Morgunblaðið - 24.08.1980, Blaðsíða 24

24
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 24. ÁGÚST 1980
Jón Sveinbjömsson prófessor:
Senn líður að því, að út komi ný
útgáfa af Biblíunni á íslenzku á
vegum Hins íslenzka Biblíufélags.
Texti þessarar útgáfu er að
mestu leyti texti útgáfunnar frá
1912. Guðspjöllin og Postulasagan
eru í nýrri þýðingu, sem þýðingar-
nefnd Hins íslenzka Biblíufélags
hefur unnið að um árabil.
Aðrir hlutar eru lítillega lag-
færðir — að vísu nokkuð misjafn-
lega eftir bókum. Stafsetning er
inga. Þar fer saman kristið lífsvið-
horf og vald á tungu og hugsun.
Sálmarnir lýsa trúarupplifun
manns, sem talar það mál, sem
fær aðra til að hugsa og leita. Þar
er íslenzk guðfræði, sem hugsar
Jesú Krist upp á íslenzku. Sigur-
björn Einarsson biskup skrifar í
formála 52. útgáfu Passíusálm-
anna:
„Það er efamál, að nokkur þjóð
hafi nokkurn tíma eignast þann
Jón Sveinbjörnsson
rannsóknir gætu orðið afar heilla-
drjúgar fyrir guðfræðinga nútím-
ans að sjá hvernig fyrirrrennarar
þeirra klæddu trúarhugsanir sín-
ar í þann búning, sem menn gátu
tileinkað sér á skapandi hátt.
Þótt við viðurkennum, að þjóð-
sögur og ævintýri og íslendinga-
sögurnar séu einn þáttur í menn-
ingararfi okkar, þá lítum við
þessar þjóðlegu bókmenntir nokk-
uð öðrum augum en Biblíuna og
þær bókmenntir, sem af henni eru
sprottnar, en reyndar er það ekki
alltaf auðvelt að greina þar á
milli. Biblian og Islendingasög-
urnar eru staðreyndir, sem mótað
bafa sjálfskilning okkar. En við
gerum mun á sannleiksgildi
þeirra, að minnsta kosti finnst
okkur það.
Ótal margt hefur áhrif á lífsvið-
Hugleiöingar um hlutverk Nýja
testamentisins í nútímanum
færð í nútímahorf, millifyrirsagn-
ir settar í texta og nýtt tilvitnana-
kerfi prentað neðanmáls með lyk-
ilorðum, sem eiga að auðvelda
notkun.
Ég byrja þessar hugleiðingar
mínar á að tala um nýju Biblíuút-
gáfuna, af því að ég vona, að
útkoma hennar verði til þess, að
menn staldri við, ekki vegna þess
að þýðingin sé svo nýstárleg,
heldur til þess að íhuga þátt
Biblíunnar í íslenzkri menningu
og hlutverk hennar í nútíma
þjóðfélagi.
Það gefur að skilja, að Biblían
hlýtur að hafa haft nokkur áhrif á
þjóð, sem játað hefur kristna trú í
nær 1000 ár. Af heimildum má sjá,
að mjög snemma hafa menn farið
að þýða kafla úr henni á íslenzku.
Dr. Ian J. Kirby hefur kannað
þessar Biblíutilvitnanir í fornum
ritum, og hann hefur séð um
útgáfu á þeim á vegum Árnastofn-
unar. Þessar þýðingar eru marga'r
hverjar snilldarvel gerðar, texti
Biblíunnar er þar hugsaður upp á
íslenzku og gæddur lífi, sem hrær-
ir meira að segja okkur 20. aldar
menn.
Nýja testamentið var fyrst
prentað á íslenzku árið 1540 og öll
Biblían árið 1584. Þáttur þeirra
Odds Gottskálkssonar og Guð-
brands Þorlákssonar í íslenzkri
menningu verður seint metinn.
