Morgunblaðið - 15.03.1979, Síða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 15. MARZ 1979
Aldarminning
*
OlafurJ.
Hvanndal
prentmynda-
meistari
14. marz voru liðin 100 ár frá
fæðingu Ólafs J. Hvanndai prent-
myndameistara. Hann var fjöl-
hæfur atorkumaður, snillingur í
höndum og lagði stund á margt.
Frægastur varð hann fyrir að læra
fyrstur íslendinga prentmynda-
gerð, og hefja störf í þeirri iðn-
grein hér á landi. Nafn hans mun
því standa í fremstu röð meðal
íslenzkra forustumanna í iðnaði,
þegar saga þeirra verður skráð.
Það mátti teljast bylting í ís-
lenzkri blaðamennsku, þegar sú
stórbreyting átti sér stað að sam-
dægurs fengust gerðar frétta-
myndir hér heima, sem áður þurfti
að bíða eftir jafnvel svo vikum
skipti frá útlöndum. Fyrir bókaút-
gefendur, blaðamenn o.fl. var
þetta raunverulega jafn stórkost-
leg breyting eins og varð á sam-
skiptum við aðrar þjóðir, þegar
síminn kom til landsins.
Æskuár
Ólafur J. Hvanndal fæddist 14.
marz 1897 að Þaravöllum í
Innra-Akraneshreppi. Faðir hans
var Jón Ólafsson, Magnússonar
frá Litlu-Fellsöxl. Kona hans hét
Halldóra Jónsdóttir. Móðir Ólafs
Hvanndal hét Sesselja Þórðardótt-
ir, Steinþórssonar, móðir hennar
hét Halldóra Böðvarsdóttir frá
Skáney. Þau hjón eignuðust 16
börn.
Foreldrar Ólafs áttu 7 börn. Hjá
þeim var mikil fátækt. Bústofn 30
ær og 2 kýr. Meðan foreldrar Ólafs
bjuggu á Þaravöllum urðu þau
fyrir svo stórkostlegu tjóni á
bústofni sínum, að það má teljast
óskiljanlegt, að þau skyldu geta
haldið búskap áfram eftir það.
Þessar 30 ær sem þau áttu, töpuð-
ust flestar á einni nóttu í sjó af
flæðiskeri. Á næsta ári þar á eftir
drápust báðar kýr þeirra um burð.
Eftir það áfall stóð heimili þeirra
uppi mjólkurlaust með öllu. Ekki
fara sögur af hvernig lífsafkoma
var eftir þetta mikla tjón. Á vori
þetta sama ár er flutt frá Þara-
völlum að Kjalardal. Þar fylgdi í
leigumála mjólkandi kýr. Faðir
Ólafs var mikill dugnaðarmaður
og sótti hann sjó af miklu kappi og
bjargaði þar með að heimilið
leystist ekki upp. Eftir tveggja ára
dvöl í Kjalardal er enn skipt um
ábýlisjörð, og nú flutzt að Galtar-
vík.
Ellefu ára gamall byrjaði Ólafur
að vinna fyrir sér hjá vandalaus-
um. Var hann þá ráðinn að
Tyrfingsstöðum til að smala kvía-
ám yfir sumarið.
Þar var hann vakinn kl. 7 að
morgni dag hvern. Að lokinni
smölun færði mjaltakonan honum
matarbita út að kvíum og hrífu,
því strax skyldi hann halda á teig
og raka með heimilisfólki. Þarna
var Ólafur í hálft þriðja sumar og
var sumarkaup eitt lamb. Ungur
mun Ólafur hafa verið þegar hann
byrjaði að róa með föður sínum, en
17 ára réðst hann í fyrsta skiprúm
hjá öðrum, á bát frá Akranesi.
Skútulíf
Þegar Ólafur var 18 ára var
útþrá hans vöknuð og hélt hann þá
til ísafjarðar ásamt nokkrum
Akurnesingum, sem þar voru
ráðnir á skútur. Fljótlega gat
hann ráðið sig á eina slíka. Á
þeirri vertíð lenti það skip í miklu
fárviðri, blindhríð og roki. Þegar
skútan náði loks landi eftir þetta
veður, með brotna bómu og rifin
segl, hafði hún verið talin af fýrir
fullt og allt. I þessu veðri fórust
tveir tvímastraðir kútterar og
tveir einmastraðir bátar ráku á
land við Horn. Þetta veður var
kallað Draupnisveður eftir öðrum
kútternum sem fórst.
