Morgunblaðið - 08.01.1986, Blaðsíða 8

8 B
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 8. JANtJAR 1986
Baldur Jónsson, formaður íslenskrar málnefndar:
Hagur þjóðarinnar og hagur
íslenskrar tungu fara saman
Menntamálaráðherra!
Háttvirtu áheyrendur!
Ég vil hefja mál mitt á því að
þakka menntamálaráðherra,
Sverri Hermannssyni, fyrir að
efna til þessa mannfundar. Oft
hefi ég hugsað um það áður og
varpa því nú fram til íhugunar,
hvort ekki væri rétt að helga 1.
desember framvegis því málefni,
sem nú er á dagskrá, varðveislu
og eflingu íslenskrar tungu, m.ö.o.
íslenskri málrækt. Það spillir ekki,
að fullveldisdagurinn, 1. desember,
er jafnframt fæðingardagur Egg-
erts Ólafssonar skálds, sem ávallt
verður talinn einn af þjóðhollustu
nytjamönnum þessa lands.
Hagur þjóðarinnar og hagur
íslenskrar tungu fara saman. Því
er vel til fundið að ræða málefni
tungunnar, um leið og fullveldisins
er minnst. Án eigin tungu hefðum
við aldrei orðið fullvalda þjóð aftur
og ekki einu sinni reynt að verða
það. Engar líkur eru til þess, að
íbúar þessa lands — svo fáir sem
þeir eru — gætu til lengdar verið
sjálfstæð þjóð án sérstakrar þjóð-
tungu. Ef við glötum henni og
tökum upp annarra mál glötum
við brátt sjálfsforræði okkar líka.
Og ef við glötum því missum við
m.a. af óteljandi tækifærum, sem
við höfum nú til þess að hafa áhrif
um alla heimsbyggðina. Þótt fáir
séum, er okkur gert býsna hátt
undir höfði í samskiptum manna.
Það eigum við umfram allt ís-
lenskri tungu að þakka. Við njót-
um ýmissa mikilsverðra réttinda,
vegna þess að við eigum þetta mál,
sem gerir okkur að sérstakri þjóð.
Blindur má sá maður vera, sem
heldur, að umræða um varðveislu
og eflingu íslenskrar tungu sé
sprottin af tómri tilfinningasemi.
Við erum að vísu að tala um til-
finningamál, en ekki síður blákalt
hagsmunamál.
Islendingar búa um margt við
óvenjulegar aðstæður. Okkur er
hollt að reyna að átta okkur á
því, hverjar þær eru, hver er styrk-
leiki okkar og veikleiki. Hyggjum
snöggvast að fáeinum þeirra at-
riða, sem tengjast íslenskunni.
Svo vill til, að íslenskan er ekki
aðeins þjóðtunga, sem við erum
einir um, heldur er hún eina
tungan, sem íslenska þjóðin talar,
og eina opinbera málið, sem talað
er á íslandi. Þótt ótrúlegt kunni
að virðast, er svo fágætt að saman
fari eitt land, ein þjóð og ein tunga,
að slíks eru engin önnur dæmi í
allri Evrópu að minnsta kosti, ef
treysta má grein, sem ég las nýlega
í tímariti Norska málráðsins. 1
öðrum Evrópuríkjum eru töluð tvö
eða fleiri jafngild mál eða þá eitt
aðalmál og a.m.k. eitt minnihluta-
mál. Eina örugga undantekningin
utan íslands er sögð vera Portúgal.
Þar er portúgalska einráð. En þá
er þess að gæta, að portúgalska
er töluð víðar. Hún er t.d. aðal-
tunga Brasilíumanna, sem eru
miklu fjölmennari en Portúgalar
sjálfir.
Það má vekja athygli á því, þótt
það hafi oft verið gert áður, að
Islendingar eru læsir á bækur
sínar lengra aftur í tímann en
nokkur önnur þjóð, sem mér er
kunnugt um. Sá, sem kann ís-
lensku, hefir í hendi sér lykil að
öllum ritverkum, sem fyrri kyn-
slóðir hafa eftir sig látið, síðan
mannabyggð hófst á Islandi.
Við erum líka einkennilega sett-
ir að því leyti, að við erum
dvergsmá þjóð, en geymum bók-
menntaarf, sem er svo mikill að
vöxtum, sérstæður og ágætur, að
hvaða stórþjóð sem er væri stolt
af.