Þýðingar þeirra á Biblíunni eru
einn af hornsteinum islenzkrar
tungu. Þýðingar þeirra svo og
síðari Biblíuþýðenda eins og t.d.
Páls í Selárdal og þeirra er stóðu
að þýðingunni 1841 sýnir vel hve
guðfræðimenntunin hefur verið á
háu stigi hér á landi og í órofa
tengslum við íslenzkt málfar og
menningu. Steingrímur J. Þor-
steinsson prófessor hefor ritað
ágæta grein um íslenzkar Biblíu-
þýðingar í tímaritið Víðförla.
Fornar íslenzkar trúarbók-
menntir, þýddar og frumsamdar,
bera þess vitni, að menn hafi
snemma farið að hugsa kristin-
dóminn upp á íslenzku. Biblían
hefur orðið þáttur í sjálfskilningi
manna og með henni hafa þeir
tjáð hugsanir sínar um líf sitt og
tilveru.
Nefna má t.d. Lilju Eysteins
Ásgrímssonar, eina af perlum
íslenzkra bókmennta, sem lengi
Iifði á vörum þjóðarirwar.
Taisvert hefur verio gefið út af
fornum trúarbókmenntum á ís-
lenzku. Má m.a. nefna útgáfur
C.R. Unger frá 19. öldinni á
Postulasögum, Heilagramanna-
sögum og Maríu sögum, Biskupa-
sögur Bókmenntafélagsins o.fl.
Ekki er ætlun mín að rekja hér
íelsnzkar bókmenntir, sem Ritn-
ingin hefur beint og óbeint haft
áhrif á, samt verður ekki komizt
hjá því að minnast á Passíusálma
Hallgríms Péturssonar og annan
trúarskáldskap hans, sem lifað
hefur með þjóðinni fram á þennan
dag og hefur haft áhrif á sjálf-
skilning og sjálfstjáningu íslend-
mann, er jafnist á við það, sem
íslenzka þjóðin hefur átt, þar sem
er Hallgrímur Pétursson. Með því
er ekki átt við það, að hann sé
óviðjafnanlegur, að aðrar þjóðir
hafi ekki átt jafnoka hans að
skáldlegri íþrótt og andagipt, þó
að það verði hins vegar vart í efa
dregið, að Hallgrímur sé í fremstu
röð skálda álfunnar. En það sem
ég á við er það, að ég veit ekki
dæmi þess, að nokkur einn maður
hafi skipað þann sess í trúarlífi
þjóðar, sem Hallgrímur í trúarlífi
Islendinga. Hver ætti það að vera
meðal nágrannaþjóðanna, sem
hafi verið þeim það, sem Hall-
grímur var okkur? Þær hafa átt
stórbrotna og útvalda forystu-
menn andlegs lífs, og orðið fyrir
varanlegum áhrifum af þeim. En
þær eiga engan, sem hefur lagt
eins mikið í bú hlutfallslega,
engan, sem hefur enzt jafn lengi
og orðið eins samgróinn þjóðinni,
kynslóðum og öldum saman. I
hálfa þriðju öld hefur Hallgrímur
lagt fyrstu hendingarnar á varir
barnsins, og Passíusálmarnir ver-
ið lagðir á brjóst flestra íslend-
inga, þegar líkaminn var nár.
Vaggan og gröfin hafa helgazt af
stefjum hans, og munu enn gera,
meðan kristni helzt í landinu. Og
orð hans hafa verið huggun og
styrkur felstra í harðræðum og
hörmungum frá bernsku til elli.“
Vídalínspostilla hefur einnig
haft mikil áhrif í íslenzku þjóðlífi,
engu síður en Passíusálmarnir.
Skáldsögur Guðmundur G. Haga-
lín, Kristúrn í Hamravík og Márus
á Valshamri, lýsa á skemmtilegan
hátt hve nátengdar þessar guðs-
orðabækur voru lífi manna.
