Morgunblaðið - 17.12.1976, Blaðsíða 10

10
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 17. DESEMBER 1976
Farið á kostum
Jóhannes Helgi: FARMAÐUR I
FRIÐI OG STRIÐI.
Bókaútgáfan Skuggsjá, Hafnar-
firði 1976.
JOHANNES Helgi skrifar aldrei
neitt, sem er ekki á einhvern hátt
athyglisvert. Hann er gæddur
rikri frásagnargleði, hefur tiltæk-
an fjölbreyttan orðaforða og
bregður upp ljósum og skáldleg-
um myndum, sem koma stundum
á óvart en eru þó ekki torræðar.
Glöggur mannþekkjari er hann og
kann að velja hverju efni þann
stíl, sem því hæfir, en ber þó
ávallt svipmót skapmikils og sér-
stæðs persónuleika höfundar. Og
i bók sinni Farmaður i friði og
striði sameinar hann kosti sina
sem rithöfundur ef tii vill betur
en í nokkurri annarri bók sinni.
Stundum ærið ómild samskipti
sögumannsins við Ægi gamla má
segja að hefjist með því, að hon-
um er bjargað meðvitundarlaus-
um fimm, sex ára gömlum frá
drukknun við bryggju úti í Viðey
— og segja má, að þau endi að
mestu, þá er hann bjargast og
bjargar öðrum úr greipum elds og
Ægis hinn 21. febrúar 1945, en
þá er hann annar stýrimaður á
Dettifossi, sem þýzkur kafbátur
sökkti með tundurskeyti skammt
norður af Irlandi. En sjómennska
Ólafs Tómassonar — eða Óla
Tomm, eins og vinir hans kalla
hann, hefst upp úr fermingunni.
Þá ræðst hann á Esju hina fyrstu,
og þaðan fer hann til farmennsku
á Gullfoss, hið happasæla óska-
barn alþjóðar, og þar er hann unz
það heillaskip var hernumið, að
undanskildum þrem ærið sögu-
legum árum á fjórum næsta ólík-
um farkostum á flakki um heims-
höfin — og þeim tíma, sem það
tók að Ijúka námi til farmanns-
prófs.
Bókmenntlr
eftir GUÐMUND
G. HAGALIN
Óli Tomm er auðsjáanlega frá-
bær sögumaður, en ekki hefði það
hentað öðrum en leiknum rithöf-
undi og mannþekkjara, þaulvön-
um farmennsku og farmönnum,
að samræma svo sem Jóhannesi
Helga hefur tekizt eigin frásagn-
arhæfni og sögugleði og sjaldgæfa
athyglisgáfu og gerþekkingu við-
mælandans á sjó og sjómennsku.
Það hefur og auðsjáanlega ver-
ið að skapi slíks manns sem Jó-
hannesar Helga að túlka lífs-
reynslu og mannþekkingu svo
gáfaðs, gerhugals og hreinskilins
manndómsmanns sem Ólafur
Tómasson er, en þar hefur miklu
bjargað hið skemmtilega skop-
skyn, sem þeir eru vissulega báðir
gæddir, sögumaðurinn og sögurit-
arinn.
1 þessari bók er brugðið upp
fjölmörgum lifandi myndum af
ólíkum mönnum, og má þar nefna
til dæmis skipstjórana Sigurð Pét-
ursson og Július Júlíusson, æsku-
vin minn og náinn frænda Jón
loftskeytamann Matthíasson, Ólaf
skipstjóra Magnússon, frægan
aflakóng og afbrigða sjómann,
sem ég þekkti allt frá unglingsár-
um mínum, enda báðir Arnfirð-
ingar og auk þess bræðrasynir, —
og loks hinn alkunna kraftajöt-
unn og furðufugl Pétur Hoff-
mann. Sérstaklega vil ég taka
fram, að Ólafur lýsir af svo sann-
færandi reynslu og gerhygli úr-
valsmanninum Sigurði Péturs-
syni, skipstjóra á Gullfossi, að ég
tel hann hafa reist honum óbrot-
gjarnan minnisvarða. En annars
væri það að verðugu, að Eim-
Jóhannes Helgi.