Að vissu leyti er íslensk tunga
einstætt fornminja- og þjóðminja-
safn. Enginn siðmenntaður maður
gerir sér leik að því að granda
slíkum verðmætum. En málið er
miklu meira en minjar. Það er
jafnframt þarfasta og m.a.s. há-
þróaðasta tæki, sem við eigum. Til
þess að svo megi áfram verða,
þurfum við sífellt að halda því við,
en endurbæta það og auðga að
orðum, orðasamböndum og orða-
lagi, sem samrýmist öllu eðli þess
ogeinkennum.
Efling íslenskunnar er líka fólg-
in í því að kenna hana og kynna.
Umfram allt verðum við að fræða
þá, sem eiga að erfa landið. Til
þess beitum við meðal annars skól-
um og fjölmiðlum. En við eigum
líka að kynna öðrum þjóðum okkar
mál, fræða þær um það og kenna
þeim.
Um allar jarðir kappkosta þjóðir
heims, stórar og smáar, að efla
tungu sína, bæði með framtaki
einstaklinga og aðgerðum stjórn-
valda. Einn þáttur þessarar við-
leitni er að finna hverri tungu orð,
til aö unnt sé að tala og skrifa um
fræðileg efni og tækninýjungar,
sem nú bylja á mannfólkinu í stríð-
um straumum. Áhugi á þessum
málum hefir líka verið að glæðast
hér á landi síðustu árin — eftir
nokkurt vanræksluskeið. Hann
birtist m.a. í því, að félög og stofn-
anir koma á fót orða- eða málfars-
nefndum, sem safna orðum hver á
sínu sérsviði, þýða hugtakaheiti,
mynda ný orð og gefa út orðasöfn.
Stundum eru einstaklingar að
verki á eigin spýtur.
Á vegum stjórnvalda starfar ís-
lensk málnefnd síðan 1964. Hún
heyrir beint undir menntamála-
ráðherra og hefir víðtækt hlut-
yerk. Henni er m.a. ætlað að vera
stjórnvöldum og almenningi til
ráðuneytis í málfarslegum efnum,
gefa út stafsetningarorðabók og
vera miðstöð nýyrðastarfseminnar
í landinu. Málnefndin ætti að geta
verið máttugt tæki til eflingar
íslenskri tungu, ef henni væri rétt
beitt, en lengi vel var henni lítill
gaumur gefinn. Á allra síðustu
árum hefir orðið breyting á, jafn-
framt því sem orðanefndum
áhugamanna hefir fjölgað. í árslok
1979 voru þær 6 eða 7. Nú eru þær
að verða tuttugu.
Málnefndin hefir ekki átt beint
frumkvæði að stofnun orðanefnda.
Það hefir komið frá nefndarfólk-
inu sjálfu eða félögum þess. En
málnefndin hefir stuðlað að þess-
ari þróun með því að leiða áhuga-
menn saman, leiðbeina þeim um
vinnubrögð, útvega ráðgjafa, að-
stoða við undirbúning orðasafna,
útgáfu þeirra o.fl. Þannig hefir á
fáum árum tekist að virkja fjölda
fólks til málræktarstarfa, fá það
til að beina huganum að íslenskri
tungu og eflingu hennar. Þannig
verður að halda áfram að nýta þá
miklu þekkingu, sem fólkið býr
yfir, áhuga þess, hugvitssemi og
listfengi.
Vorið 1984 voru sett á Alþingi
lög um íslenska málnefnd. Sam-
kvæmt þeim hefir verið komið á
fót sérstakri stofnun, íslenskri
málstöð, sem málnefndin rekur í
samvinnu við Háskóla íslands.
Málnefndarlögin öðluðust gildi 1.
janúar 1985, og málstöðin tók þá
formlega til starfa.
Þar er nú þegar unnið að mörg-
um verkefnum, bæði stórum og
smáum, þ. á m. fjórum sérfræði-
legum orðasöfnum í samvinnu við
orðanefndir, og unnið er að undir-
búningi stafsetningarorðabókar.
Vonast er til, að tvö þessara orða-
safna geti komið út á næsta ári.
