Morgunblaðið - 07.10.1979, Blaðsíða 21

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 7. OKTÓBER 1979
21
Nixons vegna skoðana hans og
fortíðar. Það komst því upp í vana
að skrifa það, sem vel fórst úr
hendi, á reikning þeirra starfs-
manna hans, sem voru i náðinni,
en kenna honum svo um állt sem
miður fór og var óvinsælt. Það
hefði ekki verið hægt að krefjast
þess af nokkrum þessara manna
að þeir vísuðu hólinu á bug. Það
fékk enginn sig til að gera, —
heldur ekki ég.
óvinir á fleti fyrir
Flestar stjórnir láta góðar frétt-
ir berast frá Hvíta húsinu en
óþægilegar yfirlýsingar verða við-
komandi stjórnarstofnanir sjálfar
að sjá um að koma á framfæri. í
stjórn Nixons ræktaði skrifstofu-
fólkið með sér einstakan hæfileika
til að láta góðu fréttirnar síast út
of snemma og koma á framfæri
slæmum fréttum, þannig að það
var eins og allt væri forsetanum
að kenna. Þetta hafði þau áhrif á
Nixon, að ótti hans við að hann
væir umkringdur andstæðingum,
ekki sízt úr hópi nánustu sam-
starfsmanna hans í stjórninni
magnaðist. Hann dró sig lengra og
lengra inn í skel sína og einangr-
aðist æ meira. Stjórnkerfið skipt-
ist upp í afmarkaðar einingar, þar
sem litlir einvaldar réðu smáu og
stóru, og settu alla sína krafta í að
verja landskikann sinn fyrir inn-
rásum miðstjórnarvaldsins, sem
ruddist út úr virkinu í tíma og
ótíma — virki þar sem íbúarnir
svifust einskis til að tryggja völd
sín og áhrif.
Nixon ætlaði að leysa þennan
vanda með óbeinum afskiptum af
daglegri stjórnun. Hann valdi sér
ráðherra, sem hann átti svo litla
samleið með (svo ekki sé meira
sagt) að um raunverulegt sam-
starf gat aldrei orðið að ræða.
Þetta átti ekki sízt við um utan-
ríkisráðherrann.
Þekkingarskortur
Rogers
Þegar William Pierce Rogers
varð fyrir valinu í þetta embætti
þekkti ég hann ekki. Skömmu eftir
að ég var ráðinn sagðist Nixon
heldur vilja góðan samningamann
en mann, sem fyrst og fremst tæki
mið af pólitískum hugsjónum, —
þá hlið málsins vildi hann fremur
annast sjálfur ásamt aðstoðar-
manni sinum í öryggisráðinu. Og
vegna þess að hann vantreysti
utanríkiráðuneytinu vildi hann fá
dugmikinn stjórnanda, sem gæti
séð til þess að utanríkisráðuneytið
héldi sér við stefnu forsetans.
Að mati Nixons var það kostur
við Rogers, að hann var ekki
fagmaður. Það hefði í för með sér
að mótun utanríkisstefnunnar
færi fram í Hvíta húsinu. Á
þessum tíma taldi Nixon að Rog-
ers væri einn greindasti, kald-
hæðnasti, eigingjarnasti og metn-
aðargjarnasti maður, sem hann
hefði nokkru sinni komizt í kynni
við. Rússarnir mundu fá tauga-
áfall með hann hinum megin við
samningaborðið. Og það væri eins
gott fyrir „allt smælkið í utan-
ríkisráðuneytinu" að vara sig, því
að Rogers mundi ekki „láta þá
komast upp með rnúður". Varla
hafa margir utanríkisráðherrar
verið valdir í embættið af því að
þá skorti þekkingu á utanríkis-
málum.
Sérkennilegt og mótsagnakennt
samband þessara tveggja manna
gerði það að verkum að vegur
minn fór vaxandi en það hlutverk,
sem ég átti eftir að gegna, var
áreiðanlega afleiðing þessa sam-
bands en ekki orsök.
Moskvuheim-
sóknin
í apríl 1972
För mín til Moskvu átti að fara
fram með leynd og verða ekki
lýðum ljós fyrr en við heimkom-
una til Washington. Rússarnir
höfðu mánuðum saman klifað á
þessari leynilegu heimsókn og
ástæðan var einvörðungu sú, að
Peking-stjórnin hafði verið heiðr-
uð með leynilegri heimsókn. Það
átti ekki að hallast á.
