
tekið til iandsins alls. Sumir
þeirra hafa verið gæddir hæfi-
Ieikum sem þeir hefðu gjarnan
kosið að leggja rækt við fremur
en starf bóndans og forgöngu-
mannsins i félagsmálum, en svo
hefur þeim verið eðlislæg
skyldan við brýna þjóðfélags-
lega þörf, að hún hefur orðið að
sitja f fyrirrúmi.
Ég hygg líka, að sá verði
dómur sögunnar, að þær
ógöngur í verðlags- og fjár-
málum, sem þjóðin er komin í,
eigi sér annars staðar orsakir
en í árangrinum af störfum
forystuhöldanna í landbúnaðar-
málum, og þeir hljóti verðugt
lof fyrir að hafa afstýrt því að í
rúst væri lagður sá atvinnu-
vegur sem samkvæmt náttúru-
lögmáli verður alltaf að vera
ein styrkasta máttarstoð is-
lenzkrar sannmenningar og
manndóms, svo sem og
sjómennskan á vel virtu og
vörðu landgrunni Islands.
Þökk sé safnanda þessara
þátta og höfundum þeirra — og
þá ekki síður hvatamanni þess,
að bókin varð til.