Morgunblaðið - 02.02.1982, Blaðsíða 34

34
MORGUNBLAÐID, ÞRIÐJUDAGUR 2. FEBRÚAR 1982
Einstaklingsfrelsi
og hagskipulag
eftir Hannes II.
Gissurarson
Ólafur Björnsson, prófessor í
hagfræði í Háskóla Islands á sjö-
tugsafmæli 2. febrúar 1982, og á
þeim degi gefur Félag frjáls-
hyggjumanna út bókina Einstakl-
ingsfrelsi og hagskipulag eftir
hann, og eru í henni 21 ritgerð
Ólafs frá síðustu fjörutíu árum
ásamt formála eftir dr. Guðmund
Magnússon háskólarektor. Bókin
er merkileg heimild um einn kafl-
ann í hugmyndasögu okkar Islend-
inga, en í henni hefur Ólafur
gegnt miklu hlutverki með rökum
sínum gegn samhyggju (sósíal-
isma) og fyrir frjalshyggju. Hún
er ekki síður heimild um hug-
myndir manna eins og Adam
Smiths, Jóns forseta Sigurðsson-
ar, Ludwig von Misess, Friedrich
A. Hayeks og Milton Friedmans
— kafli er um hvern þeirra í bók-
inni — um hagsögu íslendinga og
um hagskipulag, en á því efni hef-
ur Ólafur sérþekkingu, og um það
hefur hann samið sín bestu verk. I
þessari grein verður farið örfáum
orðum um þessa bók Ólafs.
Áhrif útlendra hugsuða
Ólafur hefur orðið fyrir miklum
áhrifum af austurrísku hag-
fræðingunum Ludwig von Mises
og Friedrich A. Hayek, sem eru í
hópi kunnustu hugsuða frjáls-
hyggjunnar á þessari öld. I tveim-
ur fræðilegum fyrirlestrum frá
fimmta áratugnum notar hann
rök þeirra, en víkur að sjálfsögðu
miklu víðar að þeim. Sýnt er í
fyrirlestri um alþjóðaviðskipti, að
takmarkanir á þeim valda ójafn-
ari tekjuskiptingu á milli þjóða en
elia og geta jafnvel auðveldað
styrjaldir. Þetta mættu sumir þeir
muna, sem krefjast innflutnings-
takmarkana, til dæmis á ódýrum
iðnvörum frá Hong Kong, Suður-
Kóreu og Japan. Við lokum leið-
inni til bjargálna fyrir fátækum
þjóðum, ef við takmörkum inn-
flutning frá þeim.
Leidd eru síðan rök að því í
fyrirlestri um skipulagningu at-
vinnulífsins undir heitinu „Áætl-
unarbúskapur", að einstaklings-
frelsið hverfi við slíka skipulagn-
ingu. Þessi rök þekkja líklega
flestir þeir Islendingar, sem um
stjórnmál hugsa, eftir að Ólafur
gaf út bók sína, Frjálshyggju og al-
ræðishyggju 1978, en hún vakti
mikla athygli. Þessi rök eru í sem
fæstum orðum þessi: í fyrsta lagi
er stjórnarandstæðingurinn allt
að því umkomulaus, ef stjórnin
ræður yfir öllum framleiðslutækj-
um, frelsið verður nafnið eitt. Og í
ööru lagi neyðist stjórnin til þess,
hvort sem henni líkar betur eða
verr, að skipuleggja mennina,
steypa þá í sitt mót, til þess að
skipulagning atvinnulífsins takist,
óskir þeirra og þarfir verða að
vera samkvæmt áætluninni, ella
verður óskapnaður úr öllu.
I fyrirlestrinum „Áætlunar-
búskap" spyr Ólafur: „Hvernig
getur því þá vikið við, að margir
þekktir hagfræðingar aðhyllast
samt sem áður áætlunarbúskap og
sósíalisma?" Og hann svarar:
„Þótt það kunni að koma einkenni-
lega fyrir sjónir, er það skoðun
mín, að ýmsum þeim hagfræðing-
um, er aðhyllast áætlunarbúskap,
séu þessi atriði Ijós. Það stafar
hins vegar af öðru mati á verð-
mætum en almennast er í borg-
aralegum þjóðfélögum,! að þeir
aðhyllast það hagkerfi samt sem
áður, svo og því, að þeir telja hag-
kerfi áætlunarbúskapar hafa
kosti, sem séu mikilvægari en t.d.
