Morgunblaðið - 19.12.1980, Síða 6

38
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 19. DESEMBER 1980
Jón Viðar Jónsson:
Af leiklist Finna
Hella Wuolijoki (1886—1954) einn merkasti fulltrúi raunsæishefðar-
innar i finnskum leikskáldskap.
Ég lauk fyrri grein minni með
því að minnast á syningu Verka-
lýðsleikhúss Tampere, eða Tamp-
ereen Työváen Teatteri eins og
það heitir á finnsku, á leikriti
Kalevi Kalemaa um Salinin skó-
smið. Þetta var ekki nýstárlegt
verk, hvorki að formi né efnisvali;
þó hygg ég það hafi verið betri
fulltrúi finnskrar leikhúshefðar
en flest annað á leikhússumrinu í
Tampere. og ég sá síðar, að það
var engin tilviljun að rekast ein-
mitt á slíka sýningu á sviði þessa
leikhúss. Verkalýðsleikhús Tamp-
ere á að baki sér langa og merka
sögu, sem a.m.k. framan af var
samtvinnuð sögu finnskrar verka-
lýðshreyfingar. Leikhúsið var
stofnað nokkru fyrir aldamót og
'var í upphafi rekið af áhugamönn-
um, enda sprottið upp úr leiklist-
arstarfsemi innan verkalýðshreyf-
ingarinnar. Síðar breyttist það svo
í fullgilt atvinnuleikhús. Þessi
saga er ekkert einsdæmi í Tamp-
ere, því að um og upp úr síðustu
aldamótum voru stofnuð um allt
Finnland svipuð leikhús, sem
byggðu á áratugalöngu áhuga-
mannastarfi verkalýðs og iðnað-
armanna. Um 1920 voru þannig
137 leikfélög starfrækt af verka-
mönnum í landinu og var það ár
stofnað Bandalag Verkalýðsleik-
húsa, sem Verkalýðsleikhús
Tampere hafði forystu fyrir.
Langflest munu leikhús þessi hafa
verið rekin af áhugamönnum í
samvinnu við atvinnumenn, en
hinn geysilegi þróttur í finnskri
áhugamannaleiklist á sér engar
hliðstæður annars staðar um
Norðurlönd nema hér á íslandi.
Var lengi þannig ástatt, að í
flestum stærri borgum og bæjum
Finnlands voru rekin tvö leikhús,
annað af verkamönnum og með
verkalýðshreyfinguna að bak-
hjarli, hitt af borgurum og æðri
stéttum. Það hefur svo leitt af
almennri stöðuhækkun verkalýðs-
hreyfingarinnar, að þessum
tveimur leikhúsum hefur víðast
hvar verið steypt saman í eitt
borgarleikhús.
Verkalýðsleikhús Tampere hef-
ur eitt staðið þessa þróun af sér og
ég gat ekki heyrt á forráða-
mönnum þess, að þeir hefðu sér-
stakan áhuga á því að ganga i eina
sæng með Tampereen Teatteri,
sem lýtur stjórn borgaraflokka.
Framtíð leikhússins er raunar í
mikilli óvissu, harðar deilur eru
innan borgarstjórnar um nýja
leikhúsbyggingu og hefur m.a.
verið rætt um, að ríkið taki að sér
rekstur þess. Allt sým betta þó
sérstöðu leikhússins í •'nskri
Ieikmenningu nú og má gew 'xess
til gamans, að Lasse Pöysti, se,n
hefur verið leikhússtjóri frá 1974,
var nýlega ráðinn leikhússtjóri
sænska Þjóðleikhússins, Dramat-
en. Var ekki laust við, að ýmsum
þætti sú ráðning nokkurt tímanna
tákn um styrk finnsks leikhúss
gagnvart því sænska.