Á næstu vertíð var Ólafur háseti
á kútter Sturlu. Þar gerðist sá
fátíði atburður er Ólafur var á
stýrisvakt, að maður kastaði sér
fyrir borð. Ólafur hrópar þetta svo
hátt sem hann gat, og kemur
skipstjóri og fleiri í skyndi á þilfar
og er skipinu samstundis snúið
upp í vind, en ekki tókst að bjarga.
Þriðja seglskipið sem Ólafur
réðst á var kútter Gylfi frá
Reykjavík. Var hann á því skipi
eitt sumar. Þá kom það fyrir á
heimsiglingu í Látraröst, að hol-
skefla reið yfir skipið. Skipstjóri
og vaktmenn hans flutu í sjónum
yfir þilfar fram að lúkar. Engan
tók út. í þessum brotsjó brotnaði
káetan og fylltist af sjó, nokkur
sjór komst einnig í lúkar. Skipið
rak svo undan veðri og vindi frá
landi. Þegar veðrinu slotaði hafði
skipið rekið svo langt til hafs, að
rétt mátti greina hátind Látra-
bjargs. Þetta var mikið mann-
skaðaveður. Kútter Kómes frá
Seltjarnarnesi fórst með 20 manna
áhöfn og kútter Geir missti út tvo
menn í Látraröst. Þetta veður var
kallað Kómesveður.
Fjórða seglskip sem Ólafur réðst
á var kútter Keflavík. Á því skipi
lenti hann í ofsa fárviðri í Faxa-
bugt. Mátti þar litlu muna að illa
færi. I því veðri fórst skip sem
Fálki hét. Var það veður kallað
Fálkaveður.
Enn skiptir Ólafur um skip og
ræðst næst á kútter Guðrúnu, og
næstu vertíð þar á eftir á kútter
Hildi. Svo gott orð fór af
sjómannshæfileikum Ólafs, að
honum voru ávallt boðin betri og
betri kjör, þess vegna breytti hann
til hverju sinni.
Þó skútulíf, eins og það var á
þessum árum, væri síst fallið til að
göfga andann, komu þó þrátt fyrir
það listamannshæfileikar Ólafs
þar fyrst fram. Hann notaði allar
sínar frístundir til að skera út
ýmsa muni, sem vöktu athygli og
þóttu mjög vel gerðir.
Noregsferð
Að lokinni vertíð á kútter Hildi,
réði Ólafur sig hjá Stefáni Snorra-
syni skipstjóra til Noregsfarar að
sækja. þangað nýtt skip, sem
Vinfreð hét, og var skonnorta. I
Noregi átti skipið að taka saltfarm
til íslands. Þegar búið var að lesta
skipið til heimferðar, þótti Ólafi
það hættulega mikið framhlaðið.
Hann kvaðst ekki fara heim með
skipinu þannig hlöðnu. Fyrir ein-
beitni Ólafs í þessu var skipið loks
létt að framan, þó ekki eins mikið
og hann vildi. Á leiðinni heim
hreppti skipið mikið rok. Kom þá í
ljós, að það var hættulega mikið
framhlaðið, og varð ekki hjá því
komist að fara niður í lest og moka
til salti. Sjómannleg glöggskygni
Ólafs hefur verið góð, sem sjá má
af því, að hann einn krafðist þess,
að hleðslu skipsins yrði breytt
áður en haldið væri úr höfn.
Siglingin frá Noregi og heim tók
16 daga. Á þessari skonnortu var
Ólafur sumarlangt. Þegar hann
fór þá í land þetta haust, hafði
hann hugsað sér að hefja nám í
sjómannaskóla. Vegna eindreg-
inna óska sinna nánustu ættingja,
hvarf hann frá þeim hugleiðing-
um, og ákvað að segja þar með
skilið við alla sjómennsku. Kemur
hann því ekki meira við sögu
skútualdar.
Trésmíði og skiltagerð
Hvað skyldi nú taka við hjá
Ólafi lá ekki ljóst fyrir. Ekki var
um margt að velja, fjölbreytni um
ævistörf ósambærileg við það, sem
nú er. Hugur Ólafs hneigðist helst
að trésmíði, og tókst honum að
ráða sig til náms í þeirri iðn hjá
Samúel Jónssyni trésmíðameist-
ara með sérstökum samningi um
stuttan námstíma.
Samhliða trésmíðanámi gekk
Ólafur í teikniskóla hjá Stefáni
Eiríkssyni tréskurðarmeistara.
