Morgunblaðið - 27.06.1980, Blaðsíða 11

MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 27. JÚNÍ1980
43
um skýrslum aðstoðarstúlkur, en
þær, sem réðu sig í árdegisvist og
gátu, ef þær vildu, stundað nám
með, voru oft skrifaðar nemar.
Eftir er að reisa þessari horfnu
starfsstétt verðugt minnismerki.
Það mun vera orðið fágætt nú, að
hjú fái silfurskeið sem heiðurs-
laun fyrir langa og dygga þjón-
ustu.
Árið 1930 voru enn víða vinnu-
stúlkur, en gátu valið um vistir og
lært heimilishald af myndarlegum
húsmæðrum, og hjá fjðlskyldunni,
sem þær þénuðu hjá, fágaða fram-
komu, hefðu þær heppnina með
sér, „dregur hver dám af sínum
sessunaut". Rétt er að geta þess að
stúlkurnar unnu með jákvæðara
hugarfari, vegna þess, að þær
væntu sér samskonar hjálpar,
þegar þær væru sjálfar orðnar
húsfreyjur.
Vélvæðing er að vísu orkuspar-
andi, en vönduð og velviljuð hjálp-
arstúlka er betri. Lífið var mann-
eskjulegra fyrrum, mannleg sam-
skipti nánari, meira um að vera,
gestakomur tíðari — boð kannski?
En einkum var algengara að
„detta innúr dyrunum" hjá vinum
og kunningjum, samanber húsa-
rand ungmeyjanna í Vorið hlær.
Dætur Reykjavíkur 1930.
Minnzt hefur verið á misklið
hálfelskendanna, Svölu og Sveins,
sem voru á stiginu á undan
„tildragelsen" (gömul reykvíska).
Hvað með samanburð á siðferði
1930 og nú? Er hann einhver —
mikill? Hvort hann var! Það var
ekki fyrr en ári síðar, sem Katrín
Thoroddsen, læknir, flutti hið
margumrædda, og af sumum talið
hneykslanlega erindi: Frjálsar
ástir, sem fjallaði um takmarkan-
ir barneigna.
Það mun hafa verið sjaldgæft
þá, að ungar stúlkur fengju
fræðslu um kynferðismál hjá for-
eldrum sinum eða kennurum. En
bæði opinskátt og lævíslega var
þeim innrætt, að hinn dýrmæta
meydóm skyldu þær varðveita til
brúðkaupsnæturinnar. Ógiftar
áttu þær ekki að þora Yrði stúlka
barnshafandi varð hið bráðasta að
pússa hana saman við barnsföður-
inn, þó að þessir „siðleysingjar"
hefðu ekki stefnt að hjúskap,
heldur diggað saman rétt að
gamni sínu. Oft hafði stúlka látið
tilleiðast af ístöðuleysi, kannski í
og með af forvitni um þetta, sem
skáldin höfðu sveipað dýrðar-
ljóma, og talið þess virði að gefa
alla ævi sína „fyrir eina nótt í
Paradís".
Og strákaulinn, sem þóttist allt
vita og geta, kunni ekki einu sinni
biblíuaðferðina!
ógiftar barnsmæður voru
stundum kallaðar falleraðar, en
voru ekki sumar þeirra betur
komnar ógiftar, en vera „hrösuí-
giftar lítilmenni" (St.G.St.).
Niðurstaða: Gott siðferði 1930
samanstóð af innrætingu, með-
fæddri hreinlífishneigð og ekki að
þora.
Ekki má gleyma rómantíkinni,
sem skipaði þá æðri sess, en hún
gerir nú hjá æskunni, sem stofnar
hikstalaust trúlofunarfjölskyldu,
þó að hún eigi ekki sex stykki af
hverju, hvað þá tólf. Við fyrri
tíma heitmeyjar sátum lon og don
við merkingar á líni og bróderuð-
um ást okkar og framtíðarvonir
með hverju spori í litfagrar sessur
og refla.
Hvort er svo betra, fyrri tíma
ástir og þín (þinn) að eilífu, eða
fljótræðissambönd, lín- og sessu-
leysi trúlofunarbrúðarinnar og —
við skiljum, ef okkur semur ekki?
