Morgunblaðið - 08.01.1986, Blaðsíða 6

6 B
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. JANÚAR1986
Heimir Pálsson, formaður Bandalags kennarafélaga;
íslenskri þjóð er ekkert dýrmæt-
ara en varðveisla tungunnar
í fyrsta tölublaði fyrsta árgangs
af Fjölni sagði svo árið 1835:
„Það er ljósara enn um þurfi
að tala, hvað það er áríðandi, að
hafðar séu gætur á málunum,
hvurt sem þau eru skrifuð eða
töluð. Með þeim hefur mannlegt
frjálsræði afrekað meiru, enn
nokkrum öðrum hlut. Málið er eitt
af einkennum mannkynsins, og
æðsti og ljósasti vottur um ágæti
þess, og málin eru höfuðeinkenni
þjóðanna. Eingin þjóð verður fyrri
til enn hún talar mál útaf fyrir
sig, og deyi málin deyja líka þjóð-
irnar, eða verða að annari þjóð;
enn það ber aldrei við, nema bág-
indi og eymd séu komin á undan."
Allt frá þessum tíma má kalla
að ágætustu mönnum þjóðarinnar
hafi verið ljós þessi meginatriði
málsins. Með vaxandi velmegun
mætti því að óreyndu ætla að nú
um tíðir hlyti allt að vera orðið
harla gott. Svo er þó greinilega
ekki. Eða einhver hlýtur ástæðan
að vera til þess að það þyki ráð
að boða hér til málstefnu um varð-
veislu tungunnar réttum eitt-
hundrað og fimmtíu árum síðar
en Fjölnismenn færðu í orð þau
rök sem duga til að staðhæfa megi
að íslenskri þjóð sé ekkert dýrmæt-
ara en varðveisla tungunnar —
eigi hér á annað borð að haldast
þjóðílandi.
Ekki einasta hefur velmegun
þjóðarinnar vaxið frá dögum
Fjölnismanna. Öll samfélagsgerð-
in hefur gerbreyst. í stað stór-
heimila, þar sem gengu um garða
samtímis einar þrjár kynslóðir,
hefur komið kjarnafjölskyldan,
foreldrar með börn, en afinn og
amman fjarri, að ekki sé talað um
það verkafólk annað sem sinnir
daglegum störfum. í stað þess að
börn alist upp á vinnustað heimil-
isfólksins, læri málið með verkun-
um, eru komnir einangraðir vinnu-
staðir fjarri heimili, jafnvel verk-
smiðjur að útlenskum fyrirmynd-
um. Hér er því miður ekki rúm til
að ræða allar þær afleiðingar sem
Hæstvirtur menntamálaráð-
herra, góðir ráðstefnugestir!
Uppruna Orðanefndar raf-
magnsverkfræðinga er að finna í
Orðanefnd Verkfræðingafélags
íslands, sem hóf störf haustið 1919
og vann af miklum eldmóði til
1926. Þá dró úr starfinu unz það
lagðist niður fyrri hluta árs 1933.
Rafmagnsverkfræðingarnir
Guðmundur Hlíðdal, Steingrímur
Jónsson og Jakob Gíslason voru
skipaðir sem sérfræðingar um
rafmagnsmál með nefndarmönn-
um.
Rafmagnsverkfræðingar voru
aðeins 13 talsins, þegar þeir stofn-
uðu deild sína innan vébanda
Verkfræðingafélags íslands í febr-
úar 1941. Fjórir þeirra völdust
brátt í orðanefnd hinnar nýstofn-
uöu félagsdeildar, sem tók upp
þráðinn þar sem frá var horfið, 8
árum áður. Tveir fyrrnefndra sér-
fræðinga voru í nefndinni, þeir
Steingrímur Jónsson og Jakob
Gíslason. Þeir tóku upp orðasafn
sem Orðanefnd Verkfræðingafé-
lagsins haföi safnað á árunum í
kringum 1920. Mörg orðanna höfðu
náð festu í málinu. Fleiri orðasöfn
bárust rafmagnsverkfræðingum í
þessar samfélagsbreytingar kunna
að hafa fyrir tunguna, aðeins skal
minnt á að varðveisla tungu hlýtur
ævinlega m.a. að vera í því fólgin
að skila henni frá einni kynslóð
til annarar í tali og riti. Meðan
efnahagsástand er þannig hjá
fjölda íslenskra uppalenda að for-
eldrar og börn sjást ekki nema á
helgidögum þjóðkirkjunnar —
meðan svo stendur er þess varla
að vænta að íslenskir foreldrar
annist það máluppeldi sem til þarf
að tungunni skili nokkurn veginn
óbreyttri frá kynslóð til kynslóðar.