borgaralegt lýðræðisfyrirkomu-
lag. Þessi kostir eru einkum fólgn-
ir í a(vinnulegu oryggi, og.man því.
vart neitað, enda þótt unnt ætti að
vera í frjálsu hagkerfi að halda
atvinnuleysi í skefjum með skyn-
samlegri stefnu í peningamálum
og fjármálum, að það vandamál að
skapa atvinnuöryggi er að ýmsu
leyti auðleystara í hagkerfi áætl-
unarbúskapar en í frjálsu hag-
kerfi. Fullyrða má og, að gæði eins
og þau að hafa frelsi til að skipast
í flokka, njóta ritfrelsis, iðka óháð
störf á sviði vísinda og list lista,
eru ekki ölium jafnmikils virði."
Eg held, að sitt hvað sé til i
þessari skýringartilgátu Ólafs
(þótt hitt sé hæpið að mínum
dómi, að kosta verði einhverju at-
vinnuöryggi til að fá einstaklings-
frclsið). Eg hef aldrei rekist á nein
merki þess í ritum hagfræðinga,
sem hafa aðhyllst samhyggju, að
þeim sé annt um einstaklings-
frelsi. Tvær rækilegar ritgerðir
má nefna á íslensku eftir slíka
hagfræðinga, Héðin Valdimarsson
um áætlunarbúskap í Skírni á
þriðja áratugnum og Harald Jó-
hannsson um sama efni í bókinni
Kfnahagsmálum, sem kom út á
sjöunda áratugnum. Báðir nota
svipuð rök: Skipulagning er
óhjákvæmileg, því að markaðsöfl-
in geta ekki komið reglu á í at-
vinnulífinu, Ordnung muss sein.
Það er síðan kaldhæðni örlaganna,
að besta íslenska dæmið, sem ég
kann um einstaklingsfrelsið í sér-
eignarskipulaginu, er af Héðni
Valdimarssyni sjálfum. Hann
missti starf sitt á Landsverslun-
inni á valdadögum Ihaldsstjórnar-
innar 1924—1927, ekki síst vegna
þess að hann var stjórnarand-
stæðingur. En hvað gerði hann?
Hann hefði ekki getað gert margt,
ef hann hefði búið í sameignar-
skipulagi, en með því að hann bjó í
séreignarskipulagi, stofnaði hann
fyrirtæki og varð öðrum óháður!
Undir ísiensku sjónarhorni
Það er mjög notalegt, að Ólafur
sér allt undir íslensku sjónar-
horni, þótt hann hafi orðið fyrir
miklum áhrifum af útlendum
hugsuðum. Han skrifar gott, til-
gerðarlaust alþýðumál, og fáum
hagfræðingum er eins lagið og
honum að koma auðskiljanlegum
orðum að hugsun sinni — senni-
lega vegna þess, að hún er hugsun
hans, en ekki íslenskun hugsunar
einhvers annars. Eg man að
reyndar, að Árni Bergmann skrif-
aði í Þjóðviljann um bókina Frjáls-
hyggju og alræðishyggju, að Ólafur
hefði getað lært sitt hvað af Sverri
Kristjánssyni um meðferð tung-
unnar. Það er rétt, að Sverrir var
orðsnjall maður, en ég held, að ég
sé ekki einn um að taka skynsam-
leg orð fram yfir smellin. Á að
hrósa mönnum fyrir að segja
hvaða vitleysu sem er, ef þeir
segja hana vel? Eg tek rithöfund-
inn Ólaf Björnsson með sína við-
tæku þekkingu fram yfir rithöf-
undinn Sverri Kristjánsson, sem
var alltaf dilettante, un grand
simplificateur. Ég tek manninn,
sem læddist út undir lofgerðinni
um Stalín á stúdentafundi í Kaup-
mannahöfn 1938 — en frá henni
segir Ólafur í þessari bók — og hét
því að sækja slíka messu ekki aft-
ur, fram yfir hinn manninn, sem
sagði um Stalín iátinn, að „alþýð-
an“ um allan heim syrgði hann.
Það er gott og blessað, að menn
skrifi skemmtilega, en þeir mega
ekki fórna öllum þræði í hugsun
fyrir það, ekki láta sér nægja að
segja gamansögur, þegar þeir eiga
að færa rök fyrir máli sínu. Gam-
anið er gott krydd, en vond fæða í
fræðilegum umræðum.
Orð Ólafs eru ekki síst auð-
skiljanleg, af því að hann kann að
taka góð dæmi, krydda mál sitt án
þess að fóma neinu J hugsun.