Gestabústaðurinn í Moskvu var
mjög vistlegur. Í skrifstofuher-
berginu, sem við fengum til um-
ráða, var peningaskápur sem hús-
vörðurinn var svo vinsamlegur að
ráðlegga okkur að geyma leyni-
skjölin okkar í. Þetta var eitthvert
fornnorrænt skrapatól, en vel var
hægt að ímynda sér að í skápnum
væri lyfta og að hillurnar mundu
síga niður til gestgjafans, sem
síðan gæti dundað sér við lestur
skjalanna. Við afþökkuðum þetta
boð kurteislega.
í þessari ferð komst ég í kynni
við „kjaftaskinn", — það er að
segja segulbandstæki með upp-
töku, þar sem skvaldur tíu radda
blandaðist saman. Ef ég vildi
ræða við samstarfsmenn mína án
þess að eiga á hættu að legið væri
á hleri settumst við í kringum
„kjaftaskinn" og töluðum mjög
hægt. Við gátum greint það sem
sagt var, en ekki átti að vera hægt
að skilja það sem við sögðum
þegar samtalið blandaðist rausinu
í „kjaftaskinum". Þannig var
þetta að minnsta kosti hugsað, en
við komumst aldrei að raun um
hvort þétta var rétt.
Við notuðum þetta tæki lítið.
Yfirleitt töluðum við saman í
stuttum, nánast óskiljanlegum
setningum, eða skrifuðum orðend-
ingar. Stundum gekk ég um garð-
inn ásamt einum félaga mínum,
en þar þorðum við ekki annað en
hvíslast á. Öryggisverðir Willy
Brandts höfðu tjáð okkur að þarna
hefði verið komið fyrir hlerunar-
tækjum í trjánum. Eitt sinn lét ég
þau orð falla í gamni við Andrei
Gromyko, að í garðinu væri undra-
tré, greinar þess hreyfðu sig eins
og ég. Svo alvarlega tókum við
KGB, að ritararnir okkar tóku
ritvélar með sér að heiman. Þeir
ætluðu ekki að skilja eftir sig nein
ritvélabönd í rafmagnsvélunum,
sem gestgjafarnir gætu síðan lesið
af.
Friðarbomba
Brésneífs
Gromyko og Dobrynin vitjuðu
mín í gestahúsinu kl. 23 fyrsta
daginn í Moskvu til að ákveða
dagskrá morgundagsins. Ritari
minn, Julie Pineau, kom inn til að
skrifa niður minnisatriði. Það átti
nú ekki við Gromyko. Hann kærði
sig ekki um að ummæli hans væru
hraðrituð, svo hann talaði mjög
hægt á ensku, eins og til að
torvelda henni að fylgjast með.
Gromyko hafði ekkert á móti því í
sjálfu sér að ritarar okkar tækju
niður minnisatriði. Það var ritar-
inn sjálfur sem angraði hann. Að
konur væru hraðritarar stríddi
greinilega gegn reglum karlaveld-
isins í Rússlandi, en nokkrum
árum síðar hafði Brésneff reyndar
tvær konur í fylgdarliði sínu á
fundi einum, hugsanlega til að
geðjast mér.
A fyrsta fundi okkar, hinn 21.
apríl, virtist Leóníd Brésneff
taugaósstyrkur. Ástæðan var ef til
vill sú að þetta var í fyrsta sinn
sem hann settist að samninga-
borði með háttsettum Bandaríkja-
mönnum, en líka kom til greina að
þetta öryggisleysi væri afleiðing
óhóflegra reykinga og áfengis-
neyzlu, hjartaveilu og allsherjar
álags. Hendur hans voru á stöðugu
iði, hann trekkti upp úrið sitt, sló
öskuna af sigarettunum, sem hann
svældi í sífellu, og sló sigarettu-
veskinu taktfast við öskubakkann.
Meðan á samningaviðræðum
stóð átti Brésneff það til að hverfa
skyndilega á braut. Þegar maður
reyndi af öllum mætti að beita
hann skynsamlegum fortölum gat
hann átt það til að einbeita sér að
því að neyða ofan í mann mat. Eitt
sinn kom hann til samningafund-
ar með bilaða leikfangafallbyssu.
Hann hafði greinilega meiri
áhuga á að koma fallbyssunni í lag
en að hlusta á þær flóknu útskýr-
ingar, sem ég hafði fram að færa.
Seint og um síðir hljóp skotið úr
fallbyssunni með braki miklu.
Brésneff var álíka hreykinn af
frammistöðu sinni og hnefaleik-
ari, sem er búinn að slá andstæð-
inginn niður.
