Morgunblaðið - 08.01.1986, Blaðsíða 4

4 B
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. JANÚAR
Barði Friðriksson, fulltrúi VSÍ:
Illgresi, sem
smýgur inn þar
sem síst skyldi
— ofnotkun og misnotkun viðskeytts greinis í íslensku
Sigfús Karlsson, nemi í Verkmenntaskólanum á Akur-
eyri:
Okkur er ekki
samaumþetta
fallega mál
Góðir áhcyrendur!
Ég ætla hér að nefna eitt atriði
íslenskrar tungu, sem sjaldan virð-
ist fjallað um, hvorki í skólum né
heldur í hinum ýmsu annars ágætu
þáttum útvarps um íslenskt mál,
þ.e. viðskeyttan greini og misnotk-
un hans.
Þá er menn af Norðurlöndum
hófu landnám hér, þekktist að því
er fræðimenn telja, enginn við-
skeyttur greinir í tungu þeirra.
Hans gætir vart í íslensku máli
fyrr en nokkrum öldum síðar.
Viðskeyttur greinir virðist fyrst
og fremst vera sprottinn af þörf
fyrir meiri nákvæmni í vissum
tilvikum eða til að forðast mis-
skilning. Þetta eru hans helstu
hlutverk. En notkun hans hefur
vaxið svo umfram alla nauðsyn að
líkja mætti við íllgresi, sem smýg-
ur þar inn sem síst skyldi. Þessi
ofnotkun gerir mál læpulegt og
lengir að óþörfu, en öll lenging,
sem ekki gegnir neinu hlutverki,
telst til lýta. Orö með viðskeyttum
greini eru oft æði kliðljót svo sem
— mannanna, sönnununum.
Ýmis erlend mál hafa greini —
þó ekki öll t.d. latína og rússneska.
En þar sem hann er er hann oftast
miklu viðaminni en hér, eitt orð í
einu atkvæði og stendur sér svo
sem — the — í ensku. Gætir hans
því lítt, og hann hangir aldrei
aftan í orðum eða innan í þeim
líkt og í íslensku eins og t.d. síld-
inni, mönnunum og svo framv.
Auk þess er íslenski greinirinn
stundum tvö atkvæði og verður
hann þá enn ljótari, svo sem í
kvíinni með blýinu. Með notkun
hans verður mál tíðum þvoglulegt
og slappt.
í öndverðu voru gamlir máls-
hættir og föst orðasambönd án
greinis og hefur það stundum
haldist allt til þessa dags. Hér má
nefna. Leggja af mörkum — bera
í bætifláka — í bráð — hærra ber
höfuð en herðar. En í útvarpi og
sjónvarpi hefur heyrst — leggja
Við íslendingar erum svo lán-
samir að búa í landi þar sem allir
tala sama tungumál, þótt auðvitað
megi finna viss séreinkenni á
tungunni t.d. eftir landshlutum.
Stúdentar í Háskóla íslands
koma víðs vegar að af landinu
þannig að í framburði þeirra og
tungutaki er ákveðin fjölbreytni.
En skera stúdentar sem hópur sig
úr hvað notkun íslenskrar tungu
áhrærir? Að mínum dómi fer lítið
fyrir því. Þó ætla ég að tína til tvö
atriði.
Annars vegar eru stúdentar
yfirleitt betur að sér í íslenskri
málfræði og stafsetningu en
óskólagengnir jafnaldrar þeirra.
Hins vegar kemur á móti að þeim
hættir oft til að slá um sig með
af mörkunum — bera í bætiflák-
ann fyrir hann — og býst ekki við
honum i biáðina. Þessi síðasta
setning Kynni jafnvel að valda
misskilningi. Búist væri við ein-
hverjum til að háma í sig villibráð.
Mér er ljóst að ekki verður siglt
fyrir öll sker af þessu tagi, en hjá
stofnun, sem í reynd er æðsti ís-
lenskuskóli okkar væri nauðsyn á
að sumir, sem þar koma fram
vönduðu betur málfar sitt.
Ég hef hitt ýmsa menn — suma
háaldraða — sem aldrei höfðu
heyrt viss orðasambönd notuð með
greini — jafnvel ekki af fáráðling-
um — fyrr en sú afskræming
glumdi við í útvarpi og sjónvarpi.
Og með kinnroða fyrir Islands
hönd verður mönnum hugsað til
ýmissa erlendra ríkisútvarpa —
svo sem BBC — sem kappkosta af
fremsta megni að gera veg sinnar
eigin tungu sem mestan, varðandi
allt það efni, sem er útvarpað eða
sjónvarpað.
Margir gamlir málshættir hafa
sætt þeim örlögum, að við þá hefur
verið skeytt greini að óþörfu oftast
til mikilla lýta og stundum beinlín-
is ranglega. Hinn forni málsháttur
„Ekki er sopið kál þótt í ausu sé
komið“ hefur nú fengið á sig hala
viðskeytts greinis og þar með úr-
kynjast illilega. Ekki er sopið kálið
þótt í ausuna sé komið. Auk leng-
ingar til lýta er viðskeyttur greinir
hér rangur, þar sem átt er við kál
yfirleitt og hvaða ausu sem er, en
hvorki neitt sérstakt kál eða
ákveðna ausu.