Og þegar ég blaða í mynd-
skreyttu kynningarriti um Verka-
lýðsleikhús Tampere sýnist mér
augljóst, að vandaður sósíalreal-
ismi með finnskum yrkisefnum
hafi verið meginstyrkur þess, þó
að nýrri straumar, ekki síst frá
Brecht, hafi einnig náð inn á svið
þess. En finnskir leikhúsgestir
hafa greinilega betur kunnað að
meta verk sem lýstu lífi þeirra
sjálfra á auðskilinn hátt í natúral-
ísku formi. Engin finnsk leiksviðs-
verk hafa náð viðlíka vinsældum
sem verk af þessu tagi og á það
umfram allt við um leikrit Hellu
Wuolijoki (1886—1954), en erlend-
is er hún e.t.v. þekktust fyrir
samstarf sitt við Brecht, sem hún
skaut skjólshúsi yfir á meðan
hann dvaldi útlægur í Finnlandi
og léði einnig uppistöðuna i leik-
ritið um Púntila óðalsbónda og
Matta vinnumann hans. Wuolijoki
var um árabil nátengd Verkalýðs-
Síðari grein
leikhúsi Tampere, sem var jafnvel
um tíma kallað „Wuolijoki-leik-
húsið", og í uppfærslum Eino
Salmelainen, fremsta leiðtoga
leikhússins hátt í þrjátíu ár, hlutu
leikrit hennar gífurlega hylli. Þau
eru enn mikið leikin og þegar ég
kom til Helsinki að Leikhússumri
loknu sá ég æfingar á leikriti
hennar Konurnar á Niskavuori,
sem Kajsa Koronen var að setja
upp á Svenska Teatern. Þetta er
kjarnmikill og rómantískur leikur,
sem lýsir baráttu tveggja kvenna,
gömlu húsmóðurinnar á ættaróð-
alinu Niskavuori og ungu kennslu-
konunnar í sveitinni, um einka-
soninn á Niskavuori og eina erf-
ingja óðalsins. Unga konan er
boðberi nútímaupplýsingar og
frjálsræðis í þröngsýnu sveita-
samfélaginu og þegar þau ungi
bóndinn fella hugi saman grípur
sú gamla, sem setur hagsmuni
jarðarinnar ofar öllu tilfinn-
ingastússi, til sinna ráða í von um
að stöðva frekari samdrátt. Leik-
urinn endurspeglar þannig félags-
leg átök tveggja tíma, sem eiga
fulltrúa í þessum konum. Það er
athyglisvert, að í leikritinu
Tengdamamma, sem eitt sinn var
vinsælt hér, lýsti Kristín Sigfús-
dóttir þessari sömu baráttu hér-
lendis með hliðstæðri aðferð, bar-
áttu móður og eiginkonu um
erfingja óðalsins.
í Tampere virtist óbrúanlegt bil
á milli alþýðlegrar hefðar og
nýjungaviðleitni eftir útlendum
fyrirmyndum; í þeim nútímalegu
útgáfum klassískra verka, sem ég
lýsti í fyrri grein, vottaði lítt fyrir
því jarðbundna raunsæi, sem lýsti
af sýningunni um Salinin skósmið.
Þegar ég kom til Helsinki fékk ég
enn á ný staðfestingu á því, að
þessir meginstraumar gætu mæst.
I sýningum hans tengjast einmitt
á yfirvegaðan hátt þættir úr þeirri
raunsæishefð, sem ég var að lýsa,
róttækri uppstokkun á formi
leiksviðs og sýningar. Þannig er
persónusköpunin öll sálfræðilega
rökrétt, jafnt hið ytra sem hið
innra, þó að leikstjórinn leiki sér
að samhengi tíma, rúms og frá-
sögu að vild. Turkka er því í senn
natúraiisti og and-natúralisti,
þjóðlegur og óþjóðlegur, og spenn-
an á milli þessara andstæðna er
eitt sterkasta aflið í sýningum
hans.
Turkka hefur verið listrænn
leikhússtjóri við Borgarleikhúsið í
Helsinki í fimm ár. A þeim árum
hefur hróður hans borist út fyrir
landsteinana. Samt segir hann
ekkert leikhús hafa verið sér
erfiðara frá því hann útskrifaðist
úr Leiklistarháskólanum fyrir
fimmtán árum. Hann segir að
starfsaðstæður og vinnuandi séu
hvergi nærri nógu góð, þetta sé
óþjált stofnanabákn og samhugur
þeirra, sem innan þess starfa,
nánast enginn. í rauninni segir
hanns eru mörg leikhús innan
þessa eina leikhúss og þó er eins
og línurnar geti aldrei verið hrein-
ar, því að flestir eru flæktir í
eitthvert baktjaldamakk. Fyrstu
árin þarna voru andstæðingar
hans — og Turkka hefur aldrei
skort óvini — staðráðnir að yfir-
buga hann og hann var hvað eftir
annað neyddur til málamiðlana,
ekki síst í leikaravali, sem spillti
sýningum hans. Síðustu árin hefur
þó staða hans styrkst mjög innan
leikhússins, ekki síst í krafti
þeirrar listrænu viðurkenningar
sem honum hefur hlotnast. Samt
heyrist mér á honum, að hann hafi
ekki áhuga á því að verða ellidauð-
ur i þessu leikhúsi.