Alkunna er að það er dýrt að
vera lítil þjóð í st '>ru landi. Þeirri
staðhæfingu er eiida jafnan beint
til þjóðarinnar þegar nokkuð ligg-
ur við að brýna fyrir henni spar-
semi og ráðdeild. Hitt ætti að vera
jafnljóst, þótt sjaldnar heyrist, að
það er dýrt að vera fámenn þjóð
og bera ábyrgð á sögufrægu tungu-
máli sem færa þarf frá kynslóð til
kynslóðar.
Á undangengnum áratugum
hafa riðið yfir íslenska þjóð stór-
felldar samfélagsbreytingar, oft
er talað um byltingu. Ekki eru
smærri þær breytingar sem yfir
skólakerfið hafa gengið og eiga
m.a. rætur í þekkingarsprengingu
tuttugustu aldar. Allar kalla þess-
ar breytingar á nýtt námsefni, stöð-
ugar rannsóknir og sífellda endur-
menntun kennara.
hendur, svo og einstök orð, sem
nefndarmenn þekktu, heyrðu, sáu
eða mynduðu sjálfir. Á þennan
hátt söfnuðust smám saman um
2.000 orð.
Á seinni hluta 6. áratugar hófust
þýðingar á orðum orðasafns Al-
þjóða raftækninefndarinnar, IEC.
Þar var sú lind sem orðanefnd
rafmagnsverkfræðinga hefur setið
við síðan og mun endast í mörg ár
enn, áður en tæmd verður. Orð
þessa safns eru mikilvæg í sam-
hengi alþjóða stöðlunar í raf-
magnsfræði og -tækni. Þau skil-
greina hugtök alþjóðastaðla, sem
sífellt fleiri þjóðir heims fylkja sér
um og taka í sína þágu. Þau eru
þar með mikilvægur þáttur í
samningum um verzlun og við-
skipti milli þjóða, því að viður-
kenning á alþjóðlegum stöðlum
dregur úr viðskiptahöftum, stuðlar
að samræmdri framleiðslu og
eykur öryggi manna og muna.
Orðanefnd hefur ekki aðeins
unnið að þýðingum á íðyrðum í
orðasafni Álþjóða raftækninefnd-
arinnar. Orðasöfn annarra al-
þjóðasamtaka og Norðurlanda-
samtaka hafa verið þýdd, líka í
Ekki er hér heldur svigrúm —
þótt ærin ástæða væri — til að
velta fyrir sér þeim hremmingum
sem virðast blasa við íslenskum
börnum nú þegar yfir þau verður
hellt fjölþjóðaiðnaði og þjóðleysis-
hyggju markaðsfjölmiðla. Þegar
velja má um engilsaxneskar af-
þreyingarmyndir á fjölda sjón-
varpsrása, þegar siðlegt sem mál-
legt uppeldi þjóðarinnar verður
falið myndbandaöskjum nýfrjáls-
hyggjunnar. Það gæti orðið verð-
ugt efni í alvarlega ráðstefnu.
Máluppeldið sem stórheimilin
Námsefnisgerð fyrir íslenska
skóla er meðal þeirra mikilvægra
þátta sem því miður hafa verið
stórlega vanræktir að undanförnu.
íslenskt námsefni verður að vera
a.m.k. jafnaðlaðandi og erlent
námsefni, kennslubækur í íslensku
glæsilegar vörur ekki síður en
innflutt kennsluefni í ensku. Þessu
er því miður ekki svo farið.
Nú er þannig að málum staðið
í þessu efni að kennarar vinna að
námsefnisgerð í skólaleyfum og
frístundum. Samning — og síðan
útgáfa — efnisins gengur af þeim
sökum svo hægt að kennslubækur
eru úreltar þegar þær koma út.
