Morgunblaðið - 08.01.1986, Page 3

MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. JANÚAR1986
B 3
Sigrún Helgadóttir, fulltrúi Skýrslutæknifélags íslands:
Góð íslensk fræðiheiti
eins og perlur meðal svína
Mcnntamálaráðherra, fundar-
stjóri, góðir fundargestir.
Ég tala hér sem fulltrúi Skýrslu-
tæknifélags íslands og Orðanefnd-
ar þess. Skýrslutæknifélag íslands
var stofnað árið 1968. Það var félag
áhugamanna um tölvutækni og
gagnavinnslu. Tilgangur þess er
að stuðla að góðum vinnubrögðum
við gagnavinnslu í hvers konar
rekstri og við tækni- og vísinda-
störf. Skömmu eftir stofnun
Skýrslutæknifélagsins var hafist
handa um að þýða erlend orð um
tölvur og gagnavinnslu og var þá
sett á laggirnar orðanefnd á vegum
félagsins. Orðanefnd Skýrslu-
tæknifélagsins er næstelst þeirra
orðanefnda sem nú eru starfandi.
Fljótlega sendi hún frá sér stutta
orðaskrá með um 140 hugtökum
og árið 1974 gaf Orðanefndin út
sem handrit tölvuprentaðan orða-
lista, sem heitir Skrá yfir orð og
hugtök varðandi gagnavinnslu.
Árið 1978 var starf nefndarinnar
endurskipulagt. Var þá ákveðið að
leggja til grundvallar við orðasöfn-
unina skrá um gagnavinnsluorð
frá Alþjóðlegu stöðlunarstofnun-
inni í Vínarborg. Næstu árin störf-
uðu lengst af fjórir menn í nefnd-
inni og héldu fundi vikulega. Ár-
angur af því starfi var Tölvuorða-
safn sem út kom haustið 1983. Það
var fyrsta ritið í ritröð íslenskrar
málnefndar, en útgefandi er Hið
íslenska bókmenntafélag. í Tölvu-
orðasafni eru bæði íslensk-ensk og
ensk-íslensk orðaskrá með um það
bil 1000 uppflettiorðum í hvorri.
Mjög var orðið brýnt að fá
Tölvuorðasafnið. Þegar það kom út
voru liðin 19 ár frá því að tölvu-
tæknin barst til landsins og með
henni flaumur af nýjum orðum,
flestum enskum. Nú hafa verið
seld tæplega 1500 eintök af Tölvu-
orðasafninu. í því voru 1 fyrsta
sinn aðgengileg á einum stað þau
íslensk orð, sem tölvunotendur
höfðu þegar tileinkað sér. Auk
þess voru settar fram margar nýj-
ar tillögur um þýðingar á enskum
orðum. Sumum nýyröunum var
undir eins vel tekið, en önnur hafa
átt minni vinsældum að fagna.
Samt er greinilegt að þessi litli
bæklingur hefur haft áhrif. Orðin
sem þar birtust má sjá í augiýsing-
um, kennslubókum, handbókum og
öðru fræðsluefni sem ritað er um
tölvur. Verður því ekki betur séð
en að fólk vilji tala og skrifa góða
íslensku, sé því gefinn kostur á
því. Okkur sem störfum í Orða-
nefndinni var ljóst að mjög fljót-
Háttvirtur menntamálaráðherra,
ráðstefnugestir.
Það er með íslendinga í dag eins
og með einstakar hetjur fornaldar,
að við stöndum frammi fyrir
tveimur kostum og hvorugum góð-
um og eins og hetjurnar fornu
höfum við valið þann erfiðari. í
stað þess að gefa íslenskuna upp
á bátinn, höfum við ákveðið að
berjast fyrir tilveru hennar, þó svo
við vitum að sú barátta verður
bæði löng og hörð. Ekkert 30 ára
stríð, heldur stríð sem standa mun
meðan til er maður á þessu landi
sem kallar sig Islending.
Tungan hefur lifað með þjóðinni
gegnum aldir. Oft hefur henni
verið ógnað en aldrei í raun sem
nú. Hver er þessi óvinur sem ógnar
lega þyrfti að endurskoða Tölvu-
orðasafnið rækilega. Bar þar eink-
um tvennt til. I orðasafnið vantar
mjög mörg orð og hugtök sem
algeng eru í tölvutækni og nauð-
synlegt er að hugtökunum fylgi
skýringar á íslensku. Þegar 1. út-
gáfa Tölvuorðasafns var undirbúin
unnum við aðallega á nefndar-
fundum og höfðum þá ekki tök á
að ráða ritara. Þess vegna leið
óhæfilega langur tími frá því að
efnið var tilbúið þangað til bókin
kom út.