Eftir eins árs nám hjá Samúel,
sendi hann Ólaf Sem fullgildan
Ólafur Hvanndal í fyrstu
prentmyndagerð sinni um
1920.
smið upp á Akranes til að smíða
þar íbúðarhús. Þeirri smíði lauk
hann með sóma og setti sinn svip á
það með fögrum úrskurði. Eftir
tveggja ára nám smíðaði Ólafur
sveinsstykki sitt, og þótti það með
ágætum gert.
Að námi loknu hóf Ólafur að
stunda trésmíðar, ýmist hjá öðr-
um eða sjálfstætt. Fyrir heimsókn
Friðriks konungs VIII 1907 vann
Ólafur að því að skreyta bæinn.
Hann var þá einnig ráðinn í 8
manna lögreglusveit sem fylgdi
konungi hvar sem hann fór meðan
hann dvaldi hér.
Meðan Ólafur vann að húsa-
smíði stundaði hann einnig skilta-
gerð sem aukastarf. Meðfædd iip-
urð í höndum og glöggt fegurðar-
skyn Ólafs var undirstaða þess, að
hann hóf þetta starf, og brást það
hvergi. Eitt skilti eftir hann mun
nú varðveitt á minjagripasafni
borgarinnar, af baðhúsi Reykja-
víkur.
Haustið 1907 sigldi Ólafur til
Kaupmannahafnar með þá
ákvörðun að læra til fulls skilta-
gerð, og dvaldi hann þar vetrar-
langt við nám í því fagi. Samhliða
var hann einnig fastur nemandi í
teikniskóla. Eftir dvöl sína í Kaup-
mannahöfn þennan vetur, kom
Ólafur heim og snéri sér aftur að
trésmíði og skiltagerð.
Prentmyndasmíðanám
Um þetta leyti hafði vaknað hjá
Ólafi mikill áhugi á að læra
prentmyndasmíði. Haustið 1908
ákvað hann því að fara til Dan-
merkur og þreifa fyrir sér um
möguleika á að fá sér kennslu í
þessari iðngrein. Ekki leit í fyrstu
vel út fyrir Ólafi að komast að við
slíkt nám. Honum var sagt, að
prentmyndasmíði væru þrjú fög og
tæki 5 ár að læra hvert þeirra,
einum manni væri ofvaxið að læra
þau öll. Illa leit þetta út. Svo
tíminn liði ekki til einskis, hóf
Ólafur enn nám við teikniskóla.
Með aðstoð góðra manna í Kaup-
mannahöfn, var leitað eftir námi
fyrir Ólaf í Noregi og Svíþjóð en
án árangurs.
í Kaupmannahöfn var einn
prentmyndameistari, sem þá var
ekki í fagsambandi prentmynda-
smiða. Hann hét Hjalmar Carlsen.
Til hans/ fór Ólafur og tókust milli
þeirra samningar. Lofaði Carlsen
að Ólafi skyldi kennt á einu ári,
svo vel sem unnt væri, að gera
svart-hvítar prentmyndir. Við inn-
göngu að þessu námi skyldi Ólafur
greiða ákveðna fjárupphæð, vinna
kauplaust og greiða auk þess
sérstakt kennslugjald til þeirra
fagmanna sem veittu honum
tilsögn.
Þegar Ólafur undirritaði þennan
samning, var aleiga hans í lausu fé
sjötíu krónur. Brennandi hefur
áhugi hans verið fyrir að nema
þetta fag, og karlmannalegum
kjarki lýsir það, að hann skyldi í
framandi landi áræða að undirrita
slíkan samning eins og fjárhag
hans var háttað.
Það var stundum eins og huldar
vættir gengju til liðs við Ólaf.
Stuttu eftir þessa samningsgjörð
var hann einn á gangi í þungum
þönkum á götum úti. Mætir hann
þá Halldóri Jónssyni bankagjald-
kera frá Reykjavík og konu hans.
Ólafur tjáði þeim um áform sitt og
efnahag. Þegar Halldór heyrði um
ástæður hans, bauðst hann til að
lána Ólafi nokkur hundruð krónur,
og bað hann að ganga með sér
heima á hótel. Þar lagði Halldór
fram 300 krónur, sem nægðu Ólafi
til að greiða inngöngugjald sitt að
námi.
Hóf hann nú nám en sparlega
varð að lifa. Hann borðaði eina
máltíð á dag, sem kostaði 50 aura
og að kveldi keypti hann sér einn
kaffibolla með brauðsneið fyrir 10
aura. Fljótlega eftir að hann
byrjaði nám, fékk hann sendar frá
Halldóri 400 krónur, svo áfram gat
hann haldið.