Matthías Jóhannessen ritstjóri
skrifaði athyglisverða grein um
þessar skáldsögur Hagalíns í Les-
bók Morgunblaðsins 21. febrúar
1971 og fjallar hann þar um áhrif
Passíusálmanna og Vídalínspost-
illu í nefndum sögum. Ástæða er
til að benda á þessa grein Matt-
híasar. Athyglisvert er að sjá hve
höfundar Passíusálmanna og Víd-
alínspostillu eru nákunnugir þjóð
sinni og tungu og hvernig þeir
þess vegna ná til hennar. Eins og
M. spgir: „Þeir urðu órjúfanlegur
tengiliður milli kynslóða, efldu
ólíkt fólk að trú og siðgæðisþreki,
glæddu vonir með íslenzkri alþýðu
langt út fyrir þann gráa veruleika,
sem var hlutskipti hennar fyrr á
öldum. Jafnvel þrengstu og dimm-
ustu baðstofukytrur breyttust í
bjart musteri með útsýni til allra
átta, þegar lesið var úr þessum
tveimur öndvegisritum íslenzkrar
kristni."
Á hinn bóginn er því ekki að
neita að til eru trúarlegar bók-
menntir, sálmar og prédikarnir,
sem virðast hafa verið barin
saman og þá gjarnan eftir erlend-
um fyrirmyndum, hálfhráar þýð-
ingar, sem aldrei samlöguðust
tungunni. Og erlendar guðfræði-
stefnur, sem fluttar voru inn með
valdboði.
Erindi
flutt að
Hólurn í
Hjaltadal
5. júlí sl.
Þegar litið er á þessar bók-
menntir, þá er það ekki endilega
það, hvort sýna megi erlendar
fyrirmyndir að þeim eða ekki, að
þær náðu til þjóðarinnar, heldur
miklu fremur hitt, hvort sá sem
kynnti þær, hugsaði þær upp á
íslenzku eða ekki.
Þannig er það staðreynd, að
Biblían hefur verið bæði beint og
óbeint lifandi tjáningarmiðill sem
menn tjáðu með hugsanir sínar
um sjálfa sig og stöðu sína hér í
heimi.
Að sjálfsögðu kemur margt
annað til greina en Biblían, þegar
fjalla á um það, sem hefur mótað
sjálfsmynd íslendinga fyrr og
síðar. Islendingasögurnar hafa
lengi lifað með þjðinni. Sama er
að segja um þjóðsögur, ævintýri,
huldufólkssögur og rímnakveð-
skap. Allt þetta ber vott um
sjálfskilning liðinna kynslóða,
sýnir viðbrögð manna og sjálfs-
ígrundun gagnvart ytri atburðum
í formi bókmennta. Þessar þjóð-
legu bókmenntir hafa verið á
vörum fólksins eins og sagt er og
menn hafa notað þær til að tjá
hugsanir sínar og koma tilfinning-
um sínum á framfæri. Augu
manna hafa opnazt fyrir þýðingu
þjóðsögunnar og hvernig hún
speglar hugarheim liðinna kyn-
slóða betur en margt annað sem
eftir menn liggur.
Persónur Islendingasagnanna
hafa verið mönnum einkar ná-
komnar og hafa verið mönnum
fyrirmyndir í daglegu lífi. Þær
hafa mótað siðferðismat manna á
íslandi um langan aldur og gefið
þeim þrótt í sjálfstæðisbaráttu
þjóðarinnar. Þær hafa verið tján-
ingarmáti íslenzkrar hugsunar og
heimspeki, hluti íslenzks sjálf-
skilnings engu síður en Biblían og
trúarbókmenntir þjóðarinnar.
Það er bæði brýnt og heillandi
verkefni að kanna þessar bók-
menntir og reyna að komast
þannig að lífsviðhorfum og veru-
leikaskyni liðinna kynslóða. Slíkar
horf manna í nútíma þjóðfélagi og
ógerlegt að telja það allt upp.