Nú hefur tekist samvinna milli
stjórnar Skýrslutæknifélagsins,
íslenskrar málnefndar og Orða-
nefndarinnar um endurskoðun
Tölvuorðasafns. Stefnt er að því
að gefa það út aukið og endurbætt
á næsta ári. í þeirri útgáfu verða
sennilega um 3000 hugtök með
enskum og íslenskum heitum og
íslenskum skýringum.
Stjórn Skýrslutæknifélagsins
sér um að afla fjár til þess að
Menntamálaráðherra, fundar-
stjóri, góðir ráðstefnugestir.
í reglugerð Orðabókar Háskól-
ans frá 1983 stendur: „orðabók
Háskólans er vísindaleg orðfræði-
stofnun. Hlutverk hennar er að
vinna að hvers kyns orðfræöirann-
sóknum á íslenzku máli.“ í þessu
ákvæði felst, að stofnuninni er
ætlað víðtækt hlutverk á sviði
rannsókna á íslenzkri orðfræði
samtímis því að unnið er að gerð
sögulegrar orðabókar.
1 tæpa fjóra áratugi hefur verið
unnið við orðtöku og orðasöfnun
bæði úr ritmáli og talmáli, og
hefur það starf skilað Orðabók
Háskólans miklu safni dæma þar
sem rekja má sögu orðaforðans og
merkingarþróun einstakra orða.
Orðaforðinn er í stöðugri þróun:
tökuorð og nýyrði bætast við, en
önnur orð úreldast og hverfa úr
henni? Eru það erlend áhrif? Áhrif
frá sterkum og voldugum mál-
svæðum. Ég tel svo ekki vera. Við
höfum alltaf verið í tengslum við
erlendar þjóðir. Sú ógn sem frá
þeim stafar er lítil miðað við þá
ógn, sem stafar frá Islendingum
sjálfum, sinnuleysi þeirra og hé-
gómaskap.
í hverju felst þetta sinnuleysi?
Það felst m.a. í því að menn eru
hættir að nenna að tala. Færri og
færri kveða sér hljóðs á málþing-
um og fundum. Hrynjandi tung-
unnar, akkeri hennar tapast. Fleiri
og fleiri gerast þrælar latmælis
og ambögu og eru fórnarlömb
málfátæktar.
Hvað er til ráða? Við þessari
spurningu er ekki til neitt algilt
Orðanefndin geti haft 2 starfs-
menn á launum, ritstjóra og að-
stoðarmann. Ritstjórinn skrifar og
þýðir skýringar, safnar viðbótar-
efni, leitar eftir aðstoð ýmissa sér-
fræðinga og býr efnið í hendur
nefndarinnar, sem heldur fundi
einu sinni til tvisvar í viku. Starfs-
menn orðanefndarinnar hafa feng-
ið inni í íslenskri málstöð, sem er
aðsetur íslenskrar málnefndar.
Einnig lætur íslensk málnefnd í
té aðstöðu til þess að vinna orða-
safnið í tölvu. Gert er ráð fyrir
að Tölvuorðasafnið verði aftur
gefið út í ritröð málnefndarinnar.
Allt frá stofnun Skýrslutæknifé-
lagsins hefur eitt af verkefnum
þess verið að fá félagsmönnum
sínum í hendur gott orðasafn svo
að þeir geti talað og skrifað um
tölvumálefni á íslensku. Til þess
að geta skrifað eða talað á góðu
máli um tiltekna fræðigrein eða
atvinnugrein þarf þrennt til.
Hugtök sem koma við sögu í grein-
málinu. Merking orða er breyting-
um undirorpin, og sé vel að orðtöku
staðið ætti dæmasafn sögulegrar
orðabókar að bera þess glöggt
vitni. í rauninni verður orðasöfnun
aldrei lokið, þar sem orðmyndun-
arkerfi málsins býr yfir óendan-
legum möguleikum til að auka við
orðaforðann.