Þetta sést, þegar bók hans er flett.
Hann segir, þegar hann er að vara
við offjárfestingu, að ekki sé hag-
kvæmt að kaupa skuttogara til
þess eins að veiða í soðið fyrir
Grímseyinga. Hann líkir hlutverki
rikisins samkvæmt frjálshyggju
nítjándu aldar við hlutverk dóm-
ara og línuvarða í knattspyrnu-
kappleik, en samkvæmt sam-
hyRKju við hlutverk fóstranna á
barnaheimili. Hann talar um, að á
bak við orðið „félagshyggju" kunni
að leynast hinn ófrýnilegi náungi
félagi Napóleon, söguhetja
Einstaklingsfrelsi
og hagskipulag
Orwells, tilbúinn til að taka af
okkur frelsið. Hann segir eftir
innrás Kremlverja inn í Tékkó-
slóvakíu 1968, að þeir hafi þannig
gerst ábekingar þess víxils, sem
Churchill og Hayek hafi gefið út
aldarfjórðungi áður (en Churchill
hafði tekið undir það með Hayek,
að valdsmenn í sameignarríkjun-
um gætu ekki leyft málfrelsi
skipulagsins vegna). Og hann vitn-
ar í lofkvæði kasakkaskáldsins
Dsjambúls, en í því er komist svo
að orði, að Stalín sé „söngvari
þjóðvísunnar", þekki óskir þjóðar-
innar betur en hún sjálf, og segir,
að hérlendis hafi slík söngsveit
verið til, „söngsveitin á Skóla-
vörðustíg 14“, en með því á hann
við skömmtunarstjórana á dögum
haftabúskaparins, sem höfðu
skrifstofu á Skólavörðustíg.
Mikill fengur er einnig að því, er
Ólafur víkur í nokkrum riterðum
að sögu Islendinga. Han nefnir
dæmi um það í fyrirlestri um vel-
ferðarríkið frá 1961, hvernig
Danakóngur ætlaði að vaka yfir
velferð landsmanna á átjándu öld
oggaf í því skyni út húsagatilskip-
un. I henni var prestum og hrepp-
stjórnum falið að sjá um, að ís-
lenskur almúgi færi ekki með
„léttúðug" kvæði og rímur, heldur
bæðist fyrir og sækti kirkju, en
sjómenn í Vestmannaeyjum
skyldu ekki eyða landlegudögum í
leti, heldur „nytsamlega" vinnu og
bænir! Þetta sýnir, eins og Ólafur
bendir á, að sjálfsagt þótti að taka
frelsið af mönnum af umhyggju
um þá, en á þeiri hugmynd hvílir
velferðarríkið. (Mér komu í hug
deildurnar um bílbeltin og bjór-
inn, þegar ég las þetta.) Ólafur
bendir á það í ræðu frá 1969, að
þeir, sem telji, að verslun felist í
braski og sölu munaðarvöru,
þannig að kaupmaðurinn gegni
hlutverki freistara, sitji sennilega
enn fastir í fari gömlu selstöðu-
verslunarinnar, en skilji ekki, að
verslun sé nauðsynlegt vegna
þeirrar verkskiptingar á milli
þjóða og einstaklinga, sem valdið
hafi mestu um velmegun okkar.
Þrjár ritgerðir í bók Ólafs má þó
einkum nefna, sem eru forvitni-
legar fyrir sögumenn, Ein eru frá
1947 um Jón Sigurðsson, en í
henni sýnir Ólafur, að Jón aðhyllt-
ist viðskiptafrelsi með sömu rök-
um og Adam Smith, önnur frá
1955 um verslunarfrelsi á íslandi
frá 1855 til 1955 og önnur frá 1969
um atvinnumál íslendinga frá lýð-
veldisstofnun 1944.
Baráttan gegn
haftabúskapnum
Ólafur víkur í hverri ritgerðinni
af annarri í bókinni að haftabú-
skapnum, sem rekinn var hérlend-
is á árunum 1932—1960, þótt ýms-
um höftum væri að vísu hætt 1950.
Hann er bersýnilega sannfærður
um, að haftabúskapurinn hafi ver-
ið hættulegur einstaklingsfrels-
inu, enda sé bita munur, en ekki
fjár, á honum og þeim áætlunar-
búskap, sem rekinn sé í sameign-
arríkjunum. Undir það get ég tek-
ið: Hugmyndin er í rauninni hin
sama — að valdsmennirnir séu
dómbærari um það en einstakl-
ingarnir sjálfir, hverjar þarfir
þeirra séu.