Á vissan hátt má segja að
margra alda einangrun íslenzku
þjóðarinnar hafi rofnað á tiltölu-
lega skömmum tíma. Ýmsir fjöl-
miðlar eins og sjónvarp hafa haft
ómæld áhrif, stórbættar samgöng-
ur draga mjög ur öllum fjarlægð-
um.
Við kynnumst framandi þjóðum
og viðhorfum þeirra betur en við
höfum haft kosti á áður. Við
teljum okkur upplýst fólk og
fylgjumst af áhuga með hvers
konar þekkingarleit. Heimsmynd
okkar er fyllri og flóknari en
heimsmynd forfeðra okkar, við
teljum okkur að minnsta kosti trú
um það. Kynni okkar af framandi
þjóðum, siðum þeirra og trúar-
brögðum, sýna okkur, að ýmislegt
er afstætt í menningu okkar og
afstöðu, og allt þetta knýr okkur
til að íhuga óþægilegar spurn-
ingar eins og til dæmis hvert sé
sambandið milli kristindómsins
og annarra trúarbragða.Sagn-
fræðilegar rannsóknir á tilurð
Biblíunnar og því hvernig helgi-
ritasafnið myndaðist, leiða til
spurninga um hvert sé kennivald
hennar.
Biblían virðist ekki eins ríkur
þáttur í umfjöllun skálda og
rithöfunda um lífið og tilveruna
eins og á tímum Hallgríms Pét-
urssonar og Jóns Vídalíns og
umræða dagsins um stöðu manns-
ins í heiminum einkennist ekki
eins mikið og áður af kristnum
viðhorfum — og er þá skemmst að
minnast umræðna og málflutn-
ings margra um fóstureyðingar-
lög. Biblían virðist hafa einskorð-
ast meir og meir við fagmennina,
prestana og guðfræðingana og
fjarlægzt umræðu dagsins.
Hér ber þó að minnast á rann-
sók ir dr. Gunnars Kristjánssonar
á kristnum lífsviðhorfum í skálds-
ögum Halldórs Laxness og á
ofannefnda grein Matthíasar Jó-
hannessen um skáldsögur Guð-
mundar G. Hagalíns. Snemma í
vor var haldinn í Skálholti fundur
þar sem nokkrir prestar og rithöf-
undar ræddu um bókmenntir og
kristindóm. Næsta Kirkjurit mun
fjalla um þetta efni. Ég tel slíkar
umræður mjög tímabærar.
Þótt athugun okkar á þætti
Biblíunnar í lífi íslenzku þjóðar-
innar sýni ótvírætt, að hún hefur
mótað sjálfskilning manna og
verið almenningseign á sama hátt
og lifandi þjóðlegar bókmenntir
okkar, þá er ekki þar með sagt, að
hún hafi ekki runnið sitt skeið til
enda sem lifandi bók þjóðar. Það
er ekki nóg að varðveita Biblíuna
af ræktarsemi við hlutverk henn-
ar í liðinni tíð. En hlutverk
hennar í liðinni tíð og þáttur
hennar í bókmenntum ættu að
gera spurninguna um sannleiks-
gildi hennar enn brýnni og um það
hvernig við getum tengt þessa leit
að sannleiksgildi Biblíunnar lífi
okkar og tilveru hér í heimi.
Hingað til hefur athygli okkar
aðallega beinzt að áhrifum Bibl-
íunnar á íslendinga fyrr og síðar.
Að minnsta kosti fyrr á tímum
virðist hún hafa mótað bæði beint
og óbeint sjálfskilning þeirra og
verið þannig lifandi tjáningarmið-
ill í hugsun þeirra um líf sitt og
tilveru. Viss breyting virðist
óneitanlega hafa orðið á stöðu
Biblíunnar í íslenzku þjóðlífi og
aðrir þættir eða tjáningarmiðlar
orðið tamari í þekkingarleit ís-
lendingsins. Það er ekki ætlun mín
hér að lýsa þessari þróun og meta
hana, heldur varpa ég fram þeirri
spurningu, sem í raun og veru er
óháð því, hvort áhrif Biblíunnar
hafi minnkað eða ekki, þ.e. hvort
Biblían sé sá miðpunktur í lífi
okkar, sem við að minnsta kosti í
orði kveðnu segjum hana vera.