Þótt málstöðin sé nú aðeins 11
mánaða, hefir reynslan sýnt, að
þörfin fyrir hana er ótvíræð og
virðist vaxa með meiri hraða en
búist var við. Aldrei verð ég annars
var en aðrir beri til hennar góðan
hug og telji hana eiga rétt á sér.
Mér kemur því á óvart, að hin
opinbera fjárveiting, sem fyrir-
huguð er til stöðvarinnar í frum-
varpi til fjárlaga fyrir árið 1986,
er lægri að verðgildi en heildar-
fjárveitingin fyrir þetta ár. Ég
trúi ekki öðru en hér sé um að
ræða mistök, sem leiðrétt verða
við afgreiðslu fjárlaga. Ef svo er
ekki, verður að leita annarra leiða
til að afla fjár handa þessari opin-
beru málstöð. Um áhuga alls þorra
landsmanna efast ég ekki andar-
tak.
í útvarpsþætti i fyrravetur
skaut ég því fram, að ég sæi ekki
betur en stofna þyrfti sérstakan
málræktarsjóð. Nú ítreka ég þá
hugmynd, en skal ekki hafa. um
hana fleiri orð að sinni.
Eflaust er flestum ábyrgum
mönnum ljóst. í meginatriðum,
hver eru viðfangsefni íslenskrar
málræktar. En ég get ekki varist
þeirri tilfinningu, að fáir átti sig
á því, hve stór í sniðum og tímafrek
þessi viðfangsefni eru. En því
mega menn trúa, að þau eru mörg
og stór og brýn.
Alyktanir, samþykktar á ráðstefnu um
varðveislu og eflingu íslenskrar tungu
1. Ráðstefna um varðveislu og
eflingu tungunnar, haldin að til-
hlutan Sverris Hermannssonar,
menntamálaráðherra í Þjóðleik-
húsinu 1. desember 1985 ályktar:
Vegna þeirrar áhættu fyrir
tunguna sem fylgir því að taka
ný tæki í notkun á vinnustöðum
og vegna þeirrar málblöndunar,
sem þegar hefur átt sér stað,
beinir ráðstefnan þeim tilmælum
til forystumanna vinnumarkað-
arins, einstakra vinnusvæða og
almennt til starfandi fólks, að
það beiti sér fyrir kosningu mál-
nefnda hvert á sínu sviði, sem
freisti þess að finna íslensk orð
yfir tæki og verkheiti, sem eru
ný af nálinni eða koma til sögu
í framtíðinni og sjái til þess að
hin nýju orð verði öllum kunn.
Jafnframt þakkar ráðstefnan
þeim, sem þegar hafa komið upp
málnefndum á sínum vettvangi
eða hafa þær í undirbúningi.
2. Ráðstefna um varðveislu og
eflingu tungunnar, haldinn að
tilhlutan Sverris Hermannsson-
ar, menntamálaráðherra, í Þjóð-
leikhúsinu 1. desember 1985
ályktar:
Um leið og ráðstefnan vekur
athygli á því, að íslensk tunga
virðist á undanhaldi, einkum í
töluðu máli, telur hún nauðsyn-
legt að hefja kennslu í upplestri
á efri skólastigum og meðferð
tungunnar í mæltu máli. Með
skýrum og fallegum framburði
tungunnar næst fram sú undir-
staða, sem gæti snúið okkur frá
því undanhaldi, sem almælt er
að nú ríki. Mjög mikilvægt er að
gera kennarastörf eftirsóknar-
verð og lífvænleg á nýjan leik.
3. Ráðstefna um varðveislu og
eflingu tungunnar, haldin að til-
hlutan Sverris Hermannssonar,
menntamálaráðherra, í Þjóðleik-
húsinu 1. desember 1985 ályktar:
Vegna stóraukinnar sóknar
erlendra áhrifa við gjörbyltingu
í fjölmiðlum ber að bregðast við
nýjum vanda með laga- eða
reglugerðarsetningu um vernd
tungunnar. Er þá einkum vísað
til sendinga á sjónvarpsefni um
gervihnetti. Nauðsynlegt er að
setja í fjarskipta- eða útvarpslög
grein, þar sem kveðið er á um
rétt tungunnar með þeim hætti
að skylt verði að þýða á íslensku
allan texta, utan sönglaga, sem
dreift er með sjónvarpsmyndum
á almennan vettvang. Með því
móti yrði þýðingarskylda á er-
lendu ef ni ótvíræð.