Ólafur segir í grein frá 1978: „í
framkvæmd leiddi kerfið til mjög
óskynsamlegrar ráðstöfunar
gjaldeyris miðað við það, að mark-
aðurinn hefði verið látinn ráða. Á
Skólavörðustígnum var raunar
saminn matseðill þjóðarinnar á
grundvelli smekks og þarfa þeirra
fáu, sem markaðinn bjuggu til.
Afnumið var í rauninni hið frjálsa
neysluval með þeirri stórfelldu
kjaraskerðingu, sem af slíku leið-
ir. Þá leiddi af kerfinu, að tekin
var upp ritskoðun, þar sem leyfi
þurfti til að flytja inn erlendar
bækur. Ég sótti einu sinni á þess-
um árum um leyfi til þess að flytja
inn nokkrar erlendar bækur til af-
nota við kennslu mína, en fékk
blákalda synjun. Það leiðréttist þó
fljótlega fyrir tilstilli góðkunn-
ingja míns, sem sæti átti í nefnd-
inni. Starfsbróðir minn, sem þá
var prófessor Guðmundur heitinn
Thoroddsen, átti þó ekki sama láni
að fagna, því að hann sagði einu
sinni, þegar ég hitti hann á förn-
um vegi, að nú gæfist hann upp
við að sækja til gjaldeyrisnefndar
um leyfi til innflutnings vísinda-
rita í læknisfræði, því að slíku
hefði alltaf verið synjað. Þá fól
fyrirkomulagið í sér átthaga-
fjötra, því að enginn gat farið til
útlanda án leyfis nefndarinnar.
Það vakti töluverða athygli, þegar
það gerðist, að mig minnir árið
1948, að nokkrir menn kærðu til
mannréttindadómstóls Sameinuðu
þjóðanna yfir því, að þeim hefði
verið synjað um ferðagjaldeyri."
Þeim, sem muna ekki þessa
daga — minni kynslóð og þeim,
sem eru enn yngri — er hollt að
lesa þessa lýsingu Ólafs. Og hann
átti drjúgan hlut að því, að horfið
var í áföngum frá haftabúskap að
markaðsbúskap á árunum 1950—
1960, með óteljandi ræðum og
greinum og með þeim ráðum, sem
hann og dr. Benjamín Eiríksson
gáfu minnihlutastjórn Sjálf-
stæðisflokksins 1949—1950 og síð-
an samstjórn Sjálfstæðisflokksins
og Framsóknarflokksins 1950—
1953. Sannleikurinn er sá, að
margir stjórnmálamenn hérlend-
is, einnig í Sjálfstæðisflokknum,
sátu lengi fastir í fari haftanna.
Trúin á viðskiptafrelsið hafði
slokknað í hugum þeirra. Það var
verk eða öllu heldur afrek manna
eins og Ólafs og dr. Benjamíns að
kveikja hana aftur með baráttu
sinni.
Stjórnmálaafskipti Ólafs
Ölafur sat á þingi fyrir Sjálf-
stæðisflokkinn frá 1956—1971, og
tvær greinar í bók sinni eru eink-
um fróðlegar um stjórnmálaaf-
skipti hans. I grein frá 1956 skýrir
hann, hvers vegna hann hóf af-
skipti af stjórnmálum þrátt fyrir
þeir leikreglur, sem í þeim giltu og
hann gerði sér engar vonir um að
breyta. Hann segir, að reynt hafi
verið að stjórna atvinnulífinu með
lögum og tilskipunum um skatt-
lagningu „braskara", skömmtun
gjaideyris, skömmtun fjárfest-
ingarleyfa, verðlagseftirliti, toll-
um og mörgu öðru. Hann segir síð-
an: „Ég gekk í Sjálfstæðisflokkin
og hefi stutt hann síðan — ekki af
því að ég teldi hann framkvæmda
ofangreinda löggjöf af minni
hlutdrægni en hinir flokkarnir,
enda er erfitt að meta slíkt, heldur
af hinu, að hann einn allra stjórn-
málaflokka er löggjöf þessari and-
vígur. Allir vinstri flokkarnir hafa
á stefnuskrá sinni við þessar kosn-
ingar sem endranær aukningu
þeirra löggjafar, sem stofnar
réttaöryggi, mannréttindum og
skoðanafrelsi í hina mestu hættu.