Við það bætist sú staðreynd að
ævinlega er reynt að spara fjár-
magn til Námsgagnastofnunar og
annarra aðila sem að námsefnis-
gerðinni vinna. Jafnvel í megin-
þáttum móðurmálskennslunnar,
samvinnu við aðrar nefndir. ís-
lenzkar stofnanir, fyrirtæki, ein-
staklingar og samtök hafa leitað
til orðanefndarinnar og fengið
margvíslega aðstoð eða umsagnir.
Orðanefnd gaf út fyrsta orða-
safn sitt 1952 sem kallað var
Danskt-íslenskt bráðabirgða orða-
safn. í því voru nærri 2.200 orð.
Næsta orðasafn kom út 13 árum
seinna, 1965. Það hét Raftækni-
og Ijósorðasafn, gefið út af Menn-
ingarsjóði. í því voru rúm 2.100
orð. Árið 1973 kom út Raftækni-
og ljósorðasafn II með rúmum
2.100 orðum eins og fyrra bindið.
í þessum þremur bókum eru því
um 6.400 uppflettiorð. Áætlað
hefur verið að um 5.300 orð til
viðbótar séu ýmist tilbúin til birt-
ingar nú þegar eða með litlum
fyrirvara.
Orðanefndarmönnum er ljós
nauðsyn þess, að halda starfi sínu
áfram. Rafmagnstækni og -vísindi
þróast hratt erlendis. Það er því
eðlilegt að skýringar og heiti berist
hingað á erlendum málum. Til
þessa hafa íslendingar verið færir
um að tjá hug sinn á eigin máli
um nær allt milli himins og jarðar.
Rafmagnsverkfræðingar vilja
önnuðust á fyrri tíð hefur flust út
fyrir veggi heimilanna og verið
falið kennarastéttinni íslensku.
Henni er nú ætlað það hlutverk
sem framtíð þjóðarinnar — sam-
kvæmt skilningi Fjölnismanna —
er öll undir komin. Þess mætti
vænta að ráðamenn þjóðarinnar
nýsjálfstæðu sæju sóma sinn í að
búa þannig um hnúta að ekkert
gæti farið úrskeiðis á þessu sviði.
Islenskri kennarastétt er falið
fjöregg þjóðarinnar, svo dýrmætt
egg að dugir til að halda um hátíð-
arsamkomur. En hvernig er staðið
stafsetningu, framsögn, stíl —
vantar heppilegt kennsluefni og
sumstaðar er alls ekkert til, svo
sem í framsögninni.
En ekki aðeins á vinnslustigum
er til sparað. Nútímalegt námsefni
verður aldrei unnið nema það
standi á rannsóknum. f þessu
sambandi mætti tíunda dæmi um
ýmis ætlunarverk sem mistekist
hafa á liðnum árum en þess er
ekki kostur hér. Allvíða skortir
allar rannsóknir sem kennsla og
námsefnisgerð gætu staðið á. A
þessu sviði verður að taka rækilega
til hendinni, eigi nokkur árangur
að fást af starfi skólanna í framtíð
og samtíð.
Sú var tíðin að menn trúðu því
að þekkingin væri óbreytanleg og
hennar yrði aflað í eitt skipti fyrir
öll. Engum hugsandi manni dettur
stuðla að því að fræði þeirra verði
líka umræðuhæf á tungu lands-
manna. Því hafa þeir komið saman
um margra áratuga skeið og samið
tillögur sínar að nothæfum orðum
í rafmagnsfræðum fyrir almenn-
ing og tæknimenn. Vikulega eða
svo og án sumarleyfa koma saman
fjórir til tíu nefndarmenn á fund-
um. Undanfarin 10 ár hafa verið
haldnir 350 fundir. Fjallað er um
hvert orð sérstaklega, það vegið
og metið af sérfræðingum á sviði
tækni og málvísinda.
Til þessa hef ég eingöngu rætt
um orðanefnd rafmagnsverkfræð-
inga, sem er elzt allra starfandi
orðanefnda og hefur starfað óslitið
nærri 45 ár. Margar orðanefndir
starfa á vegum verkfræðinga, eðl-
isfræðinga, stærðfræðinga, skóla,
félaga og fleiri aðila. Allar vinna
þær á svipaðan hátt og stefna að
sama marki: Að auðga málið nýj-
um heitum og hugtökum á ís-
lensku.
Starfið heldur áfram á meðan
menn meta tungu þjóðarinnar sem
hluta af menningu hennar og sjálf-
stæði.