Orðabækur eru mjög mismun-
andi að gerð enda eru þeim ætluð
margvísleg hlutverk. En efniviður-
inn er þeim öllum að einhverju
leyti sameiginlegur, og í seðlasöfn-
um Orðabókar Háskólans er þegar
til stofninn i ýmsar smærri
orðabækur, svo sem samheitabæk-
ur, orðtakasöfn og málsháttasöfn,
jafnhliða því sem unnið er að stóru
orðabókarverki. Engin orðabók um
íslenzkt mál verður samin án þess
að stuðzt sé við orðasafn Orðabók-
ar Hásólans að meira eða minna
svar. Það eina sem við vitum er
að við verðum að berjast fyrir
verndun málsins og sérkenna þess,
en ekki síst notkun þess. Við verð-
um að gera fólki kleift að koma
fyrir sig orði. Það verður einungis
gert með stóraukinni alþýðu-
menntun og með því að veita ís-
lenskunni heiðursess í skólakerf-
inu.
Til þess er að taka að alþýða
þessa lands talar ekki slæmt mál.
Ég get ekki sagt með sanni að einn
einasti verkamaður sem ég hef
unnið með tali slæmt mál. Því
miður er ekki hægt að segja það
sama um marga þá sem koma fram
í fjölmiðlum. Mál þeirra er oft
setningalega rangt, fullt af erlend-
um slettum og sérfræðiorðum.
inni þurfa að hafa góð íslensk
heiti, sem eru auðskilin og lúta
lögum íslenskrar tungu. Æskilegt
er að samvinna sé milli sérfræð-
inga og málfræðinga um myndun
slíkra fræðiheita eða íðorða. Góð
fræðiheiti eru þó lítils virði ef
umhverfis þau er óskýr og illa
saminn texti. Sérfræðingar í ýms-
um greinum kvarta oft undan því
að erfitt sé að skrifa um fræði-
greinina á íslensku vegna þess að
öll fræðiheitin séu á erlendum
málum og eigi sér enga samsvörun
í íslensku. Þetta er að vísu stund-
um satt, en ekki nema hálfur
sannleikurinn. Sömu menn fussa
og sveia sé þeim boðið upp á íslensk
heiti. Það er nefnilega svo fínt að
slá um sig með erlendum slettum.
Góð íslensk fræðiheiti geta líka
verið eins og perlur meðal svína
ef þau koma fyrir í hroðvirknislega
unnum texta. Auk fræðiheitanna
sjálfra þarf þess vegna vilja til
þess að nota þau og getu til þess
leyti.
Með tilkomu tölvutækninnar
opnaðist sú leið að hægt er að skrá
stór orða- og textasöfn þannig að
þau nýtist sem gagnabanki sem
leita má til við samningu orðabóka
og við ýmiss konar orðfræðirann-
sóknir. Með þessi not í huga var
fyrir rúmum tveimur árum byrjað
á að skrá ritmálssafn Orðabókar-
innar á tölvu, og er því verki nú
rétt ólokið. Er þegar ljóst að þessi
ritmálsskrá flýtir verulega allri
vinnu við orðabókargerð um leið
og hún verður fræðimönnum ómet-
anlegt hjálpargagn við hvers kyns
rannsóknir á máli og stíl.
Tölvur geta einnig hraðað orð-
töku svo um munar með því að
leita í texta að orðum sem góð
notkunardæmi vantar um. Ákveð-
ið var að Orðabók Háskólans not-
færði sér þennan möguleika, og var
Verum minnug þess að það læra
börnin sem fyrir þeim er haft. Það
þótti fint að sletta á erlendum
málum er danskir réðu löndum,
en nú er öldin önnur. Okkur ber
að verja tunguna, sem og önnur
íslensk sérkenni gegn erlendum
áhrifum. { dag 1. desember
minnast menn fullveldis íslands.
Hvers virði væri fullveldið ís-
lenskri þjóð, ef hún væri ekki tal-
andi á máli feðranna?
Ég ætla í lok þessa stutta ávarps
að varpa fram tveim spurningum,
sem þið getið velt fyrir ykkur, ráð-
stefnugestir góðir. Hvað er þjóð án
tungu og hvað er þjóð án tungu
annað en dauð þjóð?
Að lokum. Þó töluð séu mál allra
þjóða í himnaríki skulum við tala
íslensku á íslandi.
að búa þeim gott og fagurt um-
hverfi.