Brésneff langaði til að ræða við
mig undir fjögur augu, og allt í
einu lagði hann til að við gerðum
með okkur óformlegt samkomulag
um að þjóðir okkar beittu ekki
kjarnorkuvopnum hvor gegn ann-
arri. Hann lýsti þessu sem gífur-
lega mikilvægu skrefi í þágu
friðar, sannkallaðri „friðar-
bombu", sem reyndar var ekki of
djúpt í árinni tekið. Það hefði
aldeilis þótt saga til næsta bæjar
hjá NATO, í Kína, já, um allan
heim. Það hefði annaðhvort verið
litið á slíkt samkomulag sem
stofnun sovézks-bandarísks herra-
dæmis eða sem endanlega uppgjöf
Bandaríkjanna. Ég hafnaði uppá-
stungunni kurteislega.
— Á.R. tók saman
Leóníd Brésneff
Án óbilgirni kemst enginn kommún-
istaleiðtogi til æðstu metorða. Ljúf-
mannleg framkoma kínverskra leið-
toga dregur úr áhrifum þessa þáttar í
fari þeirra, en rustaleg framkoma
Brésneffs undirstrikar þessa óbil-
girni. Kínverjarnir halda sér alltaf í
ákveðinni fjarlægð, jafnvel þegar
dáleikarnir eru í hámarki, en nálægð
Brésneffs er yfirþyrmandi.
Brésneff er dæmigerður Rússi, — í
senn hrjúfur, hlýlegur, ruddalegur,
aluðlegur, slóttugur og hreinskilinn.
Um leið og hann montaði sig af styrk Sovétríkjanna var eins og
hann væri ekki sjálfur nógu sannfærður um það, sem hann var að
segja, heldur Kissinger áfram. Hann var uppalinn í byggðarlagi
þar sem þróun var skammt á veg komin þegar lá að nazistar legðu
það í eyði, og mér virtist honum í blóð borinn skilningur á því hver
grunnurinn sem kerfi hans er reist á er í rauninni ótraustur. Mér
stendur stuggur af þeirri tilhugsun að eftirmenn hans, sem í
uppvextinum hafa búið við friðsamlegri aðstæður, nútímatækni og
hernaðarmátt, kunni að verða fullir sjálfstrausts og svo lausir við
minnimáttarkenndina, að þeir leggi sjálfir trúnað á sitt eigið grobb
og reynist miklu hættulegri í krafti þess hernaðarkerfis sem nú
teygir anga sína um alla heimsbyggðina.
Kissinger telur að Brésneff hafi verið búinn að fá nóg af spennu
um dagana þegar hann tók við stjórnartaumunum í Moskvu og að
hann hafi í einlægni viljað frið, — ef ekki í þeim skilningi sem við
Vesturlandabúar leggjum venjulega í það orð þá að minnsta kosti
þannig að bein hætta væri ekki stöðugt yfirvofandi. Þessi afstaða
hafi auðvitað ekki breytt eðli hins sovézka valdakerfis, sem hann
hafi reynt að þenja út sem mest hann mátti. Útþenslustefnunni
hafi Bandaríkin ekki getað svarað með öðru en því að reyna að
viðhalda jafnvægi, og „détente" eða slökunarstefna geti aldrei
komið í stað valdajafnvægis.
Anatoli Dobrynin
Um Anatoli Dobrynin, sendiherra
Sovétríkjanna í Bandaríkjunum segir
Henry Kissinger meðal annars þetta:
Sendiherrar Sovétríkjanna eru af
afkvæmi skriffinnskubákns, sem
verðlaunar hlýðni en letur menn til
frumkvæðis. Þeir eru börn þjóðfélags,
sem felur í sér rótgróna tortryggni í
garð útlendinga og dylur öryggisleysi
sitt með klaufalegum mannalátum.
Kissinger telur Anatoli Dobrynin
algjörlega undantekningu frá þessari
reglu. Hann sé mannþekkjari, sem
eigi auðvelt með að blanda geði við útlendinga, og hafi svo næman
skilning á bandarísku þjóðareðli, að hann sé til dæmis snillingur í
að ala á hinni margumtöluðu sektarkennd Bandaríkjamanna í
samtölum við þá. Kissinger segist aldrei hafa látið þessa sjaldgæfu
hæfileika Dobrynis og ljúfmannlega framkomu hans blekkja sig,
heldur hafi hann fullkomlega gert sér grein fyrir þvíað Dobrynin
mundi ekki víla fyrir sér að beita sömu óbilgirni og sama
tvískinnungi og aðrir kommúnistaforingjar ef hagsmunir Sovét-
ríkjanna krefðust þess. Öðru hverju hafi Dobrynin látið í ljós
persónulegar skoðanir sínar á bandarískum stjórnmálum, og án
undantekningar hafi þær endurspeglað þekkingu hans og viturlegt
mat á bandarískum málefnum og þjóðlífi.