Turkka er lágvaxinn maður með
nauðrakað höfuð og gisið alskegg,
fremur væskilslegur tilsýndar.
Hann gengur oft klæddur í
íþróttagalla og á æfingum minnir
hann mig á leikfimikennara, því
að orka hans virðist óþrjótandi. í
haust var hann að æfa leikgerð
sína á leikriti eftir Hannu Salama
og voru þrjár vikur til frumsýn-
ingar, þegar ég var í Helsinki.
Hann kvaðst eiga von á að þetta
yrði umdeild sýning, því að hún
væri árás á þingræðið og öll
hrossakaup sem því fylgdi. Lík-
lega verðum við sökum um aftur-
haldssemi, sagði hann, því að
niðurstaða verksins er sú, að
gamaldags stéttaþjóðfélag sé heil-
brigðara en þessi lýðræðislega
flatneskja nútímans. Sjálfur lítur
Turkka á sig sem marxista, en öll
kreddufesta er honum fjarri;
Salama-sýninguna segir hann
vera tilraun til að finna nýjar
víglínur í baráttunni fyrir betra
þjóðfélagi. Honum finnst komm-
únistar vera komnir úr sambandi
við veruleikann, með því þeir tali
um stéttabaráttu í þjóðfélagi, þar
sem engin slík barátta eigi sér
stað. Ég reyndi lítt til að kafa til
botns í pólitískri heimspeki
Turkka; ég veit ekki, hvort þar er
nokkurn botn að finna.
Maður þarf ekki að horfa lengi á
Turkka vinna með leikurum til
þess að skynja, að hann er af
þeirri tegund leikstjórnarmanna,
sem Svíar nefna „demonregissör";
;ég kann ekki þýðingu á því orði.
Demón-leikstjórinn hikar ekki við
að ganga mjög nærri leikurum
sínum, brýtur jafnvel niður ómeð-
vitaðar varnir þeirra og hreinsar
til í persónuleikanum, ailt í þeim
tilgangi að knýja fram hreina og
óþvingaða tjáningu. Á þeim æf-
ingum, sem ég kom á, hélt Turkka
uppi látlausri hrið skipana til
leikaranna, gerði athugasemdir
við smæstu hreyfingar og gafst
ekki upp fyrr en hann sá það sem
hann vildi sjá. Hann vissi auðsæi-
lega upp á hár, hverju hann var að
sækjast eftir; einbeitingu hans og
þoli virtust engin takmörk sett, en
ég neita því heldur ekki, að yfir
honum hvíldi einhver kaldur og
ómannlegur svipur. Þegar ég vík
mér að honum eftir æfinguna,
kemur á hann hik og hann’verður
var um sig og það er auðfundið að
hann á miklu erfiðara með að tala
við annan einstakling undir fjögur
augu en öskra á heilan hóp. í
samskiptum leikara og leikstjóra
felst ævinlega ákveðin valdabar-
átta og eigi listin að sigra yfir
óskapnaðinum, verður leikstjórinn
að ná undirtökunum (þeirrar stað-
reyndar skyldu menn vera minn-
ugir, þegar leikarar suða sem
hæst um lýðræði í leikhúsi). Leik-
arar Turkka beygja sig algerlega
undir vald hans og þeir rökræða
ekki fyrirmæli hans, heldur prófa
þau sjálfir á sviðinu.
Ég spyr hann, hvort svo óheyri-
leg nákvæmni leiði ekki til
þvingaðs leiks, en hann svarar, að
sá leikur verði ætíð frjálslegastur
á sýningu, sem sé best undirbúinn
á æfingu. Hann segist alltaf hugsa
sýningar sínar út frá leikaranum,
en viðurkennir þó, að leikarar
finni stundum til öryggisleysis hjá
honum. Skýringuna segir hann þá,
að hann breyti leikritum jafnan
mjög mikið á æfingum, stokki þau
upp og rugli byggingu þeirra frá
rótum, og því fái leikararnir ekki
fasta jörð undir fætur fyrr en
tiltölulega seint á æfingatíman-
um. Þegar ég inni hann nánar
Úr sýningu Borgarleikhússins i Helsinki á leikgerð Juoko Turkka á Óþekkta hermanninum eftir Linna.