En hvernig getum við komizt að
sannleiksgildi Biblíunnar?
Rannsóknir á texta Nýja testa-
mentisins hafa varpað nokkru
ljósi á hvernig einstök rit þess
hafa orðið til og hvernig þeim var
safnað saman og hlutverk þeirra í
kirkju og trúboði. Textarnir sýna
okkur, hvernig höfundar þeirra
eru að tjá atburði og túlka atburði
fyrir samtímamönnum, og við
reynum að setja okkur í spor
fyrstu lesenda með því að afla
okkur allra tiltækra upplýsinga
um menningarsvið þessara tíma,
til þess að reyna að komast að því
hvað höfundarnir eru að segja. Og
það er ekki auðvelt að skilja nærri
2000 ára texta um samtíma at-
burði og samband þessara atburða
við líf okkar hér uppi á íslandi
1980.
Á hvern hátt eru þessir atburðir
sannir, lífssannindi fyrir mig?
Þótt þessir atburðir hafi gerzt
eins og sagt er frá, túlkuðu
höfundar Nýja testamentisins þá
þessa atburði rétt?
Hvernig get ég skilið forna
texta? Ég reyni að nota hug-
myndaflug mitt eða ímyndunar-
afl, þegar ég les íslenzkar þjóðsög-
ur og ævintýri — ég hef í raun og
veru ekki gert mér nægilega grein
fyrir því, hve merkilegar þær eru
sem mannleg tjáning liðinna kyn-
slóða. — Ég nota hugmyndaflug
eða ímyndunarafl við lestur ljóða
og skáldverka og þegar ég hugleiði
hlutverk mitt og stöðu í heimin-
um. Ég nota ímyndunaraflið við
lestur fornra texta, til þess að ég
geti notið þeirra.
Allir textar eru ekki jafn að-
gengilegir fyrir mig og málfar og
myndmál þeirra höfðar misjafn-
lega sterkt til mín — að vissu
marki get ég ræktað í mig næm-
leika fyrir nýju myndmáli, og
þannig get ég útvíkkað áhugasvið
mitt. Guðfræðinám beinist ein-
mitt að því að nema málfar
Biblíunnar.
En hvað um sannleiksgildi í
þessu samhengi?
Þegar talað er um sannleiksgildi
Biblíunnar eða Nýja testamentis-
ins merkir það oft spurninguna
um hvort tiltekinn atburður hafi
gerzt eins og skýrt er frá í
textanum eða ekki.
Yfirleitt virðast höfundar Nýja
testamentisins þó leggja meiri
áherzlu á að tjá fyrir lesendum
sínum merkingu þess sem gerðist,
heldur én að rekja í smáatriðum
það sem gerðist. Sannleiksgildið
felst þá fyrst og fremst í túlkun-
inni á atburðinum en ekki í
atburðinum einum.
Menn eru ekki heldur á einu
máli um hvernig skoða eigi
ákveðna atburði, sem sagt er frá í
Nýja testamentinu, hvort þeir hafi
gerzt eins og frá er sagt eða hvort
þeir séu goðsagnir eða mýtur,
myndmál sem tjáir sannleika, sem
ekki er hægt að segja á annan
hátt.
Orðið goðsögn eða mýta merkir
stundum í tali manna eitthvað
sem er óraunverulegt, upplogið og
hefur þannig á sér neikvæðan blæ.
Hér er það hins vegar notað um
tjáningarmáta, sem flytur sann-
indi og gerir kröfu til þess að
menn taki afstöðu til þeirra.
Hvernig á til dæmis að skilja
frásagnir Matteusar og Lúkasar
af fæðingu Jesú? Hvert er sann-
leiksgildi þessara frásagna? Er
hér verið að lýsa raunverulegum
atburði eða er þetta myndmál,