Andrei Gromyko
Andrei Gromyko, utanríkisráðherra
Sovétríkjanna, fær þann vitnisburð
hjá Kissinger, að hann sé orðheldinn
málafylgjumaður, sem sýnt geti
sveigjanleika ef á þarf að halda.
Miðað við það kerfi, sem hann sé
fulltrúi fyrir, verði hann að teljast
heiðursmaður.
Hann var búinn að standa af sér
Stalíns-tímabilið, Molotofftímann í
utanríkisráðuneytinu og happa- og
glappastefnu Krúsjeffs í utanríkis-
málum. Innifalið í því verði sem hann
varð að gjalda fyrir pólitískt líf sitt var að vera skotspónn
ruddalegra brandara þess, sem sat á valdastóli hverju sinni.
Krúsjeff lét það eitt sinn út úr sér í samtali við gestkomandi
útlending, að væri Gromyko sagt að sitja berrassaður á klaka sæti
hann þar þangað til hann fengi fyrirmæli um að standa upp.
Kímnigáfa Brésneffs var mjög á sömu lund þótt hún væri ekki
jafngróf, segir Kissinger.
Hann lætur mikið af klókindum Gromykos í samningum, og segir
að vonlaust hafi verið að etja við hann kappi á þeim vettvangi án
þess að hafa á hraðbergi upplýsingar og smáatriði. Áður en hann
hafi fengið sæti í stjórnmálanefnd kommúnistaflokksins árið 1973
hafi hann fyrst og fremst verið notaður til að framkvæma stefnu
annarra leiðtoga en eftir það hafi hann greinilega átt æ ríkari þátt
í stefnumótun.
Alexei Kosygin
Bandarískir embættismenn hafa
margir viljað halda því fram að
Kosygin væri frjálslyndari en
Brezhnev, en ég tel það mat ekki rétt,
segir Kissinger. Hann bendir á að
öryggis- og utanríkismál komi lítt til
kasta Kosygins, sem fyrst og fremst
hafi með höndum daglegan stjórnar-
rekstur, en sú sýsla gefi tilefni til
nokkurs sveigjanleika. í hugmynda-
fræðilegum efnum sé Kosygin þó ekki
einasta íhaldssamur heldur jaðri
afstaða hans í því efni við það að vera
einstrengisleg trúarskoðun.
Kosygin er óumdeilanlega fágaðri í framkomu og betur
menntaður en félagar hans almennt, segir Kissinger, en staða hans
innan hins sovézka valdakerfis grundvallast e.t.v. ekki sízt á því að
hann hefur aldrei sótzt eftir æðstu völdum og því hafa leiðtogar
ekki þurft að óttast hann sem keppinaut. Hann er skylduræknin
uppmáluð, eins og bezt má ráða af því að þegar eiginkona hans lá
banaleguna hélt hann áfram daglegum störfum og stóð áfram
heiðursvörð við gröf Leníns og horfði á hersýninguna á Rauða
torginu eftir að honum hafði verið borin andlátsfregnin.
Kissinger segist ekki hafa orðið var við þá kímnigáfu, sem átti að
leynast undir ísköldu yfirbragði þessa manns, en í lok leiðtogafund-
ar í Moskvu 1972 bar svo við, að sovézka flugvélin sem flytja átti
hina tignu gesti frá Moskvu, fór ekki í gang. Kosygin brást hinn
versti við þessum óvæntu örðugleikum og sagði: „Hvað eigum við að
gera við flugmálaráðherrann? Ef þið viljið láta skjóta hann hér á
flugbrautinni þá gerum við það.“ Kissinger segist ekki hafa séð
betur en honum væri alvara og segist hafa reynt að fá hann til að
líta bjartari augum á málið með því að benda á hve ómeðfærilegir
dauðir hlutir gætu verið. „Ef maður missir pening," segist
Kissinger hafa sagt, „þá má treysta því að hann rúllar í burtu,
aldrei til manns.“ „Það hef ég ekki rekið mig á,“ svaraði hann
snúðugt, „ég hef misst peninga, sem hafa rúllað til mín.“