Menn hafa nú áttað sig á því
að orðabækur verða ekki til af
sjálfu sér og að ekki er hægt að
skrifa þær í tómstundum, að
minnsta kosti ekki nema á mjög
löngum tíma. Islenskur markaður
er sennilega einnig of lítill til þess
að útgáfa sérhæfðra orðasafna
geti borið sig fjárhagslega. Þá þarf
að finna fé einhvers staðar til þess
að greiða fyrir þá vinnu sem til
þarf til þess að orðasafn geti orðið
til. Stjórn Skýrslutæknifélagsins
hefur litið svo á að rétt væri að
leita eftir aðstoð fyrirtækja og
stofnana þar sem tölvur koma við
sögu á einhvern hátt. Nú vill svo
vel til að tölvur eru notaðar í flest-
um fyrirtækjum og stofnunum á
landinu svo að stjórn Skýrslu-
tæknifélagsins getur leitað fanga
víða. Ekki er víst að allar greinar
eigi slíku láni að fagna.
Samvinna stjórnar Skýrslu-
tæknifélagsins, Orðanefndar
Skýrslutæknifélagsins og ís-
lenskrar málnefndar að þessu til-
tekna verkefni gæti orðið fyrir-
mynd annarra sem vilja ráðast í
útgáfu orðasafns. Til þess að svo
megi verða þarf að efla íslenska
málnefnd svo að hún geti sinnt
þessum þætti enn betur en hingað
til hefur reynst unnt. Ekki er víst
að í öllum greinum starfi jafn
sterk fyrirtæki og í tölvutækninni.
Þarf því að styrkja sérstaklega
viðleitni aðstandenda slíkra greina
til þess að bæta málfar sitt.
Þökk fyrir áheyrnina.
hafizt handa fyrir um einu ári að
koma upp textasafni fyrir tölvur
Orðabókarinnar. Þetta safn eykst
stöðugt fyrir skilning og velvilja
bókaútgefenda og prentsmiðjá og
á eftir að koma að góðum notum
við ritstjórn Orðabókar Háskól-
ans, en einnig við samningu allra
smærri orðabóka, svo sem orð-
tíðnibókar eða sagnorðabókar svo
að dæmi séu nefnd.
Mjög hefur verið rætt um stöðu
tungunnar að undanförnu og hætt-
una á því að yngri kynslóðin kynn-
ist ekki máli hinna eldri. Menn eru
sammála um þörfina á aukinni
málrækt og að ýmislegt í íslenzkri
málhefð kunni að glatast sé ekki
gripið í taumana. En hvernig
kemur Orðabók Háskólans inn í
þessa umræðu. Segja má að allt
starf við Orðabókina stuðli að efl-
ingu og varðveizlu íslenzkrar
tungu, en hér skal aðeins nefnt
þrennt:
í fyrsta lagi gerir ritmálsskráin
efni Orðabókarinnar aðgengilegt
öllum almenningi og áform eru um
að gefa hana út í bókarformi.
í öðru lagi fela textasöfnin í sér
rækilegar heimildir um íslenzkan
orðaforða sem auðvelt er að ná til
við hvers kyns rannsóknir. M.a.
má nota textana til þess að kanna
tíðni orða í íslenzku nútímamáli
og ákveðið hefur verið að gefa út
sérstaka orðtíðnibók. Slík bók á
eftir að reynast ölium þeim gagn-
leg sem fást við rannsóknir á ís-
lenzku máli eða vinna við að undir-
búa námsefni fyrir skóla svo dæmi
séu tekin.
í þriðja lagi getur Orðabók Há-
skólans orðið að liði með útgáfu
orðabóka. Orðabækur um íslenzkt
mál hafa mikilvægu hlutverki að
gegna við varðveizlu íslenzkrar
tungu. Brýn þörf er á að til séu
sem flestar tegundir orðabóka
sniðnar með mismunandi þarfir
notenda fyrir augum. Gildi góðra
orðabóka hefur mjög verið van-
metið í allri umræðu um íslenzka
málrækt, en án traustra handbóka
mun reynast erfitt að efla íslenzka
tungu.
Ármann Helgason, fulltrúi Iðju á Akureyri:
Okkur ber að verja tunguna
Guðrún Kvaran, Orðabók Háskólans:
Án traustra handbóka mun
erfitt að efla tunguna