skipafélag Islands, sameign fjöl-
margra íslendinga, reisti slíkum
manni varða, þar sem hann I skip-
stjórabúningi stæði á stöpli úr
sæbörðu grjóti. Þá ber þess að
geta, að ljóst er af bókinni, að
sögumaðurinn er gæddur mann-
dómslegum þjóðarmetnaði, og
rökstudd og reynslubundin aðdá-
un hans á fslenzkum farmönnum
— og raunar sjómönnum yfir-
leitt — á sér vart líka í nokkurri
annarri bók.
Svo kem ég þá að atriðum, sem
verða mér ærið minnisstæð, enda
vöktu þau hjá mér hvort tveggja,
djúpa hryggð og einlæga aðdáun.
Það er lýsingin á ferðum Detti-
foss yfir Atlantshafið i skipalest-
um og frásögnin af hinum ógn-
þrungnu endalokum þess skips,
þá er 15 menn fórust, en 30 björg-
uðust við ægilegar aðstæður. I
þeim köflum, sem um þetta
tvennt fjalla, sameinast beinlinis
furðulega athyglis-, minnis- og
frásagnargáfa sögumannsins og
þekking og snilli söguritarans.
Það siðasta, sem sögumaðurinn
lýsir, er sú viðurstyggð eymdar og
eyðileggingar, sem við blasti, þeg-
ar hann kom á Reykjafossi til
Hamborgar eftir að styrjaldarvit-
firringunni lauk.
Bókinni lýkur svo með þessum
orðum Ólafs Tómassonar:
„Ég sigldi ekki lengi eftir stríð-
ið. Að sigla var ekki lengur íþrótt.
Ég hafði gaman af siglingafræð-
inni, dýrkaði hana, hún heillaði
mig sem viðfangsefni, að taka mið
af stjörnum og sól. Að sigla him-
ininn engu síður en hafið. Tækni-
væðingin gerði siglingafræðina
óþarfa. Að sigla er orðin skrif-
stofuvinna, skipin byggð sem
fljótandi pakkhús, sem meira að
segja gátu stýrt sér sjálf. En ef ég
væri ungur í dag, horfði málið
öðruvísi við. Ég hefði þá aldrei
kynnzt siglingafræðinni fremur
en seglunum — og þvf væri einsk-
is að sakna. Ég væri þá barn ann-
ars tlma. Ég færi til sjós, tækni-
væddur upp fyrir haus — og hefði
vafalaust gaman af tækjunum."
HJARTANS
INNSTI
STRENGUR
LJÓÐ JÖNS FRÁ LJARSKÖG-
UM.
(Jrval.
Steinþór Gestsson á Hæli
valdi Ijóðin.
Almenna bókafélagið 1976.
Jón frá Ljárskógum
(1914—1945) er kunnastur fyrir
söng sinn og söngtexta. Félagarn-
ir i M.A.-kvartettinum voru auk
hans bræðurnir Þorgeir og Stein-
þór á Hæli og Jakob Hafstein.
Kvartettin var stofnaður 1932 í
Menntaskólanum á Akureyri og
hétl söngstarfsemi sinni áfram I
tíu ár. Steinþór Gestsson segir í
formála Ljóða Jóns frá Ljárskóg-
um: „Jón mátti á þeim vettvangi
heita burðarás: Bassarödd hans
var bæði djúp og fögur og það svo
af bar. I annan stað var honum
létt um að gera söngtexta sem
féllu listavel að lögum, sem við
höfðum áhuga á að flytja. Þá var
ekki síður mikils um það vert, að
hann réð í ríkum mæli yfir lát-
lausri og léttri kímnigáfu, sem
hann beitti I því hófi sem aðeins
sannir listamenn kunna að gæta“.