Hinum pólitísku eftirlitsmönnum
með áðurgreindri löggjöf eru í
rauninni veittar óbundnar hendur
um það að kæra og dæma and-
stæðinga sína fyrir brot, sem hver
þjóðfélagsborgari er i rauninni
sekur um, en hylma á sama hátt
yfir sams konar afbrot samherja
sinna. Afleiðingin verður sú,
að enginn þorir að halda fram
skoðunum andstæðum stjórnar-
völdunum, eigi hann ekki að eiga á
hættu fjárhagslegar refsiaðgerðir.
Menn geta verið ósammála
Sjálfstæðisflokknum og leiðtogum
hans um margt. En það haggar
ekki því, að hann er einu samtök-
in, sem íslenskir borgarar hafa
myndað um verndun einstaklings-
og skoðanafrelsisins."
Ólafur var fenginn til að taka
sæti á þingi að frumkvæði ungra
Sjálfstæðismanna, sem töldu
nauðsynlegt, að fræðimaður eins
og hann ætti þar sæti. Það er því
kaldhæðni, að hann féll í prófkjöri
1970 vegna þingkosninganna 1971
fyrir Ellert B. Schram, sem segja
má, að hafi þá verið fulltrúi ungra
manna. Margt hafði breyst á ár-
unum frá 1956 til 1970. Ungir
menn höfðu ekki lengur sama
áhugann á því og áður, að menn
sætu á Alþingi, af því að þeir væru
frambærilegir, heldur áttu þeir að
sitja þar, af því að þeir væru ungir.
Þetta voru daga æskudýrkunar-
innar, Kennedy-æðisins. Og ungir
sjálfstæðismenn um 1970 lögðu
ekki sömu áherslu og þeir höfðu
gert fimmtán árum áður á ein-
staklingsfrelsi, heldur kröfðust
„opnunnar" flokksins og aukins
lýðræðis í honum, hvort sem það
var til að auðvelda þeim sjálfum
að hreppa þingsæti eða ekki. Víg-
orð þeirra var: „Gegn flokksræði".
Ólafur gerir þetta að umtalsefni
áður en hann var felldur í próf-
kjöri. Hann segir: „Það hefir verið
mjög í tísku síðustu árin að deila á
þá menn, sem gegna mikilvægum
pólitískum trúnaðarstöðum, telja
þá gamla, þreytta og staðnaða
hugsjónalega. Skal það efni ekki
tekið til meðferðar hér, enda verð
ég að teljast þar á bekk hinn
ákærðu, en ekki í dómarasæti. En
aðeins eitt vil ég segja okkur til
varnaðar, af því að það snertir
mjög það mál, sem hér efir verið
rætt. Það er vafalaust rétt, að vali
manna í opinberar trúnaðarstöður
sé ábóta vant, þannig að engan
veginn er tryggt, að þar sitji ávallt
hæfustu mennirnir, ef nokkurn
tímann er þá gerlegt að finna
fyrirkomulag, er slíkt geti tryggt
að fullu. Hitt er að mínum dómi
álitamál, hvort stjórnmálaleiðtog-
ar nú séu eldri, þreyttari og staðn-
aðri hugsjónalega en þeir voru t.d.
fyrir 10—15 árum, þegar gagnrýni
af þessu tagi var að mestu leyti
óþekkt, þó að verk stjórnmála-
manna sættu auðvitað þá sem
endranær gagnrýni. En það er
annað, sem hefir breyst á þessum
tíma, og í því liggur e.t.v. að ein-
hverju leyti skýringin á þessu
tískufyrirbæri. Ég er ekki viss um,
að þjóðin hafi á hinu langvarandi
tímabili haftabúskapar fyrir 1960
verið ánægðari með stjórnmála-
menn sína en hún er nú. En vald
þeirra var þá, einmitt í skjóli
haftabúskaparins, miklu meira en
það er nú, þannig að færri þorðu
þá að standa upp í hári þeirra. Það
veitti ekki lítið aðhald um það að
sýna flokki sínum og forystu hans
hollustu með fjárframlögum og
vinnu og öðru, að þá gat hinn
óbreytti borgari varla fengið
nokkurri ósk sinni framgengt
nema með atbeina fulltrúa flokks-
ins í hinum mörgu nefndum og
ráðum, sem sækja þurfit um leyfi
til nær hvers sem var. Nú eru
menn að mestu óháðir þessu."
Enginn vafi er á því, að mikill
missir var að Ólafi á þingi, enda er
það haft efir Bjarna Benedikts-
syni, að hann hafi verið einn nýt-
asti þingmaður Sjálfstæðisflokks-
ins. En það er að vísu bót-í máli.