Þá er klerkar skíra börn segja
þeir „í nafni föður, sonar og heil-
ags anda“. í útvarpi hefur marg-
sinnis heyrst: „í nafni föðurins,
sonarins og hins heilaga anda“.
Þvílíkt smekkleysi.
Svo sem fyrr segir hafa skólar
og opinberir fjölmiðlar oft brugð-
ist hér skyldu sinni. Engu síður
furðulegt má þó telja að fáir ís-
lenskir rithöfundar virðast, hafa
skynjað mikilvægi þessara mála
erlendum orðum í stað þess að
nota íslensk orð sem tiítæk eru um
sömu fyrirbæri. Þá tilhpeigingu
álít ég einhverja mestu hættu sem
steðjar að íslenskri tungu nú á
dögum.
Jafnframt því að nota íslensk
tiltæk orð, er nauðsynlegt að finna
heiti á erlend orð, svo sem fræði-
heiti einkum með tilliti til þess að
flestar kennslubækur í Háskóla
íslands eru á erlendum tungumál-
um.
Einmitt vegna þess að háskóla-
greinar byggjast einkum á náms-
efni á erlendum tungumálum,
verða stúdentar að gæta sín á því
að missa ekki hæfileikann til þess
að fjalla um fræðigrein sína á ís-
lenskri tungu. Jafnframt því verða
utan tveir er ég tel mestu stíiista
íslenskrar tungu á vorum dögum.
A ég þar við Halldór Laxness og
Kjartan Ólafsson.
Sá máttur og fegurð, sem stíll
Gerplu Halldórs Laxness býr yfir,
myndi koðna illilega — verða nán-
ast svipur hjá sjón, væri þar
klastrað viðskeyttum greini. Tök-
um dæmi úr Gerplu.
„Hann stóð lengi við borðstokk
og virti fyrir sér öldur ýfast og
brotna fyrir landvindi."
Ef Laxness hefði notað ákveðinn
greini viðskeyttan væri setningin
þannig.
„Hann stóð lengi við borðstokk-
inn og virti fyrir sér öldurnar ýf-
ast og brotna fyrir landvindinum."
Dæmi úr Sól í fullu suðri eftir
Kjartan Ólafsson. Þar segir. „Veð-
ur var fagurt undir nótt og rauð
sól á viðu í vestri."
Heyrum setninguna með
ákveðnum greini viðskeyttum.
„Veðrið var fagurt undir nótt-
ina og rauð sólin á viðina í vestr-
inu.“
Ljóð orka oft sterkar á menn en
laust mál ekki síst af þeim sökum,
að þar gætir viðskeytts greinis að
jafnaði miklu minna en í óbundnu
máli.
Tökum sem dæmi fræga ljóðlínu
úr kvæði Jónasar Hallgrímssonar,
Ferðalokum:
... Greiddi eg þér lokka við Galtará...
Setjum hér inn viðskeyttan
greini:
Greiddi eg þér lokkana við Galtarána.
Með viðskeyttum greini yrði
seyður þessara fögru orða heldur
hjáróma?
Að síðustu einfalt ráð til þeirra,
sem birta prentaðan texta: Kannið
vandlega hvar fella megi burt
viðskeyttan greini. Mun þá koma
í ljós að slíkt má víðar takast en
vænta mætti að óreyndu. Og sjá
stíll ykkar verður sterkari hraðari
og hnökraminni — en þó fyrst og
fremst hljómfegurri.
menntastofnanir að tryggja það
að kennarar séu skiljanlegir, tali
gott íslenskt mál og hafi góða
framsögn. Kennarar geta verið
sprenglærðir erlendis en samt ill-
hæfir til kennslu vegna þess hve
erfitt þeir eiga með að koma boð-
skap sínum frá sér á skiljanlegan
hátt. Slíkt er áhyggjuefni.
Ekki ætla ég þó að fara lengra
út í þá sálma. E.t.v. hef ég um of
beint orðum aö þeim hættum sem
íslensk tunga á við að etja. En
þegar allt kemur til alls, hygg ég
að þrátt fyrir stóraukin samskipti
við aðrar þjóðir á síðustu árum,
muni íslendingum takast að varð-
veita tungu sína. Það hlýtur a.m.k.
að vera ósk okkar allra.
Ráðstefnustjóri, háttvirti mennta-
málaráðherra og aðrir ráðstefnu-
gestir.
Þegar ég vissi hvert umræðuefni
mitt yrði á þessari ráðstefnu, þ.e.
málfar unglinga á Akureyri, datt
mér strax í hug samtal milli
tveggja unglinga sem ég heyrði
nýlega í frímínútum í Verk-
menntaskólanum á Akureyri.