Um þetta leyti sótti Ólafur um
iðnaðarmannastyrk, sem stundum
eftir BJÖRN
ANDRÉSSON
var veittur til utanfarar. Hann var
veittur og skyldi greiðast vorið
1910.
Haldið til Þýzkalands
Að liðnu ári þegar námstími var
liðinn, ákvað Olafur að halda til
Þýzkalands og fullnuma sig betur.
Til þess vantaði hann þó 150
krónur. Hann bað allmarga Is-
lendinga, sem þá voru í Kaup-
mannahöfn um að lána sér þessa
upphæð, gegn veði í iðnaðar-
styrknum, sem hann átti vísan.
Enginn varð við bón hans, en
danskur maður Ditlef Thomsen,
sem Ólafur hafði lítillega kynnst í
Reykjavík, lánaði honum þetta
strax. Jón Krabbe fulltrúi íslands í
utanríkisráðuneytinu lánaði hon-
um til viðbótar 20 krónur.
Hélt Ólafur nú til Berlínar. Þar
hugðist hann leita fyrir sér um
vinnu við prentmyndasmíði, og
tókst honum það, en hvarf þó
fljótlega þaðan aftur og hélt til
Leipzig. Þar vann hann í eitt ár og
undi hag sínum vel. Vegna veik-
inda varð hann þá að hætta þar
störfum, fékk slím í lungu og lá
einn mánuð á sjúkrahúsi. Ekki
fékk hann svo góðan bata að hann
treysti sér til að halda vinnu þarna
lengur áfram og hélt því heim til
íslands. Það var vorið 1911. Eftir
heimkomu leitaði Ólafur allmikið
fyrir sér eftir mönnum sem kynnu
að vilja ganga til samstarfs við
hann um að setja á stofn prent-
myndagerð. Af eigin rammleik
hafði hann ekki fjármagn til þess.
Engan fann Ólafur sem vildi
styðja hann eða leggja fram fjár-
muni í slíkt fyrirtæki. Hóf hann
því störf að nýju við skiltagerð.
Ekki var heilsa hans enn orðin svo
góð sem skyldi og um haust þetta
sama ár, varð hann að fá sér
sjúkrahúsvist á Vífilstöðum. Þar
dvaldi hann í 4 mánuði og náði
sæmilegri heilsu.
Næstu þrjú sumur eftir þetta
ferðaðist Ólafur um landið sem
fylgdarmaður og túlkur þýzkra
ferðamanna. Á vetrum vann hann
við skiltagerð sína.
Heildsala hafin
Frá því Ólafur kom heim að
námi loknu, hafði enn ekkert
þokast í átt að hans aðalstefnu-
marki um prentmyndastofnun.
Það var fullreynt að ekki þýddi að
treysta á aðra í því efni en sjálfan
sig. Vélar til prentmyndagerðar
kostuðu mikið fé, og slétt vinnu-
laun hans hrukku skammt, þó svo
fjárhagur hans batnaði hægt og
sígandi. Eitthvað varð til bragðs
að taka, ekki mátti þessi hugsjón
hans verða að engu, svo mikið
hafði hann í sölurnar lagt hennar
vegna. Margt flaug honum í hug.
Það sem hæst bar í þeim hugleið-
ingum, var að leggja út í heild-
verzlun. Á þessum árum munu
hömlur og höft á millilandavið-
skiptum hafa verið minni en nú
gerist, og því ekki útilokað fyrir
Olaf að hasla sér völl á þeim
vettvangi. Eftir vandlega íhugun
og heilabrot hóf ólafur svo heild-
verzlun, sem hann stundaði um
tveggja ára skeið á árunum 1916
og 1917.
Vélakaup og
kyrrsetning
Á þessum árum batnaði fjár-
hagur Ólafs það mikið, að hann
taldi sér kleyft að setja á stofn
prentmyndagerð, og í síðustu ferð
sinni í sambandi við heildverzlun,
festi hann kaup á vélum sem til
þess þurfti.
í þessari sömu ferð fékk hann
sér vinnu á prentmyndaverkstæði,
til að rifja upp sitt fyrra nám. Var
hann þar stuttan tíma. Nú var
hann staðráðinn í að setja á stofn
prentmyndagerð, einn og óstudd-
ur. Að vísu skorti hann nokkuð til
að geta keypt eins fullkominn
vélakost og hann vildi, en úr því
mátti bæta síðar.
Um veturinn 1918 hyggst Ólafur
sigla til Danmerkur að sækja
vélakost sinn. Áður var hann
L.