Eftir Jón frá Ljárskógum komu
út ljóðabækurnar Syngið strengir
(1941) og Gamlar syndir og nýjar
(1947), en auk þess valdi hann
efnið I söngtextasafnið Hörpuljóð
(1943) og þýddi sum kvæði þeirr-
ar bókar. Jón var aðeins 31 árs að
aldri þegar hann lést og ekki mót-
að skáld, en verk hans bera þvi
vitni að ef honum hefði enst aldur
var þroskinn skammt undan.
Hann heillaðist af ljóðum Tómas-
ar Guðmundssonar, bæði efni
þeirra og formi, en Steinþór
Gestsson bendir á að Davíð
Stefánsson hafði einnig sterk
áhrif á hann. Það er aftur á móti
ljóst að andi Tómasar svífur yfir
ljóðum Jóns, en honum tókst ekki
að gæða ljóð sín sömu töfrum og
Tómas. Hið létta og um leið trega-
blandna andrúmsloft eiga þeir
sameiginlegt.
Steinþór Gestsson segir frá því í
greinagóðum formála slnum að
Jón frá Ljárskógum átti eins og
þeir Stefán frá Hvítadal og
Jóhannes úr Kötlum rætur sínar
að rekja til byggðanna við Breiða-
fjörð: „Stefán átti lengst af heima
I Hvítadal og Bessatungu i Saur-
bæ, en Jóhannes óslt upp i Ljár-
skógaseli, eyðijörð, sem liggur nú
undir Ljárskóga". Steinþór Gests-
son heldur áfram. „Það vekur eft-
irtekt hversu þessum skáldum úr
Dölunum er líkt farið um tungu-
tak á æskuverkum sínum, hversu
leikandi léttur og einfaldur blær
er á ljóðum þeirra. — Hvað er það
þar í Dölum vestur, sem skapar
skáldunum þessa leikni og lista-
tök við ljóðagerð? Ég kann ekki
svar við þeirri spurningu, en mér
finnst það naumast geta verið til-
viljun ein sem ræður því að ljóð
Jóns frá Ljárskógum búa einnig
yfir þeim þokka og þeirri ljóð-
rænu birtu sem ljóð skáldbræðra
hans, sem hér voru nefnd."
Steinþór getur þess að Ljár-
skógaheimilið hafi verið „rómað
fyrir rausn, glaðværð og listiðkan-
ir ýmiss konar". Það er llka ákaf-
lega heilsteyptur maður sem birt-
ist okkur i ljóðunum og ég held að
Steinþóri hafi tekist valið vel.
Ljóðunum er skipt I kafla eftir
efni þeirra. „Hvað er það, sem
hreyfir / hjartans innsta streng?"
Jens Hermannsson:
BREIÐFIRZKIR SJOMKNN I.
önnur útgáfa.
Skuggsjá 1976.
BÓK Jens Hermannssonar, Breið-
firzkir sjómenn, er þeim sem
þetta ritar gamall vinur. Bókin
kom fyrst út í heftum fyrir mörg-
um árum, en nú hefur Oliver
Steinn Jóhannesson útgefandi bú-
ið hana að heiman í virðulegum
búningi eins og henni sæmir. Oli-
vcr hefur runnið blóðið til skyld-
unnar, enda af kunnum breið-
firzkum ættum. Jens Hermanns-
son féll því miður frá áður en
hann hafði lokið vcrki sínu. Hann
lést 1953.
Það a'tti öllum að vera Ijóst sem
les Brciðfirzka sjómenn að bókin
er skrifuð af einlægum vilja til að
bjarga fróðleik frá gleymsku og
eins samviskusamlega unnin og
höfundinum var unnt. Að sjálf-
sögðu varð Hens Hermannsson
oft að styðjast við munnlegar
heimildir, misjafnlega áreiðan-
legar. Mönnum ber ekki alltaf
saman. Hver saga er til í mörgum
gerðum eftir því hver segir hana.