Helzt átti trúlofunin að standa
yfir ár eða lengur. Væri undinn
bráður bugur að giftingu var
óðara farið að pískra og hvískra.
Guðmundur Kamban segir í Viki-
vaka: „... Allar stöllur hver aðra
spurðu, en engin stalla fékk svar.“
Svo tóku þær að telja: „Það allt
var mánaðatal." Ransý í Vorið
hlær gifti sig án þess að gera
stöllum sínum viðvart, hún sagði,
að þegar þessi háttur sé á hafður
með giftingu, haldi fólk, „að eitt-
hvað sé komið í bakarofninn".
Ef þeir, sem ekki muna vorið
1930, halda, að allt hafi snúizt um
Alþingishátíðina, þá er um það að
segja, að það yrði of löng upptaln-
ing, ef telja ætti allar þær bygg-
ingar og framfarir, sem orðið
höfðu á næstliðnum misserum og
verið var að ljúka. Borgin ólgaði af
fjöri og var miðstöð menningar og
félagsmála landsins. Svo sannar-
lega var Reykjavík höfuð landsins
— enda byggð við Kollafjörð.
í sögunni Vorið hlær er minnzt
á norræna stúdentamótið. Það fór
fram í Reykjavík dagana fyrir og
eftir Alþingishátíðina, en meðan á
henni stóð bjuggu stúdentarnir í
tjaldborg í Hvannagjá, og þar var
líf og þar var fjör, ástarblossarnir
gengu á víxl. Stúdentarnir, frá
Danmörku, Finnlandi, Færeyjum,
Noregi og Svíþjóð, voru samtals
227, þar af 91 kvenstúdent, jöfn
hlutföll frá Færeyjum. Þegar ís-
lenzku stúdentarnir bættust við,
komst talan upp í um það bil hálft
þúsund. Há tala 1930. Það setti
svip á bæinn, þegar stúdentarnir
gengu fylktu liði undir fánum og
lúðrablæstri frá Alþingishúsinu
að fundarstað sínum, Gamla bíói.
— Það var sem öll hugsanleg
félagasamtök færu af stað með
fundahöld þessa júnídaga: Stór-
stúka Islands, Bandalag íslenzkra
kvenna, Landssamband islenzkra
karlakóra og íþróttasamband ís-
lands. Hér mun vantalið en ekki
oftalið.
í tilefni af ári trésins vil ég geta
þess, að Skógræktarfélag íslands
var stofnað á Þingvöllum og á því
merkisafmæli á þessu ári, og
annað, sem stofnað var nokkru
fyrr, Skógræktarfélag Eyfirðinga.
Ég minntist á tjaldborg nor-
rænna stúdenta í Hvannagjá. Á
Leirunum var tjaldborg Reykvík-
inga og annarra landsmanna. Á
átta dagsláttu fleti lét þjóðhátíð-
arnefnd reisa 4000 fimm-manna-
tjöld. Um einkatjöld er ég ófróð.
Tjöldin á Leirunum voru í beinum
röðum við skipulagðar götur og
vatnsleiðsla í hverri götu. Þar
tókst stöllunum fimm, sem frá
segir í Vorið hlær, að taka sér
albað, en á meðan hver um sig var
í baði undir vatnshana slógu hinar
Skjaldborg utan um hana, með því
að breiða úr kápum sínum og
sloppum. Göturnar báru bókstafs-
heiti og hvert tjald númerað.
Tjaldborgin var hin skipulegasta,
er horft var á hana niður úr lofti,
en frá hraunjaðrinum var hún til
að sjá líkust hreinþveginni, hvítri
ullarbreiðu.
Þær fimm dætur Reykjavíkur,
sem deildu tjaldi á Leirunum, voru
hinar sjálegustu stúlkur enda
„heimsfrægar" í Reykjavík. Fjórar
þeirra, Svala, Jonna, Stella, og
Dídí, voru frá velmegandi heimil-
um, en sú fimmta, Tolla, „sem
seldi trúlofun sína“, var dæmigerð
yfirstéttarstúlka með bíladellu,
enda nýbúin að taka bílpróf. Um
trúlofun Tollu sagði Dídí: „Þetta
er að verða brein tekjulind fyrir
hana. Hún hefur gróðavit sitt úr
kallinum."