Málimínuer lokið.
að málum? Öllum sem sjá vilja
ætti að vera það ljóst.
Fyrir rétt tæpu ári kom út á
vegum Menntamálaráðuneytis
skýrsla nefndar um endurmat á
störfum kennara. Þar er enginn
tæpitunga töluð heldur leidd að
því rök að kennarastarfið hafi alla
tíð verið vanmetið til launa á fs-
landi, en þar við hafi bæst að sí-
fellt séu gerðar meiri og sundur-
leitari kröfur til kennaranna.
Þessum kröfum hefur hins vegar
ekki verið ansað með neinu öðru
móti en því að lækka hlutfallslega
laun kennara ár frá ári, gera þeim
lífið erfiðara og erfiðara — með
þeim árangri að nú fæst ekki
menntað fólk til starfa nema í
besta falli á höfuðborgarsvæðinu
— og menntamálaráðherra neyðist
til að ráða óharðnaða unglinga til
skólastjórastarfa út um lands-
byggðina.
Það er fögur yfirskrift sem þessu
hátíðarþingi er sett. íslenskir
kennarar vænta þess að fagrar
gerðir fylgi en fögrum orðum.
lengur í hug að svo sé. Með hverju
árinu verður ljósari þörfin á sí-
menntun og stöðugri endurmennt-
un kennara. Það skýtur nokkuð
skökku við að einmitt þá skuli fjár-
framlög til þessara mála fara
minnkandi ár frá ári.
Ráðherra menntamála þyrfti
sem allra fyrst að kalla til samráðs
alla þá aðila sem með þessi mál
fara. í sameiningu ætti að vera
unnt að finna leiðir til úrbóta.
Verði ekki að gert mun illa fara.
Samtök móðurmálskennara
voru upphaflega stofnuð til þess
að reyna að leggja lóð á vogarskál-
ar endurmenntunarinnar með
námskeiðum og útgáfu tímaritsins
Skímu. Það hefur verið unnið
mikið og óeigingjarnt starf í þessu
efni, enda hafa íslenskir kennarar
löngu vanist því að vera eina stétt
menntamanna sem verður að
standa sjálf og af eigin launum
undir verulegum hluta endur-
menntunar sinnar. Með hverju
árinu verður þetta starf félagsins
örðugra bæði sakir fjárskorts og
hins að svo er að kennurum þrengt
að jafnvel fórnarlund þeirra dugir
ekki lengur til þess að þeir geti séð
af tíma til endurmenntunar. Af
þessum sökum verður sú þjónusta
sem börn okkar fá í skólum lands-
ins lakari en skyldi. Hér við bætist
sú staðreynd að tíminn sem varið
er til móðurmálskennslu hefur
styst til muna um leið og kröfur
til kennara hafa aukist og efnið
sem þeim er ætlað að gera skil vex
dag frá degi. Hérlendis er móður-
málskennara ætlað að kenna
26—30 kennslustundir á viku
meðan norskur móðurmálskennari
kennir 17—22 tíma. Hinum norska
er þar að auki bannað að vinna
yfirvinnu á meðan íslensk stjórn-
völd guma af því að hafa veitt
íslensku kennurunum umtalsverð-
ar kjarabætur með því að létta
yfirvinnuþakinu. Norðmenn hafa
gert sér ljósa grein fyrir mikilvægi
sinnar tungu og þvi hversu ein
þjóð má sín lítils án móðurtungu.
Skyldum við hafa gert það líka?
Er ekki þörfin enn brýnni hér?
Ég vil nota þetta tækifæri til
að fagna þeim áhuga sem nýr
menntamálaráðherra hefur sýnt
íslenskri tungu í ræðu og riti, en
fara þess jafnframt á leit við hann
að verkin verði látin tala í nánustu
framtíð, því af fögrum orðum kann
senn að verða komið nóg, enda
hætt við að þau reynist meira til
jórturs en fylli. Ráðstefna sem
þessi verður alls ómerk að fáum
dögum liðnum ef hún verður ekki
kveikja til úrbóta og átaka.
Bergur Jónsson, formaður Orðanefndar rafmagnsverkfræðinga:
Markmiðið að auðga málið nýjum
heitum og hugtökum á felensku
Sigurður Svavarsson, formaður Samtaka móðurmálskennara:
Dýrt að vera fámenn þjóð og bera
ábyrgð á sögufrægu tungumáli