En ég held að Jens Hermannsson
hafi yfirleitt verið heppinn með
heimildamenn sína. Sjálfur hefur
hann skráð flestar sögurnar, en
Jón frá Ljárskógum
spyr skáldið I fyrsta ljóðinu
Kveðju heimanað. Þetta ljóð eins
og mörg önnur er óður til bernsku
og æsku átthaganna. Vor hefst á
þessum orðum, geðfellt ljóð:
Nú veit ég, að vorið er komið:
— Niðri við ströndina
syngur særinn
söngva vorsins
I eyra mér,
og sðlheitur, angandi
sunnanblærinn
Jivfslar þvf að mér
hvar sem ég fer:
— Hinn langi vetur er
liðinn!
nokkrar þeirra eru ritaðar af öðr-
um og er það skemmtileg tilbreyt-
ing. Mest er um vert að Hens
Hermannssyni auðnaðist að
spjalla við marga gamla sægarpa
áður en þeir kvöddu þennan
heim, menn sem höfðu lifað það
sem bókin greinir frá.
Inngangur Jens Hermannsson-
ar er ágætur leiðarvísir. Sama er
að segja um kaflann Verstöðvarn-
ar Keflavík og Hellissandur.
Lengsti kaflinn, Hrakningar og
sjóslys, er til vitnis um líf sjó-
manna undir Jökli, baráttu sem
kostaði mörg mannslif, en átti
líka sínar björtu hliðar. Með til-
komu vélbátanna fækkaði slysum.
I staðinn fyrir frumstæð hafnar-
skilyrði, varnir og sanda sem að-
eins var á færi gjörkunnugra að
notfæra sér, hefur komið lands-
höfn í Rifi. Þaðan eru nú gerð út
mikil aflaskip og þar hefur mynd-
ast byggð. Um það reyndist Jens
Hermannsson sannspár.
„Nú er i Dritvík daufleg vist",
orti Jón' Helgason. Gömlu
verstöðvarnar undir Jökli eru nú
aðeins minnisvarðar sem náttúr-
an sjálf hefur mótað. Fyrr á öld-
um var mestur mannfjöldi á land-
inu á þessum slóðum vegna feng-
sælla fiskimiða sem ekki þurfti að
sækja langt á. En eins og ljóst
Klökkur, fagnandi krýpur
skáldið sólskinsdrottningunni.
I Smásögu er talað um „safir-
bláan sjó“ og það er fleira sem
minnir á Tómas í þvi ljóði. Skáld-
ið mætir stúlku sem gengur inn
Hverfisgötu „svo grönn og björt
og nett“. Hann mætir henni oft
þetta vor, en það liður eins og
önnur vor og „hin íturvaxna
mær“ hverfur allt í einu. Gatan
verður grá. „Ég þjáðist víst af
þrá?“
En svo var þart einn dag,
er sólin hló vió ský,
þá sá ég hana á ný:
— Meó blfðu móóurbrosi
hún barnavagn ók
um vfóan Austurvöll...
Ég kiknaói f hnjánum
og hattinn ofan tók.—
Ogsvo er sagan öll.
„Og svo eru þær, sem barna-
vögnum aka“, yrkir Tómas um
Austurstrætisdætur. Tómas Guð-
mundsson átti sér sina fögu ver-
öld, Jón frá Ljárskógum bjarta,
glaða veröld. Ðað er þó engan
veginn sanngjarnt að kalla ljóð
Jóns frá Ljárskógum enduróm frá
ljóðum Tómasar. Ljóð hans eflast
þegar á ævina líður og þar er visst
sjálfstæði að finna sem gefur fyr-
irheit um góðskáld. Rödd skálds-
ins verður hljómmeiri, ekki sist
vegna nálægðar þeirra ógna sem
verður af lestri Breiðfirzkra sjó-
manna gaf sjórinn ekki einungis,
heldur tók. Við bættist að sjúk-
dómar hjuggu stór skörð í hópinn.
Ekki var unnt að sjá öllu fólki
sem flykktist undir Jökul fyrir
mat. Stundum varð aflabrestur.