Þarna voru p. - kari og upprenn-
andi menn::igarin'muður, að eigin
áliti a.m.k.. að ræða saman eftir
íslenskutíma. Pönkai inn sagði:
„Mikið obboslega varedda dömmi
hjá mannfýlunni. Meikaru þetta
djönk virkilega.“ Menningarfröm-
uðurinn svaraði að bragði: „Eigi
veit ég það svo gjörla, en hitt veit
ég að lífið er ekki bara saltfiskur.
Það er aðeins í hinni fullkomnu
samhljóman sem fegurðin einasta
ríkir." „Hvaerta spíka um mar,
obboslega snobbaru fyrir þessum
ógeðslega litteratúr," sagði pönk-
arinn að lokum. Þetta er fallegt
mál eða hitt þó heldur.
Nú var mér ljóst að þessir tveir
unglingar skildu ekki hvor annan.
Sennilega er þetta málfar öfgar í
báðar áttir og trúlega talar þorri
fólks þarna mitt á milli, þar með-
taldir unglingar. Þó að þetta sé
nú ýkt dæmi má vissulega finna
hliðstæður þar sem einhæf ofnotk-
un lýsingarorða, enskuslettur og
flatt málfar er áberandi, einkum
hjá ungmennum. Annars hygg ég
að akureyrskir unglingar þjáist
síður af þessum sjúkdómi en
margir aðrir, þótt einstök dæmi
finnist eins og framangreint sam-
tal sýnir.
Um áherslur í íslenskukennslu
má lengi deila en þó finnst mér
að þáttur framburðar og skýrmæl-
is sé nokkuð vanræktur. Ef þetta
atriði væri sérstaklega þjálfað
mætti sjálfsagt stórfækka villum
í okkar frægu samræmdu stafsetn-
ingarprófum. Fyrirmyndir í ís-
lensku máli eru vissulega mikil-
vægar og má t.d. benda á að mál
fjölmiðla er mótandi og má taka
marga sjónvarps- og útvarpsþuli
til fyrirmyndar því margir þeirra
tala harða og skýra tungu eins og
Norðlendingar almennt gera.
Ég tel að unglingar á Akureyri
tali yfirleitt mjög gott og fallegt
íslenskt mál. A Akureyri fyrir-
finnst lítið af slanguryrðum, og
enskuslettur eru notaðar þar í
miklu hófi. Vitaskuld eru smá-
vægilegar undantekningar frá
þessu, svo sem fámennir hópar um
sértæk áhugasvið.
Hvað varðar eflingu íslensks
máls þá verðum við fyrst og fremst
að vera stolt af okkar tungu eins
og ég tel flest okkar reyndar vera.
Við erum fámenn þjóð við norður-
heimskaut, en sjálfstæð: kannski
mestmegnis fyrir þær sakir að við
eigum okkár eigið tungumál. Ef
þess nýtur ekki við, glötum við
sérkennum okkar sem ég hygg að
hafi þær afleiðingar að þjóðarvit-
und okkar færi ört dvínandi. Ef
ekki væri vegna almenns áhuga á
tungunni, lifandi umræðu um
hana, í gegnum árin og aldir stæði
ég sjálfsagt hérna talandi ensku
með kúrekahatt á kollinum. Þenn-
an almenna áhuga og þessa lifandi
umræðu um málið þarf þess vegna
að efla að sama skapi og straumur-
inn hingað eykst af engilsaxn-
eskum áhrifum og jafnvel skandín-
avískum og miðevrópskum. Þessi
erlendu menningaráhrif sækja
líka æ lúmskar að okkur en nokkru
sinni áður og þess vegna hefur
sjálfsagt aldrei verið meiri þörf á
því að standa vörð um þetta helsta
sérkenni okkar sem þjóðar. Þetta
skilur ungdómurinn ekki síður en
aðrir, en hann gæti líka skilið
þetta ennþá betur ef betur væri
haldið á spöðunum í íslenskri
kennslu í grunnskólum, kennslan
jafnvel gerð skemmtilegri en hún
er, meira aðlaðandi... og bein-
skeyttari. Mér finnst líka vanta
meiri almenna umfjöllun um ágæti
íslenskrar tungu, t.d. í fjölmiðlum,
með ráðstefnum, fyrirlestrum og
þar fram eftir götunum. Þessu
yrði áreiðanlega vel tekið hjá ís-
lendingum. Okkur er ekki sama
um þetta fallega mál sem má ekki
undir neinum kringumstæðum
leysast upp í eintóm slanguryrði
og erlendar slettur. Við verðum
að verjast. Varnarbaráttuna verð-
ur að efla að mun, sérstaklega á
meðal skólafólks á yngstu stigum.
Það er þar sem nútímaíslenskan
mótast á hverjum tíma.
Guðmundur Jóhannsson, háskólastúdent:
Tryggja verður að
kennarar tali gott
íslenskt mál