í frásögninni um stöllurnar
fimm, herra þeirra og annað fólk,
er vikið að flestu því helzta, sem
fram fór á Þingvöllum, að við-
bættu hinu frjálsa tjaldbúðalífi og
einkaævintýrum. Að vísa til Vorið
hlær er engin goðgá, þar sem sú
bók er tiltæk hverjum sem vill.
Öðru máli gegnir með síldarsögu
Egils Djöfuls, sem H. Laxness
vitnar svo oft í í Guðsgjafaþulu, sú
síldarsaga er aðeins til í þykist-
unni.
Margvísleg þjónustutjöld voru
reist á Þingvöllum. Svo að einhver
séu tilgreind, nefni ég bækistöð
Pósts og síma, Rauða krossins og
skáta. Stórt tjald var í senn
læknavarðstöð og spítali. Þrátt
fyrir þann fjölda fólks, sem dvaldi
á Þingvöllum og kom í heimsókn,
en náttaði sig heima, urðu sjúkl-
ingar flestir sextán. Búið var um
eitt fótbrot og nokkur minni
háttar meiðsli. Hin þétta mann-
þröng orsakaði yfirlið sakir loft-
þrýstings og hitasvækju, fólk
komst hvorki „hérnamegin" eða
„hinumegin" út úr þjöppunni til
þess að fá sér frískt loft og firrast
aðsvif.
Þegar kólnaði í veðri og þörf var
fyrir teppi, til að skýla sér með,
var hrópað: „Hvar er Sigurjón!"
„Hvar er Álafoss!"
Sigurjón var einn hinna snjöll-
ustu auglýsenda síns tíma.
Vorið hlær.
„Ef þú kaupir góðan hlut þá
mundu hvar þú fékkst hann.“
„Verið íslendingar og skemmtið
ykkur á Álafossi!“ Og þar fram
eftir götunum. Sigurjón bauð til
Vestur-íslendingadags þetta vor.
Og á hverju sumri hélt hann upp á
fánadaginn á Álafossi, og oftar
var þar komið saman á gleðimót.
Hann hafði látið gera sundlaug,
danspall og fleira, sem tilheyrði
íþróttum og úti-skemmtistað.
Ég nefni aftur fánadag. Eftir
því, sem ég bezt man, var það
Einar, bróðir Sigurjóns, sem var-
tekinn fastur fyrir að sigla um
sundin blá undir ólöglegum ís-
lenzkum fána. Handtakan olli
miklu uppnámi meðal Reykvík-
inga, sem voru í miklum sjálf-
stæðishug, enda „vormenn Is-
lands", flestir hverjir. Fáninn var
hvítbláinn, en litum hans lýsir
Einar Benediktsson í kvæði sínu
til fánans:
“... djúp, sem blámi himinhæða
hrein, sem fjallatindsins brún.“
Veitingatjöld og sölubyrgi voru
eins mörg og framkvæmdastjóri
þjóðhátíðarnefndar, Magnús
Kjaran, stórkaupmaður, hafði
áætlað að þyrfti til að fullnægja
þörfum hátíðargesta, sem þessar-
ar þjónustu þurftu með. Reyndin
varð sú, að hið lystuga viðlegufólk
át allt, sem tönn á festi og drakk
ókjörin öll af Egilsöli, límonaði,
maltestrakt og hverju einu, sem
hægt var að væta með kverkarnar.
Vistirnar voru að mestu þrotnar,
þegar hátiðinni lauk, og eftirlegu-
kindur höfðu sig á brott. Munu þó
langflestir tjaldbúar hafa farið vel
nestaðir til Þingvalla.
Stúlkur, sem voru við fram-
reiðslu í veitingatjöldunum, voru
klæddar svörtum kjólum með
hvítar svuntur og ennisgjarðir, en
þær, sem gengu um beina í
veizlum voru í upphlutum, hvítum
skyrtum (boltreyjur) og með hvít-
ar svuntur.