Jens Hermannsson skrifar:
„Á sama tima sem lestarferðir
voru farnar með tugi hesta vestur
á Snæfellsnes til skreiðarkaupa,
máttu sjálfir fiskimennirnir
þræla baki brotnu fyrir sínu dag-
lega brauði. Oftast stóðst á endum
jafnvel velheppnuð vertíð og alls-
leysið á sjómannaheimilum. Það
var sannkölluð „þurrabúð". Þetta
stafaði af því, að ríkisbændur,
prestar og stórhöfðingjar áttu
mestalla útgerðina og hirtu gróð-
ann, en hann var oft mikill."
Söguskýring er þó ekki sterk-
asta hlið Jens Hermannssonar
eins og þessi orð bera með sér.
Ástandið var breytilegt undir
Jökli eins og annars staðar á land-
inu. Um það má fræðast af bréfi
Tómasar Eggertssonar á Ingjalds-
hóli sem hann skrifaði sýslunefnd
Snæfellsnessýslu 1879. Oscar
Clausen birtir bréfið í bók sinni
Sögur og sagnir af Snæfellsnesi,
siðara bindifútg. Skuggsjá 1968).
Árinu 1879 lýsir Tómas þannig að
það „byrjaði með norðanátt, sem
Bókmenntlr
eftir JÓHANN
HJÁLMARSSON
dynja yfir striðshrjáðan heim,
samanber Gefið oss frið!, lokaljóð
bókarinnar. í ljóðinu eru Ieiddir
fram „herskarar horfinna tíða“
sem hrópa: „Hættið að berjást! /
Gefið oss dánum frið!“
Söngtextarnir eru vel gerðir, til
dæmis Næturljóð (Kom, vornótt,
og syng þitt barn i blund!) og
Káta Vikurmær eða Fornar ástir
(Ég vil stilla mína strengi, ég vil
syngja lítið ljóð). Maðurinn, sem
hló er ljóð sem boðar martröð
komandi tíma og er nýstárlegt í
formi. Mig minnir að Jón frá Ljár-
skógum hafi gert fleiri tilraunar
með form en þetta ljóð sýnir. Skó-
hljóð sem túlkar þá reynslu að
„til lengdar fær enginn víst um-
flúið sjálfan sig“ minnir á Stein
Steinarr og þau skáld sem síðar
breyttu íslenskri Ijóðlist með
heimspekilegum skáldskap og er I
nánum tengslum við bölsýni
striðsáranna. Tvö fyrstu erindin
eru þannig:
mátti heita að viðhéldist út
janúarmánuð, ef þareftir brá til
sunnan og útsunnanáttar með því-
nær sífelldum stormum til miðs
maímánaðar; þá komu austnyrð-
ingsstormar og þurrviðri til miðs
júlímánaðar, þá þerrar og hægir
fram septembermánuð, en þareft-
ir sífelldir stormar til ársloka."
Það sem athyglisverðast er við
bréf Tómasar eru hugmyndir
hans um hvernig bæta megi úr
fyrir almenningi undir Jökli, en
það er of langt mál að rifja upp
hér.
I frásögnum sjómannanna af
viðureignum við hafið er gildi
Breiðfirzkra sjómanna falið. Til-
svar á háskastund segir til dæmis
mikið. Hvað sagði Jón Jónsson í
Flatey þegar hann ákvað að
hleypa fyrir Öndverðarnes í af-
spyrnuroki með kafaldsbyl og
stórsjó? Hann var beðinn um að
stýra, en svarið var hiklaust: „Þú
skalt stýra, djöfullinn þinn, en ég
mun segja þér til eins og ég hefi
bezt vit á, en passaðu nu á þér
helvítis lappirnar." Jón hlaut
tignarnafnið formaður fyrir
örugga stjórn sína. „Af honum er
engin hrakningssaga til, sem því
nafni getur heitið, en svaðilfarir
fór hann margar,“ skrifar Jens
Hermannsson.
Framhald á bls. 24.
SJÓSÓKN UNDIR JÖKLI